PAWNGKAM ZOHKHENHNAK KONG I KA HMUH TONMI

PAWNGKAM ZOHKHENHNAK KONG I KA HMUH TONMI

H.Lalhmunsiama

Saram hna hawi(ASEP)

Ka hngakchiat lio tein Pathian nih phun dangin a ka tthithruai i, voikhat cu ka pa nih lo vahnak ah umharphen ah a ka kalter ve. Cu kan ramriahnak ahcun ralchan i a riak vemi hna he fik in kan i chawn/au. Cuti kan i chawnhlio ahcun ka pa nih a kut hmang loin a kaa in fik cun ttha tein a tum i a lehkhawh ve hna khawh hna kha ka van hmuh. Kut hmawm lo te i fik a tum khawhmi cu ka khuaruah a har tuk i thiam ve hrimhrim duhnak lungthin nganpi he riahbuk chungah cun ka lut. Cuticun, keimah tein heh tiah ka cawng lengmang nain ka thiam kho lo i kapa cu ka va fuh tthan. A hmur serning le aw a chuah khawhning kha ttha tein ka va hal tthan. A ka chimh tthan hnu cun ka cawn tthan i a donghnak ah cun ka van thiam ve. Cuti ka van thiam hnu cun ka thil thiam zeitindah ka karhter lai timi lawngte kha ka thinlung ah a um cang. Cu lioah cun ka unau pa pakhat Lawm Cung Nung nih kha ti i na hmur na tum khawh a si ahcun vaa awnh cawng law na thiam ko lai, van cawng cawlh hmanh a ka ti. Cu le cangka cun Vaa awnh cu heh tiah ka cawng tthan. Cikkhat teah Vaa phun hra awnh cu ka van thiam cawlh.

 Culio caan cu ka hawile he thangkamh, vapel kan rak hmanlio caan a si i ka thiammi nih cun tampi a ka bawmh. Asinain, kei hi ka kut a ding lo tuk i ka hawile ka tluk kho hrimhrim hna lo. Ka thinlung chungah thil pakhat ka ruahmi cu kei hi Bawipa nih ka kut in Vaa thihter lengmang hi a ka senh lo le a si ko lai. Cuticun Vapel le thangkamh zong cu ka ngol ve. Ka ngol hnu cun mi nih Vaa an pellio ka hmuh tikah an thah sual hna lai ti phangin khatlei ralin vaa an pelmi hna cu an thinphanlio i vaa an awnhningin heh tiah ralrinnak ka rak pek hna. Cuticun, ramvaihnak ah siseh, khualtlawn lampi ah siseh Vaa nunnak tampi ka rak khamh khawh hna.

         

Ka tlanval awt kate in ka kut in Ar thah hmanh khi ka tuk a sum. Zeicah tiah satil le saram zaangfahnak thinlung ka ngeih caah a si. Cu hnu cun saram ka thah tawnmi (ka tuah tawnmi) vialte hlaw viar in ka thinlung putning ai dan cang caah mi nih vaa an pel ka theih ahcun ka lung ai nuam kho ti lo. Ar thahlio, sa thahlio zoh hna cu ka caah a har tuk cang i mi sintu ahcun cawnpiaknak ka ngei bal theng lo, hi bantukin saram nunnak tampi ka rak khamh lengmang hna khi a si ko.                                        

KUM 1992 CHUNG C.Y.M.A  KUMPUAN AH NUN THAR KAI CHAP TTHAN

       

Mizoram i NGO lian bik YMA nih kum 1992 caah i hmaithlakmi  SARAM KILVENNAK, campaign an ngeihlio i hruaitu tampi  hna nih an aupimi bia, Mizo mi nih ramsa cung i dawtnak kan ngeih lonak kong te hna, sakap kho chungkhar chungin cathiamsang le mi tthangcho an um khawh lonak kong an chimmi hna nih ka lung an ka fianter chin lengmang. Kan Zoram ah saram nunnak an him khawh loning ka phak tawkte in ka rak ruah theomi nih hin Pathian nih  a kan pekmi saram an tuahtoning hna le kan tupi/ hmawng kan hrawhmi hna hi zeitlukin dah a poi te lai timi ka ruah ah ka lung a fak tuk i, kei mihrut, thiamnak zong ngeilo sihmanh ninglaw Bawipa nih a ka pekmi thiamnak le tthawnnak hmangin kan ram bite chung i pawngkam (environment) kilvennak caah ttuan dingah ka thinlung in timhlamhnak ka ngei chinchin. Ka thinlung chungah siaherhnak le Bawipa auhnak ka theih chin lengmang i, pawngkam kilven a herhnak kong chim lawngte ka thinlung chungah  a caam cang. “Kan nih cu thil kan hmuhmi le kan theihmi chimlo le phuang loin kan um kho lo”, tiah Paul nih a ti bangin Khrih thawngtha hi a rak kau tuk i, Mark 16.15 ah kan hmuhmi “Vawleicung khuazakip a va kal ulaw,thil sermi vialte sinah ka Thawngtha bia hi va chim hna u”, a timi bia hna le kan Bawipa hmanh nih  environment ca i rian ka tuanmi cu Pathian bia hrimhrim a si ko, ti ka theih caah lungtho tein kar ka hlang ve lengmang.                                                         

KARIANTUANNAK TLANGPI

1.Pu Vanneihtluang All India  Radio Aizawl i a rak tuanlio kum 1992 ah khan ka thiammi vaa awnh cu radio ah khumh siseh tiah a rak ka sawm i kan rak phuan/ khumh. Cu thawk cun environment he pehtlai in caan an hmannak paohpaoh, Mino hna caan, Non- formal Education, Rural programme le ka Hla duhzawng timi caan hna ah caan ka hmang pah lengmang.Cubantuk thiamthiam cun Lunglei FM Radio station ah voithum environment he pehtlai in caan hmannak ah variety progamme ka khumh cang.

2. Doordarshan  Kendra le Local TV- LPS, Skylink,Vawmkai cable Ngopa, TKS Local Cable Champhai, Eldo Cable TV Lunglei timi hmun hna ahhin Khrih lungput, Pumpak biahalnak, ceihhmainak le special interview hna ngeiin voi 15 caan ka hmang cang. Hi caan  ka hmannak hna hi keimah pumpak siaherhnak ruang i caan ka hal hna zong a um. Cupinah anmah leikap  sawmnak ruang i caan ka hman zong a um thiamthiam. TV programme ahhin caan tam deuh in la kho ninglaw ti ka duh ngai nain cable ngeitu cheukhat leikap in a si khawh deuh lo caah caan ka duhning in ka hmang kho lo i poi ka ti ngaingai. Mipi sinah hi leikap cawnpiaknak pek hi a herh ngaingai tuang i a zohtu mipi lungthin ah rian tampi a tuan. Ka khualtlawn pah in ka TV interview nih an lungput a thlennak kong ka theih i TV ah programme  tam deuh hman duhnak thinlung ka ngei chinchin.

3.SIANGINNN LEI AH : Mizoram hmun kip i sianginnn tampi ah cawnpiaktu Saya te sinah caan ka hal hna i Envitonment & Wildlife campaign ka tuah tawn. Pumpak zuamnak ruang i sianginn  ka phak cangmi hi(50) renglo a si cang i, tha tein record ka rak tuah lo caah a poi ngai. NGO le Forest Dept. sawmnak in Sianginn i caan ka hman hi voi 200 renglo a si cang. Sianginn i campaign ka ngeih a thathnemnak ka hmuhmi hna cu: pa hngakchia  tampi nih vapel ngol duhnak thinlung  an put i, an chai hna cu ramsa sifah peknak/ cheihnak caah hmang tilo dingin khua dangdang, peng (district) dangdang mi han sin in chai (200)renglo le thang zeimawzat ka kut ah an ka pek.

4.HOUSE & MOBILE CAMPAIGN: Ramvaimile vapelmi upa (20)renglo le pa hngakchia hna sinah vaa an pelnak hmun le an inn ah mi 30 renglo hna cu anmah pumpak hmaitonh in ka thiamning tein an umnak hmun ah, asilole an ramvaihnak hmun ah, lampi ah, asilole ka hmuh hnanak paoh ah cawnpiaknak ka ngeih tawn hna. Ka riantuan cianak vialte lakah santlai bik ah ka ruah. Hi thawng hin upa tampi le hngakchia tampi nih ramsa cung i an lungput an thlen, ramvaih le vapel a ngolmi tampi an um. Hi riantuanak hi si kho sehlaw ka caan vialte pekin kal kho usih ti ka saduhthahnak cu a si.

5.CAKUAT:Mizoram khuazakkip i Khrihfabu hna sinah Bawipa riantuan i ka vahvaihnak ah siseh, chungkhar herh i khual ka tlawnnak ah siseh, ka rian ruang i khual ka tlawnnak ah siseh, ka vahvaihnak hmunkip ah Forest World Magazine , Extensioan Division E & F nih an chuahmi cauk cu a man loin ramvaih a hmangmi hna sinah siseh, Khrihfa upa hna sinah siseh, khuatlang upa hna sinah siseh, Y M A hruaitu hna sinah siseh, environment kong i mipi  cawnpiaknak caah biatak tein ka phawt tawn hna. Voikhat an chuahmi hi uk 150- 700 karlak ka phawt tawn hna. Culengah khua tampi i ramvaih a hmangmi hna sinah ramvaih ngol dingin ca zong ka kuat tawn hna.

6.PUBLIC MEETING AH: Khrifabu riantuannak, fellowship nak ah siseh, phungchimnak ah siseh tupi le saram kilven a herhnak kong ka chim tawn. YMA  Branch, Group YMA Conference, Central YMA Conference le khrihfabu civui hna ah mi nih ka thiammi (talent) ngeihmi ruangah an ka sawm tawn i, cu an ka sawmnak cu caan rem ah hmangin environment kong chimnak ah ka hman tawn.

7.N.G.O LEI KAPIN RIANTUANNAK: Associatin for Environmenttal preservation(ASEP) Saram hna hawi timi  NGO hi 2003 kum  khan environment thatnak ca i lungput a ngeimi minung zeimawzat he kan rak dirh. Hibu hmang hin Bawipa bochan buin Missionary  phun khat bantuk ah ruat in biatak tein mipi cawnpiaknak kong ah siseh, kan bu a thanchonak caah siseh, rian kan tuan. Hi rian kan tuannak thawng hin theitlai thatha zong  a chuak chin lengmang. Peng kiple khua kip ram vaimi hna sinah ca kan kuatmi  nihcun an lung a thlen hna i, cakuat in siseh, telephone in siseh ramvaih an i timh tilonak kong lehnak tampi kan hmuh.

8. CATIALNAK LEI KAPIN: Kan ram environment caah pathian nih siaherhnak thinlung a rak ka pek cang bantukin ka thiamnak hi chimtlak lo sihmanh sehlaw, mi hmaikhaplo buin environment kilven herhnak kong Article hi press media lei kapin siseh, kharifabu casual in siseh voi(10) renglo ca ka tial cang. Hi riantuannak zong hi Bawipa nih thlaw a chuah i mipi thinlungah fakpi in rian a tuan.

9.MI TAMPI NIH AN CAWNPIAK BAL LOMI KA CAWNPIAK TAWNMI HNA:

(1) Kan ram ro a simi tupi le ramsa hna kan hrawh, kan thah lengmangmi nihhin kan thlaicinnak vawilei kawmdawm a tlawmter chin lengmang i , thlai leikap ah harnak  a thatnak kong hna hi tahchunhnak ah ka chim tawnmi a si. Saram le thingkung hna nihhin kawmdawm thatha an rak kan pek peng hi a rak si.

(2) Sceince thiammi nih an chim tawnmi cu Tisik- anhnah hna zong nih music an rak duh ve, ti hi a si. Asinain mi tampi nihcun zeiah an rel lem lo. Saram awnh thawng hna, khuari thawng hna, ti luan thawng hna, tingtang tum thawng hna, hlasak thawng te hna hi kan cinmi anhnah hna caah a tha tukmi an si i, sertu Pathian nih sullam ngeite in a rak sermi an si. Nature music lebang cu a sunlawih  ning ai dang ngaingai i, a chun zan in anhnah hna nih music an hmuh khawhnak ding Bawipa nih  a serpiakmi hna an si, tiah ka chim  tawn.

(3) Minung nunnak ah lam a kan hruaitu bik le fim a kan chimtu bik an sinak kong hitihin ka chim tawn. Umharlio can ah siseh, lunglen caan ah siseh, ningtih caan ah siseh thingram le vaa cheukhat hna nih hin kan lung a kan lawmhter pinah daite le hnangam tein a kan umter tawn. Tahchunhnak ah maimawmh, palak, bongtlir le saithereng hna hi fikfa eitu an si lengah a kan vengtu an si i, a kan vengtu an sinak kong kha hngakchia sinah ka chim tawn. Hi lawng si loin Bawipa nih fimnak a ka pek i a herhning in bia zong chim ding a ka pek lengmang.

VEGETARIAN AH KAI LETNING (SA EI KAI LETNAK)

Ka ngak chiah lio tein sa aduh ngaimi ka rak si tawn. Asinain Bawipa nih lam a ka hruaining hi khuaruahhar ngai a si. Ka khualtlawn lam ah siseh, khua chungah siseh mi nih thah ding i an hren mi le an thatmi vok, ar , caw etc ka hmuhah hin ka lung a fak i, ka zaang an fak tuk. Hi ka zaangfah  hnanak hi a sang chin lengnang i, an sa ei duh lonak tiang ka lung chungah a um. Cuticun kum 2004 thawk khan thi-lum a ngeimi sapauh pauh ei tilo dingin biakhiahnak ka rak ngai i, a tutiang ka ei ti lo. Asinain nga sa cu ka ei ko. Zeidatian kan Bawi pa Zisuh hmanh nih a hnuzultu  hna he an ei ti i, ninung(5000) dengmang changreu panga le nga pa hnih a hman cah asi. Ka hawile hin cun san a ei lo ahcun na der chin lengmanglai i, a thlite talin sa haang hna hi dinglaw athalai , tiah anti tawn, sihmanhsehlaw ka thinlungah tihnak zeihmanh aum lo,sa ka eilo ruang i der chin lengmang cu chimlo ka ngandamnak atha chinlengman. Ka ka zong athaw chin lengmang, ka mui le ai dawh chin lengmang, ka taksa zong cu hlan nakin  atha chin chin i ka rit chin chin, Hiruangah hin ka pawngah minih saan ei tikah sualphawtnak, itnakle har tinak zeihmanh ka nei hleilo. Culioahcun ka hawipa le pakhat HC. Thaawng nihcun anhnah hringtampi eidingin arak ka forh ve lengmang. Hi thil hi amah nih hin kum(10)hrawng atuah cangmiasi ii, a ngandamnakcaah athatnak tampiatheih cang I, asampar vialte  zong an hring aeinak thawngin an lohdih nak kong akachmh. Cuthawk cunanhrngei cu kathawk than I , hi bantuk anhringei hmanh hi kan mi phunsinah cawmpiakawktalk nai nagi miah ka ruah. HI thil nih hin minung nunnak caah thatnak tampia rak ngei , timi zong hi keimah pumpak cung hrim hrimah alng.

KAPAWCAWMNAK

Cuhloan kum 2000 haln kum(16) chung kha cu thil thit in paw a cawmmi karak si. Kum 2000 thawk khan cunmkan ramah ramsa kilvennak lei ka siaherh  tukcaah kum(3) chung ka tikhawh tawkte I cawnpiaknak ngeiin ka rak vak. Hi ka riantuan nak hi bawiapa nih thlaw a chuah I, mipi thinlungah rian atuan tik ah voikhat cu Cr.R Lalthangliana, miniset Environment $forect etc sinin zaang fahnak le zawnruahnak ka hmu I , anih nhcun siamte ramsa kilvenlei ah  thazaang ape mi nasi I, hlawh, ngeilo hmanh atuan zuammi na si caah ka hnung rakka zullaw forestah tuan ko, Voluntary Wildlife Guard na si lai I, ka khualtlawnakkipah na ka zulh lai , cu cu ka rian dingcu asi hnga, tiah May 7,2004 ah khan arakka ti I, hi  a ka pekmi asi ko lai, tiah lunglawntein ko cohlan I ni hin ni tiangin ka nupi fanau le cawmnak ah ka hman. Ka nun chung vialte ttaun dingah ka thimmi rian zong a si.

HMAILEI CAAH KA TINHMI

1.KUmthar I thial lengmlang I lo kan neihmi (shifting cultivation) thelnak ding caah asi khawh tawk I ramhruaitu han le Ng o hna sin I chm. Pumpakdum ‘/lo I ngeih cio ding I mipi sin I cawnpiak nak pek hi kian ram nih a herh biakmi asi caah hi kaong hi ngawl lotein ka si khawh chungin I zuamkai tim

2. lo kan neih ning kan thlen hlan pauh cu, ahmanlomi kan lo vah ing, tlangpar I ngawi dawth dawh kan vakmi han a pionak kongbiatakte I chim. Kan mithiam hna nih theihnak long I an theih I an phuan ballo mi talng par ngaw(thing le ram) nih vawlei tha, ruahti tha le saramcaah I dawrnaktha a peknakkong mipisinah a sikhawh tawk I chimle phuan.

3. Kan environment thatnak ca I rian tuan hi ka thinlung chungah a nganbiakmi asi ko cah hnaw lote I riantuan peng hi kai tim. Cu han lakahcun meithal licence pek lo ding, ramsa nihan ei ding I thingthei le an umnak ding ramngaw atam khawhnakding ca I riantuan, zukle hmwn nih kan environment tampi a hrawh cah an ngal khawhnak ding I cawnpiak nak ngeih.

4. Kan cozah riantuan,mahjletuanak departmentsullamzong a teilomi, mahle rian I zumhawka tlak lomi hna sianah anmah rian cioah zumhawktlak le lungtho te I an rian an  tuan khawh nak hnga le, mahledepartment cioah environment kong he pehtlaiin cawnpiaknak neih a herhnak kong chim,Khrifa ram ai timi ram ah hin a herh tak tak mi rian si .krismas le kumthar htawngi phangphang le halzit kan hman tawnmi nih environment caah thatlonak tam pi a chuahpi khawhnak kongzongasi khawh tawk I phuan chin leng kai tim.

 SARAMLETHINGRUAKANHMANNINGDING

Kan Bawipa nih Benesis 26 ah kahn thil sermi chungah nawlngeihnaka kan peknak kongkan hmuh. Nawlngeihnak a kan pekmi kan hmangning belte cu kan I palh ngai ngawi . Phungthlukbia 1: 7 ah cun  Bawipa sinah lawmhnakchimbun lung thiangtein hmangdingasi ko. Culioah cun a hmla lei long lungthinah chia loin a karhkhawhnak ca zong hi lungthinah chia pah ve usih. Cozah nih a senhlomi thingah (thingzai) a zuarmi atutiangan ummi  hi a piongai ngai i. an ngawlah atha nagi ngai.

Saram kan kutin an sa eiding I kan zuatmi siseh kan hnawm thiangte I a kan liakpiak tuddung I kan hmanmi siseh, rian  akan tuanpiak tu ding I kan hmanmi hna siseh kan caah Bawipa nih a kan pek mi kan si i. A kan pekning sullam ngeite I kan hmanthiam nak hnga cawnpiak zong a herh ngai ngai. Tivachung I a  ummi siseh talng I aum mi siseh kan tuahto ning zohahhin si kho sehlaw cu an dihlak hmanhin, cithlah tudungaum lo tiang hmanghin thahaduh mikan um ti khawh asi. Mizo nih I tamhnaki kan hman tawnmi saram lu hna, va lu le thla hna le an thil dang dang kan hman tawnmi hna hi sertu pathian thinlungah zeitin ruat ve hnga maw? Hi thil hi cu tha tein kan zoh than a hau ko. Keimah pumpak thinlungah cunm ka lung a fak ngai nagi. Levitikas 11nakahcun bawipa pathian nih eiding  cah a thangmi le thianglomi zong fiangteina kan chmh. Cucaah a kan chimh ningin lei I a tlawngmi ramsa cheukhat si hna she, tichung I a ummi nga hna siseh, van I azuangmivahna siseh eilo I han um kholo asi hmangah sulam ngeitein vawleicung ram thangchociammihan nih an tuah ning tein nawl ngeitu cozahhna sinah permit hjal in ei le lak si tawm she law zoh a dawhina tha deuh hnga .Tahchunhnakah kan ram chung I a ummi ramsa cheukhat pawl minung caah tih a nungmi le hnahnawhnakakan pemi an umasi hmanhah pathian nih nawlngeihnaka kan pek baktukteinthah khawh an va si hmanhahnawl ngeitu cozah hna sinah hinchimhmasahna usih. Tamsa cung I kan lungput kan thlen khawh lo I an sa eilokholoi kan um asi hmanhah zeimaw can I sa cawknak a ngeilomihna cah siseh, si ca I ahermi cah siseh , damlo sa ei a hawmi cah siseh zohdawhtein eiko hna usih law, nawl ngeitu sin I tha tei I  hal le hman hi kan I cawnpiaknak si cio sehlaw Bawipa Pathian zongnih a kan kduhningasi ko lai.

Phungtungtu chungin lakmi a si