LAIMI LE ZUU DOTHLENNAK

Biahmai`hi:

Laimi nih hin voi tampi dothlennak kong hi kan chimrel tawn. Voi tampi ca kan `ial. Email zong ah hi biafang hi tampi kan `ial `heu tawn. Asinain, dothlennak timi biafang kan hmuhning le hmanning hi a puan ngai rua tiah ka ruat. Hriamnam tlaih le cozah doh lawng hi dohlennak tiah kan ruah sual tawn. Cucaah Laimi nih dothlennak kong hi thuk deuh in zoh ding le kan ram dirhmun ah dothlennak kan tuah kan ti tikah, zeidah kan tuah chih awk a si? Kan doh chih awk a si timi hi thuk deuh in zoh hna u sih ti ka duh.

Laimi le Zu

Laimi caah kan ral lianbik pakhat cu zu a  si. Hihi taksa, thinlung le thlarau caah rawhralnak a chuahpitu tihnung thil pakhat a si. Zeicatiah Laimi cu pipu chan in zu din a thiam lomi, zaat ti a thei lomi, aa sum kho lomi, rihma ngei loin din a hmangmi miphun kan si caah a si. Laimi zu din cu aa hngal zau. ~ih a nung. Miphun dang he kan i lo lo.

Kan sining zoh tikah, Laimi caah bing nakin zu hi a let tampi in `ih a nung i rawhralnak tampi chuahpitu a si. Laimi hi zeitluk in dah zu nih a kan tei ti ahcun, hlanlio Mirang an rak kaika te ah, Hakha in Mirang ralkap cheukhat cu Thantlang bawi ton dingah an vung kal. Thantlang an phak tikah, Thantlang bawi cu zu an ri tuk. Chonh le biaruah awk an `ha lo i an rak kir tak hna. Raal nih ram an van phak tiang hmanhah, zu a ri rih komi miphun kan rak si. Missionary Dr. East nih cun, “Hi miphun tluk in zu a rammi le zu din tikah a sualmi ka hmu rih hna lo” tiah an rak ti. Cu thil nih hlanlio Laimi kan sining hmanthlak tampi a langhter.

Nihin ni kan sining zoh tik zong ah, Laitlang in Mandalay le Rangoon in ramdang Malaysia le USA tiangah Laimi mui a chiatter biktu cu zu a si. Mandalay sianginn kan kai lioah Laimi cheukhat cu zu rit riangmang in aukhuan le nu sawng hmai ah cerhthlawk tan le tawhrolh chungnawh he lawng a vakmi hna an rak um. USA ah voi tam nawn mithi ruakvui ah ka kal. Mithi umni bak ah sen remrum in a ummi an um kho. Christmas ni, zarhpi ni le zeidang ni sunglawi ni hna i zu din cu chim hau lo a si. Kawl nih Laimi Christmas cu “Zu din puai a si” tiah an ruah cang. US ah ka sia a rem lo ngaimi cu `hitumhni hna ah “wine” cah hi a si. Biaknak he aa pehtlaimi ni sunglawi ni zong ah zu kan hrial kho ti lo. Lairam ah zu dinnak ni zeitluk thilchia dah a chuahpi cang? Ngaknu hmanh zu an ri i, miphun dang pa he duh paoh in nunnak tiang a chuak ti a si.

A tawinak in chim ahcun, zu nih Laimi caah a tanglei harnak le rawhralnak hna hi nifatin in a tlawm le tam a chuahpi lengmang. Zu din le ritnak nih nu le va `hennak a chuahpi. Innchungkhar buainak, mi nihsawhnak le zawmhtaihnak, tangka dihnak, titsa lungthin rawhnak, va le cungah fellonak, nupi le cungah fellonak, hawikawm karlak ah sikvuaknak, hliamkhuainak le thahnawnnak tiang a chuak. Ngaknu te zong nih ningcanglo in khuasak le cawlcanghnak a chuahpi. US dirhmun in kan chim ahcun DUI timi zu rit bu in motor mawngh ruangah tlaihkhih, cawiliam, khawnden, palik nih laisen chuhnak le thawngtlaknak tiang a chuahpi. Zu rit ruang ah rian`uan huamlonak le thathut zamdalhnak le riantlolh le rian phuahnak a chuahpi. Zu ruangah molhtamh (depression) a tongmi an tampi cang.

Zu kokek sining cu hitin a si. Din paoh ahcun mi a leem. Leem hnu ahcun zu din zia ka thiam, zu ka tei ti a um kho lo. Zu nih a donghnak ah a kan tei peng. Laimi lawng si hlah. Mirang zong zudin zia an thiam tuk kan ti bu ah, buaibainak hi seiku khat in an tong ve ko. Zu din thiam hi a fawi lo. Laimi cu chim lo miphunpi taktak a simi Kala, Kawl, Mirang le Spanish zong nih din zia an thiam kho thlu lo. Din paoh le harnak le buaibainak cu a tlawm le tam in a chuak ko. Cucaah zu cu miphun kip caah raal a rak si. “Zu cu Laimi caah zapi raal a si” a si ti ruah le pawm a hau.

Zu le Politics

Thil pakhatkhat a rimi caah cun ram le miphun kong ruahnak le ram dawtnak cu a har cang. Zu le politics kong kan `ial hlan ah, Mirang nih bing hi politics hriamnam ah an rak hmannak kong hi, Laimi caah zohchunh tlak tuanbia a si `heu lai tiah ka ruah caah cu kong cu `ial hmasat ka duh.

Mirang hi an rak sual ngaingai i an fimzer taktak tiah ka ruahmi cu, “Tuluk ram ah bing an rak zuarmi le Tuluk miphun bing leem lak in an rak tuahmi hna” hi a si. An ram England ahcun bing an rak khap nain, Tuluk miphun teinak caah bing hi hriamnam `ha bik a si lai tiah an rak ruah caah, India ram in Tuluk ram ah bing hi `an (`on) tam taktak an rak zuar. Dawr tiang hmanh ah an rak zuar. Tuluk cozah nih, England Siangpahrang sinah ca an rak kuat. “Ziah a `ha lo nan ti i nan khapmi bing cu kan ram ah nan rak zuar?” tiah an rak ti phah hna.

Tuluk zong an rak fim ngaingai i miphunpi taktak an rak si ko tiah ka ruahmi cu, “Bing hi an miphun hrawkhraltu a si ti an theih i an rak khap i raal hmanh an rak tuk phahmi hi a si.” Hi raal an rak i tukmi hi “The Opium War” asilo le “Anglo-Chinese Wars” ti a si. Tuluk siangpahrang cozah Qing Dynasty le British Empire karlak ah an rak i dohmi a si. Voihnih raal an i tu, 1839-1842 ah le 1856-1860 ah a si. A kum bak in an rak i tu.

Hi raltuknak hi “thilri cawkzawrhnak” (trade) ruangah a chuakmi a si ko nain, Tuluk ram politics ah rawhralnak tampi a chuahpi. Tuluk cozah raal an sungh caah, ramdangmi duhning paoh in biakamnak ca (sachoh) an rak tuah i cu biakamnak ca (sachoh) hnatlaknak bantuk in Tuluk ram ah ramdangmi duh paoh in cawlcanghnak le cawkzuarnak nawl an rak ngei i Tuluk miphun cu nitlaklei mi nih duh paoh tuahmi le ukmi ngacha ah an rak i chuah. Caton, Hong Kong le zeidang tilawng dinhnak khua tampi ramdang kut ah a rak tla. Tuluk tuanbia thiammi hna nih, “Tuluk miphun nih ramdangmi tangah fak tuk in a voikhatnak bik kan lukhunnak raal a si” tiah an ti phah.

Tuluk miphun cu mifim an si. Confucius ruahnak nih fim a chimhmi le nuncan ziaza dawh a ngeihtermi hna an si. Bing hi kan caah a `ha hrimhrim lo. Raal a si tiah an rak theih caah an doh peng i, a donghnak ah an ram uknak tiangah dohlennak a rak chuak. Siangpahrang ukmi ram in “lutlai” (president) hruaimi democracy ram ah an rak i chuah phah. Hika zawn ah cawn awk tlak thil pahnih a um. Pakhatnak ah Mirang nih Tuluk hi hriamnam thazaang hmang in raaltuk ahcun a har lai ti an ruat. Cucaah bing in an mawn hmasat hna. Bing kha “politics hriamnam” ah an hman tikah Tuluk miphun chungah rual remnak a um kho ti lo. Ram le miphun dawt nak a zor. Bing a rimi caah chungkhar kong, sang le zawl, ram le miphun kong ruahnak a um kho ti lo. Bing pin cu an ruah khawhmi a um ti lo. Cu tikah ram le miphun cu amah tein (automatic)a derthawm ziahmah. A hnu ah hriamnam lei in a `hawng deuhmi Mirang nih Tuluk cu duh paoh in an tuah khawh. Mirang thluak hi an fimzer taktak ti kan hmuh.

Cawn awktlak a dang thil pakhat cu Tuluk miphun ruahnak le nunzia hi a si. Tuluk cu nunzia aa dawhmi, ram le miphun a `anhmi miphunpi taktak an rak si. Confucius cawn piaknak nunzia hna hi an miphun zatlang nunzia le nunphung ah a tla. Cu cawnpiaknak ahcun sualnak tuah lo ding, ram le miphun dawt ding, miphun caah thih a herh le thih ding ti a si. Mirang zuarmi bing hi ram le miphun rawhralnak a si an fiang i, bing an khap, an doh colh. Bing zuarnak dawr tam taktak an rak hrawh. A zuartu tampi an rak tlaih hna i thong an thlak hna. Mirang tilawng tiang bing phurh ruangah an rak tlaih i “Bing Raal” zong voihnih tiang a rak chuak.

Cucaah Tuluk tuanbia kan zoh tikah, dothlennak kan tuah an ti tikah hin minung nuncan ziaza chia zong dothlennak an tuah. Minung nuncan ziaza chia dohnak caah cu ziaza chia a chuahtertu thilri zong hrawh a herh timi an theih caah bing zong cu an rak khap. A zuartu le cawtu zong an rak doh hna. Cucu dothlennak tuahnak caah a biapi tak takmi karhlannak a si.

A si ahcun hi Tuluk ram tuanbia nih Laimi tah zeidah a kan cawnpiak dingmi a um ve? Cucu hi capar ah biatak tein ruah ka duhmi a si. Laimi nih bing `ih a nunnak, minung caah rawhralnak a sinak cu kan fian tuk cang caah le cozah nih fak tuk in an khap caah Lairam cu “bing umlonak pine” pakhat ah aa chuah ti khawh a si.

Asinain, nihin ni Laimi nih `ih awk kan hngalh lomi le kan miphun a thli tein dawp bang a kan dolh ziahmahmi cu zu a si. Zeidang ritnak siinak in zu `ih a nun deuhnak cu “cozah nih an khap lomi le duh paoh in din khawh a simi le din awk a ummi a si.” Cun bing bantuk in khulrang in rawhralnak a chuahpitu si lo in, duhsah tein rawhralnak a chuahpitu thil a si caah `ih awk kan thei lo. Cucaah zu nih Lai miphun hi duhsah tein a kan hrawh ziahmah cang.

Laimi hi tluk in zu kan dinnak hi a ruang tampi a um. Kan pipu chan in kan nunphung ah zu ding taktakmi miphun kan si. Chiatni thatni ah zu kan ding. Thabat ah kan ding. Thadam ah kan ding. Lawmh ah kan ding. Ngaihchiat ah kan ding. Thin hun tikah kan ding. Lawmh tikah kan ding. Rian ngeih tikah kan ding. Ngeih lo tikah kan ding. Cuticun a zungzal in kan ding cang.

Cucaah zu a ding tukmi miphun kan si mi hi, Kawl cozah nih an politics ca miaknak ah an hman khawh. Mirang nih Tuluk pawl bing in an rak mawn hna bantuk in Laimi zong hi Kawl cozah nih zu in a kan mawn ve cang. Mirang le Kawl cu an faifim tuk. Kawl nih Laimi tam deuh cu Khrifa an si caah Buddhist ah fawi tein kan luhter kho hna lai lo ti an fiang. Laimi hi fawite in hrawh le tei khawhnak ding caahcun Laimi hi riter an hau. Cu ritnak caah zu a `ha bik timi an hmuh fiang. Cucaah zu in a kan mawnnak a si. Zeicahtiah Laimi le zu cu `hen khawh an si lo ti an theih. Cucaah Lairam ah bungsain (zu dawr) tor le cheng in an tuah. Zu man deng tein din awk a um. Nikhat ah suimilam 24, zarh khat ah ni 7 in zu din ding a um cang.

Cucaah nihin ni ah Lairam ahcun nu he pa he, upa ngakchia thlulo in zu ri kan karh cang. Ramchung he ramleng he zu nih a kan buaiter cang. Zu rit hnu ahcun ram le miphun kong ruah khawh a si ti lo. Lungthin aa khat kho lo. Rualremnak aum kho ti lo. A donghnak a theipar cu Kawl cozah doh cu chim awk a um ti lo. Kawl cozah nih hriamnam meithal puah hau lo tein, zu in daidep a kan thlim. Laimi zu kan rit deuh paoh le Kawl cozah an i lawm. Cuticun meithal tlaih hau lo in kutsih in puai zoh bang a kan zoh ko cang. Cucaah Lairam bungsain le zu vialte khi tangka hmuhnak ca lawng si lo in, Laimi sining thah le hrawh duh caah an tuahmi a si tiah ruah khawh a si. A tawinak in “Zu hi Kawl ralkap cozah political hriamnam a si” ti khawh a si.

Voikhat cu India ram New Delhi in a rami Kala pa he USA ah bia kan i ruah. Cu pa cu Nagaland ah sianginn cachim rian`uanmi a rak si. A ka chimhmi bia ka philh khawhlomi pakhat cu hihi a si. “Nagaland hi tapung an rak tho. India cozah an rak doh. India cozah nih a thli tein Nagaland miphun hi zeitindah kan tei khawh hna lai timi khua an ruat. Cucaah an nunphung le an sining an va hlat. An timi cu Naga miphun cu zu an ding ngai. Cucaah an ram ah zu tampi in tuahter le dengte in zuar le zuritter hi a `ha bik a si lai” tiah an rak ti. Cucaah an ram ah zu tampi an zuar. Cuticun Naga cu heh tiah zu an ding, nu zong pa zong an ri. A donghnak ah fakpi doh hau lo in, kum a tam tikah cun Nagaland an politics cu duhsah tein a thi ko ee” tiah a rak ti.

Nihin ni Lairam kan sining zong nih Nagaland ram sining he aa lo ngaingai. Laimi cu zu ding mi miphun kan simi hi Kawl cozah nih fiang tein an theih caah zu heh tiah a kan chumhter. Zu ri tlaih le thongthlak a um ti lo. Pu NeWin channak hmanh in a zualhma deuh ah kan um. Cucaah Lairam ah nu zu ding kan karh. “Sii” le nauinn damnak ca ti in zu ding tampi an um ti a si. Adonghnak ah zu dingmi nu taktak ah an i chuah.

A poi bikmi cu, biaknak rian`uantu (Pastor, Evangelist le Khrifa upa cheukhat) cu zu an ding ngai ti a si. Biaknak hruaitu nih zu a din ko ahcun zeitindah mipi cu a hruai ti rua hna hnga?  Zei thlarau rawl dah an kan pek ti rua hnga? Sianginn saya le sayama tampi zu ding an um ti a si. Cu ti asiahcun zeitindah a siangngakchia cu dinfelnak le zuamnak an ngeih khawh ti rua hnga? Ram hruaitu cozah rian`uanmi tampi hna cu zu an ding tuk ti a si. Ram uktu le ram hruaitu nih zu a din ahcun zeitindah ramchung mi cu dinnak le ruannak in an hruai khawh ti rua hnga?

A poi chinchin rihmi cu, Laimi chungah politics lei ah upa hruaitu ah ruahmi hna tampi cu zu an ding tuk ti a si. Ram hruaitu ding ah ruahmi hna nih zu an din tuk ahcun zeitin dah ram le miphun an kan hruai khawh rua hnga? Democracy zong cu zudin bu cun a chuak kho ngai hnga maw? Cozah duhlo ruangah dothlennak a tuahtu hna CNF chungtel tampi cu zu an ding i zu an ri tuk ti a si. Lairam mipi lung an dongh ngaingai. Hihi keimah pumpak zong in ka hmuh tawnmi thil a rak si. A si ah cun dothlennak tuahtu le ram hruaitu tiah kan ruahmi le bochanmi CNF cheukhat hna nih zu an din, an rit ko ahcun zeitindah mipi caah zohchunhtlak an si khawh rua hnga? Zeitindah dothlennak cu an tuah khawh rua hnga? Zeitindah zu din bu in Kawl ralkap cozah khi kan doh khawh rua hnga? Zeitindah mipi an cawnpiak khawh rua hna hnga?

Zeicahtiah dothlennak tuah kan timi cu hriamnam tlaih in dohthlennak tuah lawng hi a za lo. Minung thinlung, nuncan ziaza le miphun caah a `halo mi thilri tiang zong in dothlennak tuah a hau. Cucaah MNF an um lio ah Mizo miphun caah zu hi raal a si timi an rak theih caah zu hi an rak khap bak. Uar an um taktak. Biaknak hruaitu zong an rak i lawm tuk. Cucu ram le miphun dawt taktak a si. Democracy chuah hnu ahcun zu kan va zuar, rit le din te zong ah phun dang a si. Nihin ni dothlennak timi biafang au pi lio ahcun, CNF nih zu hi khap ve a hau. Khap asiahcun CNF chungtel nih din ve lo a hau. An din ve ahcun zeitindah an khap khawh rua hnga? A khap zong khap lo pin ah a din hna an din chapchap rih, a rit hna an rit chapchap rih ahcun, mipi thinlung a dong taktak. Ruahchan nak a um kho ti lo. CNF cungah bochannak zong a zawr ngaingai. Hihi CNF nih phisin lawng siloin a tak in hma an lak zong a zaa cang tiah ka ruah.

Cucaah CNF nih dothlennak an tuahmi ah mipi tel dih hna seh ti an duh ahcun, mipi thinlung ah dothlennak an tuah chih a hau. Kawl ralkap nakin an `hat deuhnak tampi in an langhter a hau. Mipi thinlung ah ram an ngeih a hau. Miphun pakhat caah hriamnam tlaih le biachim lawng in dothlennnak tuah khawh a si lo. Laimi caah hrawkhraltu raal pakhat a simi le Kawl ralkap cozah politics hriamnam a simi paoh doh a herh. A bik in Kawl cozah nih Lai miphun hrawhnak caah an kan tuah hnawhmi zu hrimhrim hi CNF nih an doh a herh. Zu an doh khawh ahcun Kawl ralkap cozah policy an doh chih zong a si lai. Cu siloin anmah hna nih an din chapchap beibei ahcun, Kawl ralkap cozah cu pei bengh in an lam ko cang lai. Cu tikah dothlennak kan timi cu sullam ngei lo le aa tinhmi theipar a chuak kho lomi rian`uannak ah aa chuah kho.

Biadonghnak

Mirang nih Tulukmi uk khawhnak ding caah bing hi hriamnam `ha an rak hman. Cucaah Tuluk zong thazaang der viar in an rak tuah khawh hna i an ram zong duh paoh in an rak tuahto khawh. India cozah nih Nagaland minung ukkhawhnak ding le dothlennak an tlamtlin khawhlonak ding caah zu an rak hman tiah ti a si. Nagaland dothlennak cu an i tinh bantuk in a phi zeitikhmanhah a chuak kho ti lo. An vaivuan chin lengmang cang. India cozah nih doh hau lo in an i rawk te kho men. Khrifa tampi umnak Lairam zong duh paoh in uk le Laimi `henrawinak ding caah Lairam ah Kawl cozah nih bungsain le zudawr kip tor in an tuahter hna. Laimi cu ramchung he ramleng he heh tiah kan rii ko cang. Hiti ningte in zu kan din ko ahcun, Laimi hi zeidek kan lawh te lai? Kan miphun hi aa tungmer kho taktak te lai dek maw? Nihin ni sining zoh ahcun, Laimi hi Kawl cozah nih hriamnam tlaih in doh len kan hau ti lo. An zu hi kan i zaa ko cang. Laimi nih dothlennak tiah kan ti lengmang lio ah, zu hmanh kan doh khawh lo ahcun zeitindah Kawlram cozahpi khi kan doh kho hnga maw? Kan dothlennak hi tah kan puitlinh kho te hnga maw? Laimi nih dohthlennak kan timi ah mipi dihlak tel kho dih hna seh timi saduhthahnak he......

Hai Vung Lian