Salai Van Lian Thang
11 March 2014
Upadi vawlei ah a laar ngaimi pakhat cu "ignorance of the law
excuses no one" timi biatlang asi. A sullam cu "upadi ka hngal
lo, ka thei lo, ti ruangah hohmanh ngaihthiam khawh a si lo; na hngalh lo
zongah na luat lai lo; dantat asi ko lai" tinak asi. Phundang incun
"upadi he kan ipehtlai lo; kan iseng lo; ti khawh a si lo; hopoah upadi cu
hngalh le theih hrim a hau" tinak zong a si. Tulio Kawlram ah cahmai 200 chah
"phunghrampi" pakhat a um i; cu phungpi tangah phung fatete upadi 400
leng a um. Cu phungpi le phungte incun Kawlrampi cu dirh le ser a si i; a
chungril cu tawlrel le uk asi.
Cu upadi cun daihnak kilven; buainak le hnahnawhnak phisin asi. Cu upadi cun kan covo le nunnak, kan vawlei le thingram humhak asi. Cu upadi cun pumpak zalawnnak; limhang; biathli; inn le lo; thilri le chawhlawn vialte ven asi. Cu upadi ningin biaceih; tazacuai; thongthlak le dantat asi. Cu upadi cun cozah rian pek; rian kaiter; rian phuah le riankhinh asi. Cu upadi ningin tlun le kal; zungrian tuan; sianginnkai le chawlehthal asi: Cu upadi cun ngunkhuai kholh; thlahlawh pek asi; cu upadi cun ram uktu thim; upadi serphu hluttaw dirh; upadi biaceihzung dirh asi. A tawinak cun: upadi ningin zeizongte le zei vialte kha tawlrel asi. Upadi ning loin uk le tawlrel kha "lawlessness" le "anarchy reigns" ti asi i; tih a nung ngaingai.
Hi upadi cungah buchohci zong an um kho lo; Tamadahgyi zong a um kho lo; biaceih-bawizik zong a um kho lo; Yemingyi zong a um kho lo i; Vuncichoh zong a um kho lo. Upadi tangah an um dih. Cucu Mirang nih "no one is above the laws" an ti. Hi bia hi cakei le pawpi bang an rak tihmi MI bawi Khin Ngunt cu ralkap nih a liang an leh i vok le ar tlaihin an tlaih lioah culio ralbawi ngan Thurah Swe Mann (atu Speaker) nih a rak hman bal ve. Ralkap rumro ukchan hmanhah "upadi cungah hohmanh kan um lo" ti khi a rak si.
Hi upadi hmaika ah; bawi le chia a um lo; phunsang le phunniam a um lo; hopoah an itluk dih; Vuncichoh le lothlopa zong an cuai ai tluk; sifakpa le mirumpa zong an man ai tluk; ngaktahfa le milianfa zong an rih ai tluk; cuarvun senpa le titvun rangpa zong an ikhat. Cucu "everyone is equal before the law" an ti i; Kawlram phunghram pohmah 21 zongah an tial ve.
Hi upadi tangin zeipoah tawlrel le kalpi dih kha Mirang nih " Rule of Law" an ti i; Laiholh cun "Dingthlu le Lairel" kan ti men hnga. Cutin upadi tangah zeipoah tawlrel cu a biapittuk caah Pi Suu Kyi cu "Hluttaw Rule of Law Komiti" ah "Okkathah" rian an khinh i heh an cawlter.
"Eh khih! Hrangnawl tupung" an ti cun kan rak lau tawn bang "upadi" timi biafang kan theih cangka kan rak lau ve tawn. Zeicatiah chan tampi chung Kawlram ah "Rule of Law" in ram uk loin; "Rule by Law" in an rak uk. Upadi kha mipi himnak "a tool of protection" ah hman loin mipi hremnak " a tool of oppression" ah an rak hman; upadi tangah um loin upadi cungah duhtok in an rak leng. Upadi kha zapi thatnak caah suai loin; pumpak himnak le zungzal nawlngeih khawhnak caah an rak suai. Uktu nih cutin upadi an buar tikah a kan humtu umchun cu "biaceih zung" long a rak tang; asinain "judiciary branch" zong cu uktu "excutive branch" nih duhpoh in an rak tlaih dih hoi tikah mipi a kan humzualtu le khamhtu a rak um ti lo. Ralkap uknak a chia tuk kan ti tawnmi cu a minung kha kan timi a silo; an kan uknak upadi thalo pawl le cu upadi ningcang loin an hmanmi kha a chia tuk kan timi cu a si. Curuangah upadi cu ram daihtertu le thanchotertu si ti loin; ram buaitertu le ram hrawktu lila a rak cang i; mipi nih upadi cu tih a nungmi; thil tha lo phun dengin kan rak ruah.
Nain, 2011 thokin a minin democracy chanah kan hun i thleng ve cang. Democracy timi cu upadi nih a khalh lo ahcun a kal kho lo. Upadi nih a dirpi lo ahcun a nung kho lo. Democracy kan duh kan ticun upadi kha tihzah le zulh a hun hau; upadi kha theih le hngalh a hun hau; upadi ning uk "rule of Law" kha tanh le uar a hung hau cang. Cu bantuk a si khawhnak hnga caah kan aiawh thimmi Hluttaw kuzale hna nih tulio ah upadi ttha lo tete cu heh an hlonh; an remh i; a thar zong an suai than cuahmah. Curungdah democracy ram ahcun uktu phu "excutive"; biaceih phu "judiciary" le upadi serphu "legislature" timi ram tungtlang pathum chungah "upadi serphu" cu an tihzahbik hna i; a biapibik ah chiah an si tawn. Zeicatiah; an sermi upadi ningin uktu nih an uk; biaceih phu nih bia an ceih kha a hau; a fehtermi budget ningin uknak nih phaisa an hman le an tawlrel kha a hau.
Cu Hluttaw nih upadi an sermi hna cu "theih lo ahcun ngaihthiam khawh a si lo" timi phung a um tikah mizapi nih an theih le hngalkhawhnak hnga "media phu" cu biapituk ah an hun dir; cu upadi pekmi covo hna le tuanvo hna cu ningcang tein le tling tein rammi nih an cotin thiam khawhnak hnga a dirkamhpitu le cawlcangtu "civil society" phu cu biapi tukah an hun cang. Curuangah demoracy ram ahcun media cu ram dirhnak tungtlang palinak "Media as Fourth Estate of Gov't" an tinak cu asi. Civil society phu an tthawn lo ahcun democracy a fek kho lo an hun tinak cu asi. Curangah tulio Kawlram "Peace Process" zongah "Civil Society" phu an i tel lo ahcun a si kho lo tiah an ti lengmang zong cu asi.
Rumro uknak tangah kum 60 kan um tikah mipi nih "fundamental rights; democratic principles le legal knowlege" theihhngalhnak kha kum tampi cu kan chanbau rih ko lai. Asinain; zeimazat kan covo cu kan rak theih ve hrim kha a rak a hau hna. Biaceihzung remtinak tel loin palik nih nazi kum 24 leng an kan tlai kho lo. (Art 21:b); upadi hmaiah kan sinak le covo aitluk dih; upadi humzualnak itluk tein kan ngei dih (Art 347); biaceihzung ah zeitluk thilsual kan tuah zongah dirpitu le chimpitu sihni "right of defence" kan ngei dih (Art: 19:b); Miphun sinak; biaknak; chuahkehnak; nu le pa sinak ruangah thleidan a ngah hrim lo. (Art: 348); Chawlehthalnak, riantuannak, fimkawlnak covo itluk tein kan ngei dih (Art:349). mi nunnak le pumpak zalawnnak buar a ngah lo; limhang hnursuan piak a ngah lo (Art: 353). Primary sianginn dih tiang ca cawn lo khawh lo asi (Art:28:c); Zalong tein kan zumhmi Khuaizing biaknak nawl kan ngei (Art:34); Zalong tein chimrel; cachuah; bu dirh, caholh le nunphung thochoternak nawl kan ngei (Art:354). Kawlram khoika hmuhpoah ah zalong tein khua kan sa kho dih (Art: 355). Cozah nih kan phaisa duhpoh in an that kho lo (Art:36.d); Cozah nih kan nunnak; pumpak thilri; ngeihchia chawva le himnak a humhim hrim lai (Art:357). Sal bang minung zuat le minung zuar a ngah lo (Art: 358). Mizei hmanh upadi ningloin thongthlak a ngah lo; sualnak pakhat ruangah tazazung nih bia an chah hnuin tazacuai than a ngah ti lo (Art:374). Rammi ramleng um zong nih Cozah venhimnak sok khawh asi (Art:380). Ram hruaitu thimnak nawl le hruaitu icuhnak nawl; hruaitu thimcia mi thlakthannak nawl kan ngei (Art: 37-38); ti bantuk tal cu kan theih ve hrim a rak hau.
Upadi nih hi kan covo a kan kamhmi le humzual piak cangmi pawl hi hohmanh nih an buar a thiang ti lo. Cutin an buar ahcun Vuncichoh an sizongah; Ohchohzihmu le palikbawi an si zongah a zizut le tazacuai khawh ansi. Cucaah democracy ram ahcun upadi cu a kan hremtu siloin a kan venghimtu asi; kan hrialawk siloin kan upatawk le zulhawk asi; kan thlau awk siloin kan kilven awk asi. Asinain; mi tampi nih democracy ramah zalawnnak le covo kan hman tikah a hmanzia kan thiam lo caah rawhnak ah a kan canter theo tawn; "covo" a um ahcun "tuanvo le mawhphurhnak" zong a rak um zungzal kha kan philh sual lengmang. Ngunkhuai pek tuanvo le raltuk cawn tbt. rammi kan tuah herhmi tuanvo zong kha an rak um ve lengluang.
Cun upadi vawlei ah a lar ngaimi pakhat rih cu "innocent until proven guilty" timi biatlang hi asi. A sullam cu "biaceihzung nih minung pakhat kha a sual tiah bia a chah hlan cu misual a silo; mithiang a si ko" tinak asi. Lainawng a si zongah; biaceihzung nih a sual a ti hlan cu; sual puh sawhsawh phung a si lo; tih a nung ngaingai. Laimi chungah cheukhat cu theihfian hmasa huaha loin minung sual puh sawhsawh kan hmang theo tawn. Hihi a herh loin thongthlaknak hna a si i; ralrin a hau ngaingai. Curuangah "upadi cu hngalh lo ahcun ngaihthiam khawh a rak si lo caah hngalh i zuam cio kha a rak herh ko". Ram mipi nih upadi kan hngalh; kan zulh; kan upat longah democracy ram ttha le ramnuam ahcun kan ichuah kho te lai.
Cu upadi cun daihnak kilven; buainak le hnahnawhnak phisin asi. Cu upadi cun kan covo le nunnak, kan vawlei le thingram humhak asi. Cu upadi cun pumpak zalawnnak; limhang; biathli; inn le lo; thilri le chawhlawn vialte ven asi. Cu upadi ningin biaceih; tazacuai; thongthlak le dantat asi. Cu upadi cun cozah rian pek; rian kaiter; rian phuah le riankhinh asi. Cu upadi ningin tlun le kal; zungrian tuan; sianginnkai le chawlehthal asi: Cu upadi cun ngunkhuai kholh; thlahlawh pek asi; cu upadi cun ram uktu thim; upadi serphu hluttaw dirh; upadi biaceihzung dirh asi. A tawinak cun: upadi ningin zeizongte le zei vialte kha tawlrel asi. Upadi ning loin uk le tawlrel kha "lawlessness" le "anarchy reigns" ti asi i; tih a nung ngaingai.
Hi upadi cungah buchohci zong an um kho lo; Tamadahgyi zong a um kho lo; biaceih-bawizik zong a um kho lo; Yemingyi zong a um kho lo i; Vuncichoh zong a um kho lo. Upadi tangah an um dih. Cucu Mirang nih "no one is above the laws" an ti. Hi bia hi cakei le pawpi bang an rak tihmi MI bawi Khin Ngunt cu ralkap nih a liang an leh i vok le ar tlaihin an tlaih lioah culio ralbawi ngan Thurah Swe Mann (atu Speaker) nih a rak hman bal ve. Ralkap rumro ukchan hmanhah "upadi cungah hohmanh kan um lo" ti khi a rak si.
Hi upadi hmaika ah; bawi le chia a um lo; phunsang le phunniam a um lo; hopoah an itluk dih; Vuncichoh le lothlopa zong an cuai ai tluk; sifakpa le mirumpa zong an man ai tluk; ngaktahfa le milianfa zong an rih ai tluk; cuarvun senpa le titvun rangpa zong an ikhat. Cucu "everyone is equal before the law" an ti i; Kawlram phunghram pohmah 21 zongah an tial ve.
Hi upadi tangin zeipoah tawlrel le kalpi dih kha Mirang nih " Rule of Law" an ti i; Laiholh cun "Dingthlu le Lairel" kan ti men hnga. Cutin upadi tangah zeipoah tawlrel cu a biapittuk caah Pi Suu Kyi cu "Hluttaw Rule of Law Komiti" ah "Okkathah" rian an khinh i heh an cawlter.
"Eh khih! Hrangnawl tupung" an ti cun kan rak lau tawn bang "upadi" timi biafang kan theih cangka kan rak lau ve tawn. Zeicatiah chan tampi chung Kawlram ah "Rule of Law" in ram uk loin; "Rule by Law" in an rak uk. Upadi kha mipi himnak "a tool of protection" ah hman loin mipi hremnak " a tool of oppression" ah an rak hman; upadi tangah um loin upadi cungah duhtok in an rak leng. Upadi kha zapi thatnak caah suai loin; pumpak himnak le zungzal nawlngeih khawhnak caah an rak suai. Uktu nih cutin upadi an buar tikah a kan humtu umchun cu "biaceih zung" long a rak tang; asinain "judiciary branch" zong cu uktu "excutive branch" nih duhpoh in an rak tlaih dih hoi tikah mipi a kan humzualtu le khamhtu a rak um ti lo. Ralkap uknak a chia tuk kan ti tawnmi cu a minung kha kan timi a silo; an kan uknak upadi thalo pawl le cu upadi ningcang loin an hmanmi kha a chia tuk kan timi cu a si. Curuangah upadi cu ram daihtertu le thanchotertu si ti loin; ram buaitertu le ram hrawktu lila a rak cang i; mipi nih upadi cu tih a nungmi; thil tha lo phun dengin kan rak ruah.
Nain, 2011 thokin a minin democracy chanah kan hun i thleng ve cang. Democracy timi cu upadi nih a khalh lo ahcun a kal kho lo. Upadi nih a dirpi lo ahcun a nung kho lo. Democracy kan duh kan ticun upadi kha tihzah le zulh a hun hau; upadi kha theih le hngalh a hun hau; upadi ning uk "rule of Law" kha tanh le uar a hung hau cang. Cu bantuk a si khawhnak hnga caah kan aiawh thimmi Hluttaw kuzale hna nih tulio ah upadi ttha lo tete cu heh an hlonh; an remh i; a thar zong an suai than cuahmah. Curungdah democracy ram ahcun uktu phu "excutive"; biaceih phu "judiciary" le upadi serphu "legislature" timi ram tungtlang pathum chungah "upadi serphu" cu an tihzahbik hna i; a biapibik ah chiah an si tawn. Zeicatiah; an sermi upadi ningin uktu nih an uk; biaceih phu nih bia an ceih kha a hau; a fehtermi budget ningin uknak nih phaisa an hman le an tawlrel kha a hau.
Cu Hluttaw nih upadi an sermi hna cu "theih lo ahcun ngaihthiam khawh a si lo" timi phung a um tikah mizapi nih an theih le hngalkhawhnak hnga "media phu" cu biapituk ah an hun dir; cu upadi pekmi covo hna le tuanvo hna cu ningcang tein le tling tein rammi nih an cotin thiam khawhnak hnga a dirkamhpitu le cawlcangtu "civil society" phu cu biapi tukah an hun cang. Curuangah demoracy ram ahcun media cu ram dirhnak tungtlang palinak "Media as Fourth Estate of Gov't" an tinak cu asi. Civil society phu an tthawn lo ahcun democracy a fek kho lo an hun tinak cu asi. Curangah tulio Kawlram "Peace Process" zongah "Civil Society" phu an i tel lo ahcun a si kho lo tiah an ti lengmang zong cu asi.
Rumro uknak tangah kum 60 kan um tikah mipi nih "fundamental rights; democratic principles le legal knowlege" theihhngalhnak kha kum tampi cu kan chanbau rih ko lai. Asinain; zeimazat kan covo cu kan rak theih ve hrim kha a rak a hau hna. Biaceihzung remtinak tel loin palik nih nazi kum 24 leng an kan tlai kho lo. (Art 21:b); upadi hmaiah kan sinak le covo aitluk dih; upadi humzualnak itluk tein kan ngei dih (Art 347); biaceihzung ah zeitluk thilsual kan tuah zongah dirpitu le chimpitu sihni "right of defence" kan ngei dih (Art: 19:b); Miphun sinak; biaknak; chuahkehnak; nu le pa sinak ruangah thleidan a ngah hrim lo. (Art: 348); Chawlehthalnak, riantuannak, fimkawlnak covo itluk tein kan ngei dih (Art:349). mi nunnak le pumpak zalawnnak buar a ngah lo; limhang hnursuan piak a ngah lo (Art: 353). Primary sianginn dih tiang ca cawn lo khawh lo asi (Art:28:c); Zalong tein kan zumhmi Khuaizing biaknak nawl kan ngei (Art:34); Zalong tein chimrel; cachuah; bu dirh, caholh le nunphung thochoternak nawl kan ngei (Art:354). Kawlram khoika hmuhpoah ah zalong tein khua kan sa kho dih (Art: 355). Cozah nih kan phaisa duhpoh in an that kho lo (Art:36.d); Cozah nih kan nunnak; pumpak thilri; ngeihchia chawva le himnak a humhim hrim lai (Art:357). Sal bang minung zuat le minung zuar a ngah lo (Art: 358). Mizei hmanh upadi ningloin thongthlak a ngah lo; sualnak pakhat ruangah tazazung nih bia an chah hnuin tazacuai than a ngah ti lo (Art:374). Rammi ramleng um zong nih Cozah venhimnak sok khawh asi (Art:380). Ram hruaitu thimnak nawl le hruaitu icuhnak nawl; hruaitu thimcia mi thlakthannak nawl kan ngei (Art: 37-38); ti bantuk tal cu kan theih ve hrim a rak hau.
Upadi nih hi kan covo a kan kamhmi le humzual piak cangmi pawl hi hohmanh nih an buar a thiang ti lo. Cutin an buar ahcun Vuncichoh an sizongah; Ohchohzihmu le palikbawi an si zongah a zizut le tazacuai khawh ansi. Cucaah democracy ram ahcun upadi cu a kan hremtu siloin a kan venghimtu asi; kan hrialawk siloin kan upatawk le zulhawk asi; kan thlau awk siloin kan kilven awk asi. Asinain; mi tampi nih democracy ramah zalawnnak le covo kan hman tikah a hmanzia kan thiam lo caah rawhnak ah a kan canter theo tawn; "covo" a um ahcun "tuanvo le mawhphurhnak" zong a rak um zungzal kha kan philh sual lengmang. Ngunkhuai pek tuanvo le raltuk cawn tbt. rammi kan tuah herhmi tuanvo zong kha an rak um ve lengluang.
Cun upadi vawlei ah a lar ngaimi pakhat rih cu "innocent until proven guilty" timi biatlang hi asi. A sullam cu "biaceihzung nih minung pakhat kha a sual tiah bia a chah hlan cu misual a silo; mithiang a si ko" tinak asi. Lainawng a si zongah; biaceihzung nih a sual a ti hlan cu; sual puh sawhsawh phung a si lo; tih a nung ngaingai. Laimi chungah cheukhat cu theihfian hmasa huaha loin minung sual puh sawhsawh kan hmang theo tawn. Hihi a herh loin thongthlaknak hna a si i; ralrin a hau ngaingai. Curuangah "upadi cu hngalh lo ahcun ngaihthiam khawh a rak si lo caah hngalh i zuam cio kha a rak herh ko". Ram mipi nih upadi kan hngalh; kan zulh; kan upat longah democracy ram ttha le ramnuam ahcun kan ichuah kho te lai.
No comments:
Post a Comment