Mai Chinchin (CHRO) New Delhi
Kum 2006 January thla i Imphal, Manipur ram ah HREIB
(Human Right Education Instute of Burma) nih an tuahmi Minung Covo (Nuhrin Covo
cawnpiaknak) innpi ah a chimtu hna saya nih a kaimi hna kha cawnpiaknak he aa
pehtlaiin tuanbia pakhat a chim. Pafa hna pahnih cu maw‘awka pakhat in khual an
tlawng. Cu caan ahcun ruah lopi in eksidenh an tong i an pahnih in an i hliam
veve i sizung an phan. Apa cu aa hliamnak hma a faaklemlo nain a fapa tucu aa
hliamning a fah zualmanh tuk caah sibawi
te nih (Operation) a taksa hlai(ah) ding a si. A fapa i aa hliamnak hma cu a
fah tuk caah cu sizung i a ummi sibawi
hna nih a umtuning an zoh tikah an hnabei a dong. Sibawite ruahnak pekningah
hikaa khua ahhin kan hnulei teah khan ramdang ah sibawi a cawngmi minthannak
zong a hmumi thiamhlei siibawipa (specialist) a rak tlung tiah mizawpa cu an
chimh. “A thi cang lai tiah hnabei dongin zoh sawhsawh cangmi midamlo zong a
damh hna” i a min a thang ngaimi a si caah sibawi dihlak nih cu specialistpa cu
bochan ngaiin an auh.
A rauh hlanah sibawipa cu amah nih
aa monghmi mawtawka in sizung hmaiah a rak phan. Mizaw zohnak hmanmi angki
raang fual i rem ngaiin aa hrukmi thiamhlei sibawipa cu mawtawka in a rak tum
lecangka cun sibawite le siisayamah hna
nihcun rianrang ngaiin an don i a sikuang, (medicinebox) a zaal le mizaw zoh i
hnangaihnak a chawngtu, a zualngaimi hngakchiapa kong chimtu hna tiin
buaicercur in an umdih. thiamhlei sibawipa
cu a mithmai zoh tikah daingai le
hnangam ngaiin a um. Cun sibawipa nih nan thinphang hlah uh tiah a chim hna hnu
ah hngakchiapa chiahnak (Emergency) khan
ah a lut colh. A tunai a phanh kate
ahcun daite le hnangam ngaiin a ummi thiamhleisibawipa cu a zualtukmi
hngakchiapa a hmuh cangka in a hmai a chiarup ko. Cu khawh cun a lu a lei colh
i, hi hngakchiapa hi ka damh kho ti lai lo tiah a ti. A ruang cu sibawi dang
hna zong nih an hal i specialistpa nihcun “a fa a si caah a si”
tiah ngaihchia ngaiin a chimh hna.
A cawngmi hna cawnpiaknak (training)
sayapa nihcun a tuanbia cu a donghter i a cawngmi hna cu biahalnak pakhat a
tuah hna. “Tuanbia pakhat chung i hngakchiapa le thiamhlei sibawipa hi
zeitindah an i chungkhat ning a si?” A cheu nihcun hngakchiapa i a pa a si tiah
an chim. Cawnpiaktu Sayapa nih hngakchiapa i
a pa cu eksident a tongmi pa a si tikha a chimh ‘han hna. A cheu nihcun
hngakchia pa i a cawmtu a pa a si. A cheu nihcun a pu a si kho men tiah a phunphun in an
ruahnak an chimcio. Careltu nang nih tah aho dah a si tiah na ruah ve? Aho a si
tiah dah na ruah ve? Aphi cu na rel hlanin i ruat hmasalaw phi ve tuah.
A cawng liomi (training) hna nih an
chimmi aa palh dih caah a chimtu hna sayapa nih a hnubik ah a chimh hna. Phit
dingah a har tuk i a thukmi tuaknak a silo. A fiangtuk i a diktukmi a phi a si
ko. A hmaanning ahcun thiamhlei sibawipa cu hngakchiapa i a nu a si ko. A har
i(Biahleng) lungtuaitam in tuak len ding zong a silo nain minung he aa
pehtlaimi thil kong ahcun a har ngaimi tuak awk tahchunhnak a si kha
cu nangmah telhchih in a cawngmi dihlak nih theihthiam a si ko.
Kan hngakchiat lio thawkin nihin ni
tiang nu le pa thleidannak cu nangmah
zong nih na ton ve bantukin nangmah he aa neih bik, na pawngkam ummi sianginn
hna zongah na hmuhton ko hna lai. Kan chungkhar
chungah nu le pa hna nih Nu Pa thleidannak nganpi umlo ding tiangin
nichiar kan kalpi cuahmahmi pawngkam hawikawm/chungkhat tibantuk minung
umtuning buu kong zongah nichhiar kan ton i kan theih komi kalphung pakhat a
si. Abianaah, sifaak tukmi hna i fale dihlakin sianginn a kaiter kho lomi Nu le
Pa kan zohtik hnaah cathiammi fanu nakin cathiammi fapa an duh dih cio hna.Fapa
cu a hleiin an zohkhenh khun fanu a tam deuh i cawlcanghning cu chungkhar i a
herhmi (neknawi) rian vialte kha zingka in mui tiang(chun nitlak) an ‘uanpeng.
Va ngeih a zaat hnu zongah tam deuh nungak cu va ngeih an duh zongah mitam deuh
cu Nu le Pa nih an duhmi pa(tlangval)he an umhter hna. A caancaan ahcun
chungkhar harnak kianter dingah ruahchihin a tonbal lomi Pa, asilole a kong zong
theihlomi, mah he thih hlanlo fonh i (khuasak ‘i ding) ah a si khawh le
khawh lo thei loin ‘thitumnak an tuah tawnmi nungak tamdeuh hna kha kan theih
tawn hna. A pasal inn zong ahcun nungak nih a bikin ruah awk a herhmi cu coka herhhai mi tuan
ding kha a si ko.
Kan ram i fimthiamnak zongah hin
tangcheu thawkin Nu le Pa thleidannak cu cawnmi cauk ah kan hmuh khawh.
Abianaah taangkhat pawl Kawlca relnak cauk ah a tialning ahcun kan rian ah Nu
le Pa rian thleidannak cu fiang tein kan hmuh. Pa tu cu sibawi si dingin an
duhpiak i Nu tu cu (sisayamah) nurse ‘uan dingah an chiah hna tibantuk kha kan
zoh tikah Nu hna dir hmun cu Pa nakin a niam deuh dingah an tuah ciami a si.
Khualtlung mileng zohkhenh hleicun a sang deuhmi hmunhma cu Nu he a pehtlaih lo
ti bantuk, thutdan sang hna zong nu thutnak dingah a tlak lo tiah kan hngakchiat
lioin tuahmi a rak si cang.
Kan ram i kan cacawnning zong hi
taangcheu in nu pa thleidannak cawn ding cauk chungah kan hmuh. Abianaah
taangkhat Kawlcarel Cauk chungah an tialmi ahcun nu le pa riantuan thleidanning
fiangte in kan hmuh khawh. Pa hna cu sibawi tuan dingah aa tial i, nu hna cu
sii sayamah(Nurse) tiang lawng tuan dingin a tial tibantuk hna kha zoh tikah nu
hna i dirhmun cu pa dirhmun nakin niam deuh dingah an tial. Kan fimthiam
cawnnak ah riansang deuh mi hmun ahcun nu hna nih ‘uan ding a si lo bantukin a
lang i thutdan sang deuh thut ding zongah nu hna cu thut lo ding bantukin a
lang i kan hngakchiat liote in an rak kan cawnpiak mi a si.
New Delhi ah a ummi Nu thilthit
cawnnak pakhat an on lioah pa pakhat nih thapeknak bia a chimmi kha ka van
theih than. Cu pa nihcun thil‘hit thiammi a thathnemning le a cawngmi hna nih
alak (man pek lo) in an cawnmi ka lawmhpi tuk hna. Keimah hrim hi nu sining
law, keimah zong nih thilthit cawnnak hi cawn ve ka duh tiah lawmhnak bia a
chim. Thilthit thiamnak hi pa nih cawn khawh a si lo tiah khamhmi he kan i lo.
Asilole pawngkam theihhngalhnak a tlawmtuk caah a si kho. A sullam cu New Delhi
ah minthang thilthit thiam tamdeuh hna cu pa nih uk a si i a tuantu zong an si caah pa lawng nih thil an
thit. Cucaah kan ram he a ralkah ngai mi
pa chawdawr (thilzuar) dawrhngak, tisik-anhnah zuar, changreu zuar hna zong hi
India ram pumpi ah Pa nih an tuah dihmi a si tihi nan hngalh ko lai.
Kan sining ahcun kan pawngkam a ummi
nu hna khi thleidannak, namnehnak phungbia zong a um. Tahchunhnak ah kawl
phungthluk nih ‘Nu le Uico vuakah an tha an ti nain Lai phung thluk ahcun ‘Nupi
vuak awk, darkhuang cumh awk’ tiah anti i kan biaknakning ahcun Pathian nih Pa
le nu hi a kan sermi kan si tiah kan thei ko nain kanmah minung lila nih Nu hna
hi minung lakah a niam khun mi Inn zuat saram he aa tlukin an kan chiahmi hi mi
tampi nih an chim. Nu hna hi hmuhsit cia/zawmhtlaih cia in an kan hmuh mi hi
ngaihchia ngai a si ko.
Cucaahcun hi phunglam hi thathnemnak
a chuahpi khomi kawlhawl hna usih. Chungkhar chungah Nu / fanu a si i fimthiam
cawnnak nawl a Chungkhar cu a biapi bikmi thenkhat a si. Chungkhar timi cu Pathian
nih a herhmi a si i a thimmi mi buukhat
a si tiah kan hawipa nih a ka chimh bal. Kan inn chungkharah pakhat le pakhat a herhbaumi cawnpiaknak
thazaangpeknak chim dingah kan dihlak rian a si. Chungkhar chungah pakhat le
pakhat thang‘hat thazaang peknak, lawmhpinak, cawnpiaknak, fehternak,
upatpeknak, biakhiahnak nawl peknak le pakhat le pakhat cungah ruahnak upat pekpiaknak
hna nih mah le mah zumh awktlak in sersiam ding a si. Na chungkhar hna zong nih
puitling chiah rihlomi, uahnak hna kha zeitik paohah hna tlaak pivenak
ngeihpiak lomi, hngakchia cu a upat tikah aa telnak buu chungah hman awk
tthalo, santlailo le tihnak a ngeidingmi a si cu a fiang ko. Cu caah nu/pa
thleidannak hlohthlau ding cu chungkhar cung hrimhrimah Nu/Pa i tluknak cu Nu
le pa hna nih thawk i hman ding a si.
Na pawngkam zongah Nu/pa thleidannak
na hmuhning kha hrawh dingah aa tlak ko. Nu hna kha niamternak, ca lei kap,
phungthlukbia, phunglam, hla hna le hlanphung zia hna zong kha a chan zulhin
hlohthlau dingah ( in) aa tlakmi cu hlohthlau dingah a caan zong a phan
cang. A cozah lei zong in zomhtlaihnak
hlohthlau dingah phungbia hna kha tuahnak, Nu pawl caah a hleiin tuah i
(Affarmation Action) a siningin chimrel le ‘uan khawhnak hna cu ram nih tuah aa
timhmi kong (policy) ah telhchih i cu he aa pehtlaiin phaisa thazaang
chuahpiaknak, dot-hlatnak zong tuah piak dingah aa tlakmi a si.
Kan ram a cozah nih minung covo cu a buarmi ralkap cozah a sicaah
zulhkhawh lo ding tiangin minung covo cu an upat I democracy nih a herhmi
ramhrin fa ‘ha a si ve bantukin Nu/Pa thleidannak zong hi nganhtak ding a si
lo. Cu lengah Pathian nih nawl a pek i a sermi thingram hna le saram hna zong
kan sunlawipi hna i sertu a kut-thiang kha thluachuah pek khawh ahcun Pathian
nih a bikin a miakbikah a chiah i a kut-thiangin a sermi minu kha niam tukin
chawnhbiak cu sertu i a kut thiang kha zeirel lo a si sual lai tiah thin a
phang. Pathian nih a kut thiangin a ser i Khrihfa ‘ha a tlingmi, ai dawhmi, a
‘ha a ti mi hmunhma pek a rak kan timhmi a si tiah thazaang pe cio hna usih. Phuntungtu Megazine chungin lakmi a si
No comments:
Post a Comment