CA NIH MIPHUN A SERSIAM NING

 

BIAHRAM DOMH

Holh timi hi khuazei in dah a rak i thawk ti hi, hngalh khawh lomi a si. Pathian a zummi kan caah hin cun Pathian sin in aa thawk kan ti hnga nain, vawlei serka tuanbia ah khan, Pathian nih Adam le Eve cu a rak chawnh hna si kaw, zei holh phun khi dah a va si hnga, cun Adam le Eve zong cu zei holh in dah an rak holh ve hnga, ti cu ruah awk in a um. Minung cu holh phun a ngeimi kan si caah, cu holh CA in tial chan a hung chuak i, CA nih cun holh phun he, miphun a dirkamh, a kilven i a sersiam. Minung cu philh hmangmi kan si lawng si loin, thihhmang mi kan si caah, CA nih cun philh khawhlo mi rothil in a thuamh, a kenhlawm ca lawngah, chan khat hnu chan khat a kong hngalh piak khawh a si. Cu caah  minung thawng in zei zong vialte hi CA cun kenhlawm an si caah zeitluk thilsaanthlai dah a si kha a fiang colh ko.

A si kun ah mahcu CA cu zeitindah  a rak i thawk ning a si hnga, ti hi tlawmpal vun zoh u sih. Ca a rak um hlan ah hin kutzoh mittheh in a thlithup i chawnh a rak um i, cu nih cun kutdong cafang (Dactylology) hman thiamnak a chuahpi. Cu hnu ah muisuai mi thil tete in hngalh thiamnak (semaphore) fimnak cu a hung chuak. Cu caah tuan deuh i, an rak hmanmi cafang paohpaoh hi cu, mi zei miphun ta khum asi ah, muisuai deuh hi a rak si ngawt cio ko. France ram le Spain ram ah hin lungkua ngan pipi an um i, cu lungkua chung ah cun muisuai mi phunphun (prehistorical paintings) an um. Mifim mi nih an tuak tikah kum 20,000 ring lo a si cang an ti. Cu caah cafang tete phun a simi muisuai fimnak hi a liam cia mi kum 30,000 hrawng in a rak i thawk diam cang ti khawh a si hnga. Vawleicung pumpi ah miphun kip nih holh phunkip kan i ngeih cio mi hi, a hram tlai bikbik phun (9) an sitiah kan mifim nih an ti: (1) African (2) Semitic (3) Ayan phun (4) Indo – Chinese (5) Japanese (6) Ural – Altaic (7) Austronesian (8) Indian (North) (9) India (South). Hi holh phunpi zulh in ca zong cu an um cio dih. Kan Laiholh hi Indo – Chinese holh phunpi chung um a si ve.

Laimi nih kan hmanmi cafang hi Mirang cafang (English alphabet) an si i, Hebrew, Arabic Greek, Russian le German cafang pawl i cherhchan in ahungchuak mi cafang an si. thawhkehnak tuanbia tete an ngei cio dih hna. Tahchunhnak ah Greek cafang Alpha cu Hebrew cafang in aathawk i, Aleph timi a si. a sullam cu cawtum lu (0x-head) tinak a si. Beta cu Beth – inn (house) tunak a si… tibantuk in i thawknak an ngei dih hna. Cu cafang tete cu Diorite timi tlak lung phun khat cungah an tial hmasa hna i, cafang komh ning cu rak cawnpiak a si. Cu caah, cu bantuk cawnpiaknak cu Phoenician miphun  pawl nih hin sianginn ser in tam bik an tuah caah, ni hin ni ah kan hmanmi Mirang cafang pawl hi Phoenician cafang ngawt an si. Laimi hi kan mah kokek tein ca kan ngei ve ko nain, Saphaw cungah tialmi rak si khaw Ui nih a ei dih tiah kan pupa nih an ti tawn. Hakha khuathar  i tarpa nih cun, Ui timi hi sal, mitha lo tinak a si i, an hlonh, an hrawh hral caah an ei tinak a si a ti ve. Pu Lian Kam (Church of Yaweh) nih cun, Ui timi cu “Pathian bialo” tinak a si tiah vision ka hmuh a ti i, pathian a zumlo mi nih an rak hrawhmi Lai cafang cu Pathian nih a ka pek than a ti. Atu tiang Church of Yaweh nih cun mah cu cafang cu an hman ko, Thai cafang bantuk khi an si. Cun tuan deuh pi ah Tidim in Pau Cin Hau cafang timi an rak chuahpi bal cang, cu zong cu Pu Kaam Hau nih Pathian sin in hmuhmi a si a rak ti an ti. Babilon Siangpahrang Hamurabi nih a rak tialmi nawlbia lungca tial hi tuanbia  cuang min hngal asi caah, nawlbia hmasabik (The oldest code of laws in the world) a si an ti. Kum 1901 kum December thla ah French Exploration Society nih Hamurabi siangpahrang inn zawn vawlei cu an cawh i, cu lungca tial pipi pe 8 saang lungpher, khenfial he aa lo mi cu an hlai. A ca tial mi cu dal 28 (28) colums  a um,  tlaang 3654 in aa tial an ti. Cu ca tial fimnak cu Nika khuazing (Sun-god Shamash) sinin ka hmuh tiah Hamurabi nih cun a tial ti a si.

CA NIH MIPHUN A SERSIAM

Ca a hung um hnu cun miphun pi paohpoah cu an thancho a rang colh ve. Hebrew miphun kong hi Khrihfa kan si caah vun zoh khun a hau. Hebrew miphun a sersiamtu bik cu an catial hi a si. Bible cathiang kan timi cahlun uk 39 vialte khi, Saphaw cungah siseh, Cazual (papyrus) cungah siseh an tial hna, biakinn ah cawnpiak an si tikah cu nih cun fimthiamnak lei ah siseh, Pathian kong hngalhnak le zuamnak lei ah siseh a than choter ngaingai hna. Vawlei cung miphun vialte lakah fidi pathum an thimmi hna cu: Biaknak lei ah Hebrew (Israel), Uknak lei ah Rome, Fimnak lei ah Greek ti hi a si. Cucu zei ruangah dah a si khun kan tiah cun, ca in fimthiamnak  cawnpiaknak tam taktak an rak ngeih khawh ruangah a si. Rome pawng ah a um mi Latium (pron. Lashium) ram hmete (6627 sq.m) i Latin miphun hna hi, ca lei fimthiamnak ah biapi tuk in a taagmi an si caah, Latin holh hi, holh pipa ah aa chuah, an ca le an miphun hi min lang ngai ah a cang.

Mirang kan timi hi English khi chim duh mi a si i, Mirang holh kan timi cu holh kahpia a si ko nain, a hnu ah  cun an mah ta ah aa cang ko. Cu holh cu ca in a kauh khawh chungin an hman tuk ah mifim hmasabik pawl ah an i tel, Greek fimnak le Rome pen thiamnak zong cu an mah ta ah an ser khawh dih, vawlei pumpi an kan uk. Rel cawk lo cauk le ca tial phunphun cu Mirang nih an tial hna, American ram le Mirang umnak khuazakip nih an thanchopi chih tik ah vawleicung miphun lakah a zei lei paoh ah a saang bik an si. Mirang holh in an tial lo mi kong kau a um kho ti rua lo ti tluk a si, vawleicung miphun vialte lakah, milu a tlawmbik, a hrutbik, asi a fakbik mi cu Laimi hi kan si, hi Laimi kong hi aho nih dah an va kan hngalh hnga? Kan ti cio ko—— asinain Mirang nih cun kan thawh kehnak le kan kong kau vialte cu an rak kan tial piak diam cang ko. Encyclopedia hmanh ah khin an kan telh ve ko hih.

Laimi nih kan rak i ngeih mi cafang pawl hi Tuluk cafang phun zong a rak simen kho ko, muisuai pawl kha a si bik lai. Zeicahtiah tial le suai a thiammi an um lo caah a rak tlau lan hi a va si ko lai si kaw, atu cafang batuk thiam fawimi sidawh a si lo. Pu Pau Cin Hau le Pu Lian Kam chuahpi mi Lai cafang hi hman khawh mi an si ve ko nain, hmunhma ngei lo ah an cang.

LAI CA NIH LAI MIPHUN A SERSIAM

Laimi nih Mirang cafang kan hman hi a kaa kan kheen tuk ka ti. Miphun hmebik cem nih miphun ngan bik thilri kha kan i laak a si i, a hlawk taktak ko. Cucaah, hi cafang a kan hmantertu NewLand le kan Siangbawite hi philh awk an tha lo. Rosung, rotha tuk an kan roh ka ti. Kan Laimi hi ca cu rak ngei u si law kan chuahkehnak tuanbia, kan nungphung vialte le kan hmuhtonmi vialte cu tialcia tein a rak um hnga i , zeitluk khin dik tlamtling a va si hnga! Asinain, khat lei kap ah, ca kan ngeih lo ruangah Mirang cafang kan hman venak chan si ve kaw, thil hman a rak si ve hoi. Kan laimi phun cu Bible ca le hla cauk nih a kan cawm ken, a kan sersiam i duhsah tein bawhkeuh bang a kan thanter. Lai carel tete le cawnpiak awk tete nih an hun bawmh, cuticun hmunhma bi parek te ah kan hungthang ciahmah. Pumsa lei ah siseh, Thlarau lei ah siseh, fimnak le thannak a kan pek, miphun ngan cafang kan i laak ruangah, Computer he aa pehtlaimi catial, cakuat paoh ah kan ca te cu telh khawhmi a si ve cang. Cu caah, seino kan fale nih kan Laica te hi tlaihchan khun, thiam khun le hman khun nan hau cang Atu ah kan Laica tein, grammar, dictionary le catial phunphun an hung um kho ve cang, khuaruattu le thawktu nan u, nan pa, nan pi, nan pu hna cu nan hmaizah hna awk a si. A rauh hlan ah Encyclopedia zong ngei kho usi law, kan phung, kan lam, kan nunphung le sining vialte zohthan tikah thi ngan ruhpuam phun si dawh kan lo ngaingai. Cu vialte cu Laica te in tial chin lengmang an si lai i kan Lai miphun cu fimthiamnak in thanpi chin lengmang a si cang lai.

BIATLAANG KAWM

Kan Laimi lakah, ca lei fimthiamnak a tanhmi paoh hi kan zoh tik hna ah a thangcho hmasabik an si. Falam peng ah Lumbang, Tidim peng ah Sizin hi fimnak lei ah cathiam saang an um hmasatnak an si. Kan Lairam cinthlaaknak lei kong zohpi awk ah Hapan le Nepal in mifim pahnih Kawl cozah nih Hakha ah a hun thlah hna i, kum 1982 ah khan tiram an hung haal. Thlanglei Lairam he chaklei Lairam he an cul dih.. Cu hna pahnih nih an chimmi ah cun, “Laimi ca ah a herh bikmi cinthlaak awk cu ca lei fimnak thlaici a si,” ti hi a si. Nan fim lawngah nan ram hi nan thanchopi khawh lai an kan ti. Cataang saang awn le vawleicung miphun dangdang hna le ram dangdang hna sining vialte zohchih khawhnak nih kan miphun le ram hi a sersiam hrimhrim ko lai. Laimi cu hnu dawn kan si kan ti nain, kan herhmi vialte hi kan hlan ah an rak tuahcia dihmi a si cang, mi tuahcia cawn lawng kha kan si caah, thluak fahnak um lo in thancho ding kan si ko. Ka chim duhmi cu hngalh le thiam kan duhmi vialte hi miphun dang nih an rak ruah, an rak tuak, an chuahpi cangmi ah khan tling cikcek tein, ca le cauk  ah an um dih cang i, a kawl, a ruattu si hau ti loin, a cawngmi sinak tu kha kan hmaika ah hunh kan si cang.

Phuntungtu magazine chungin lakmi a si.