Biahmaisa:
Kan umnak vawlei pi hi miphun tampi umnak a si bantukin cu miphun cio nih an
mah le sining phung le lam ngeih cio a si ti cu al khawh lo a si. Vawlei mi
zapi hi miphun phunkhat ah i fonh kho dih usihlaw a thatnak a um ve lai bangin
a chiatnak le a nuamh lonak a um ve ko hnga. Miphun phunkhat sinak a feh tertu
cu phunglam le nunphung hi a si bik ko lai ti cu al awk tha lo in a um.
Nunphung nih miphun phunkhat sinak cu a hruai peng ding a si. Phunglam le
nunphung a ngei lomi le zeiah a rel lomi miphun cu pa ngei lo laakfa le miphun
cawh hrinmi kahpia hna cu hram ngei loin a car i a thi colh ding thingkung
bantuk an si ti chim ka duhmi a si.
Chins
(Laimi) zong China-Tibet lei in a rak rami miphun khat kan si ve timi hi theih cio a si bangin rak langhter `han ka duh ve. Kan pi/pu hna nih an rak i
kenmi le an rak ngeihmi phunglam le nunphung cu a tu kan umnak tlangcung tiang
zong philh loin an rak i ken ko ti cu theih ciomi a si. Cucu techin fapar hna
nih i zohchunh in pehzulh awk rianngan kan ngei ve. Minung nunning hi hlanlio
lungchan in atu IT(Information Technology) chan tiangah aa thleng leng
mangmi a si i, a ra laimi chan zongah a biapi te laimi Bio-technology or
Biodiversity chan kan vun phanh te laimi zongah aa thleng chin lengmang lai i,
miphun tenau pawl cu an nun phung an thlau kho menmi a si. Globalization nih
vawlei hi a bitter chin lengmang i minung vialte i naih/theih deuh chin
lengmang in a kan sersiam tikah cun ruahnak, hmuhnak, duhnak, tinhmi zong a
kau, a sang chin lengmang ko. Nihin zong ram `hancho sinak nih a kan dolh chin
lengmang i, miphun phunkhat sinak zong thlau a fawi temi dirhmun ah um a si.
Cucaah miphun pakhat si venak thlau duh lo ahcun pipu chan in rak ngeihmi
phunglam le nunphung hna kha kawl `han, kilven le fek tein itlaih cu a herh
hrim-hrimmi a si ko hnga.
1900 C.E. hrawng
in Chinram ah Western Khrifa phung a rak luh ve tikah Chin (Laimi) Khuazing
phunglam in Jesuh phunglam ah rak luh a si. Khrifa phunglam nih heh tiah rian a
`uan lio ah Laiphung cu a lotlau deuh chin lengmang ve. Khrifa phung a rak
phorhtu pawl nihhin Chin Khuazing biak nunphung chungah rak lut hmasat in
rian`uan rak thawk hna sehlaw Khuazing phung le Jesuh phung kha pehtlaiter in
rak kalpi a si lai i a tu zong Chin nunphung cu fawideuh, dawhdeuh le man ngei
deuh ngai in hman a si hnga. Kum zabu 20 chung kha Khrihphung sinak kong
lawngte ceih/chim/uar a si caah Chin (Lai) phunglam le nunphung kha rak hlawt
le rak namchuk a si. Atu cu kum 100 Jesuh Khrihphung sinak kan lonh ve cang
hlei ah kum zabu 21 chung kan vun luh ah hin kan phunglam le nunphung hramh
`han ding rian nih a kan hauh `han caan a si ve cang tiin ka ruat. 1999
kum, April 1-4, Hakha khuapi ah kumza tlinnak Civuipi kan tuah lioah Chinmi kan
pa cem Rev.Dr.D.VanBik nih, “Chinmi hi Khrifa kan sinak kum za a tling ve cang
bang, ca le holh kan ngeihmi zong a tlau ti lai lo caah csif;vnf; vlyJ Chinmi hna zong minung pei
kan si ve ko cu e, tiah ti hmanhsehlaw, a tu chanmi nih kan pehzulh lo ahcun ca
le holh cu hman loin kaltaakmi men ah a cang kho ve ko. Midang holh le nunphung
nih a kan khuh ahcun kan ca le kan holh cu a dih ko lai caah a tu lio kanmah
rual nih pupa hna rohmi nunphung cu hramh `han in tharchuah `han a hau cang
tiin ka hmu. Chin nunphungah a biapi cemmi cu Khuazing phung (Khuazing
Tradition) hi biapicem a si ko ti langhter ka duhmi a si.
Chin nunphung biapi deuh
A. Minung i
pehtlai/hawikomhnak
(Social relationship)
1) Mizapi caah lunglawmhnak puai le ei dinnak
tuahpiak khotu si zuamnak.
2) Fanu sunsak le upatnak caah chaw hauh le
puanphah kaiternak.
3) Dingthlu le Lairel in biading kawl in nuhmei
le ngak`ah caah ruahpiak.
4) Puai tuah lio a tlamtlin awkah cingla
rualchan hna i bawmhchanhnak.
(Arsathah).
5)Thihloh damlo
tikah le khualtlung umtikah i `hut tohpinak.
6)Rawlcawih,
sathah tlangzam, thlachiat ruat, i hrawm le i zohkhenh le nupi hal phung
ningcang te in tuahnak.
7) Khua le ram
kong ceih, pekchanh nak tuah tikah Tual/mual ah pumh khawmhnak.
8) Pumpaak tuahsernak bang, mah cung le tefa
cungah a tlung`han dingmi sinak.
B. Nunziaza caah
(Ethical)
1) Mi pakhat le pakhat kar, khua le khua kar
laakah lungtlin biachahnak a um tikah sathal hmachunh tuahnak.
2) Misual hna
kha Khuazing nih an phuan te lai khah tiah an cawn piak tawn hna.
3)Pa, nu,
ngakchia zulh phung rak ngeih a si. Mi hmaiah biachim holhrel umtu ningcang,
rawl ei tidin ningcang, nu le pa upatning cawnpiak.
4)Thihhnu mithi
khua kong le vawlei i thil`ha tuahmi bantuk in pial ral ah co `han.
5)Innsak, lotuah
ningcang phungphai.
6)Nunzia
cawnpiaknak caah hla,phungthluk le biafim hna ngeih.
7)Tlangchuak
biaceih (tisatlok, vawlei-ei,pherzual, chiatserh, hmunhalh, sual ngaihthiam
dingah sathilonh ahauhning.
8) Mino
hawikomhnak caah zawlbuk tonkhawmh ih`inak tuahpiak le fim i cheuh.
C. Pekchanhnak (Sacrifices)
1) Puai tuah tikah a hram thawk le a donghnak ah
Khuazing sinah thlacamnak.(Zingdangh) an tuah.
2) Khuatlak
innlo tuah tikah pekchanh hmasat.
3) Misual `hol,
khuathianh le inthianh tuahnak.
4) Nupi tthit lioah arti pum cheuh-barh in nu/va
biakam tuahter.
5) Lainawng le sual pipa a tuahtu hna liam
cawiter.
6) Pipu hna sinah Arthintuh pekchanh.
7) Thinphan
thlalaunak ton tikah Maw! Khuazing tiah thla an cam.
8) Mang le kut`ial a hmaan venak a um tiin zumh.
9) Tual/mualah
Bungkung ciin, inchiat, thlaauh, bawitung, thingthiah hna tuah.
Puai le laam phunphun
1) Khuangcawi/ton, bawite bawi, cakei fim,
sasawm tuk, nupi `hit, Nau-Zingdangh (nauchuah pekchanh) hna hi Khrifa nih
lawmh puai, Christmas, Kumthar, Thawh`han, Civui, pumh `inak hna he aa pehtlai
dih ko (Tual i tuahmi kha Biakinn ah tuahin thlen a si bia a si ko).
2) Thuam: Chinmi nih thilthuam le fenhaih
ningcang ngeih a si, Khrifa si hnu chinchin cu Mirang thuam (Necktie le suit),
lungyi le taihpung rumroin zungkai le Biakinn le puai ah chuah a si cangmi hi
ruah a hau hnga.
3) Chinmi thuam
ah cawngnak, conlo, puanrang lamkalh, pu le maimaw puan, sahrep puan, zopuan,
hni le biar, lu `amhnak le ban `amhnak, taiveel, thawi, thiamthil, `hirual hna
an si.
4) Tuanbia le
phungthlukbia, hla le laam, thiamnak phunphun.
Acunglei ka
langhtermi hlei in tampi a um rih i, Khuazing phunglam in an rak i tlaih vemi
hi atu lio Baibalca (Jesuh phunglam) bantuk a si ve ko ti hi kei cu ka pom ko.
Baibalnak hmanh in Lai nunphung cu abiapi deuh tiah langhter ka rak duh.
Chinmi kan hraampi
Chins cu
Mongoloid stock Tibet in aa thawk i, B.C.E 3 in Chin timi min a um cang. An
hrampi cu Tuluk ram a si ko. Chin Sih Huang ti chan in an um cang timi theih
khawh a si. Chin pennak nih Chou pennak kha a hrawh i, mah tein aa uk ciomi
ramkulh tampi kha a fonh i, union pakhat ah a ser i, ram`hen 36 ah `hen in ukmi
ram a si. Chin Sih Huang ti cu uktu a pakhatnak a si i, B.C.E 246-210 tiang a
`uan. Cu pennak hnu ah Chin timi min kha China tiah vun thlen a si. Cu hnuah
Chin pennak cu Hun pennak nih a vun rolh ti a si.
A tu Chin timi
C.C Lewis,
Elizabeth E. Bacon, le Captain Forbe hna nihcun Chinmi pawl cu Tibetan-Burman
an si tiah an ti. 1855 kumah Yule nih Chins le Lushais hna cu Indo-Chinese
karlak um miphun an si a ti ve, Kuki, Nagas le Chins (Khiens) ti an si a ti.
Col. Phayer nih C.E.166 ah Arakan tlang in chaklei a ummi hna cu Indo-Chinese
chungtel Chins, Mr. McCabe zong nih Chin-Lushai chungkhar hna cu Indo-Chinese
karlak an si i Kawl pawl he an zumhning, mui le sam le an phunglam aa dang ngai
ko, Lolo, Meo le Tibet pawl he tu an i naih deuh i vancung biaknak an ngeihmi
nih Chinese, Chins, Lolo le Meo hna hi a khahter hna, Kawl nih an ngei lomi
biaknak le phunglam a si (Chin Dinasty, 1976, World Book Encyclopedia, USA).
Chin timi min hi Chinese pawl nih an auhmi hna min Ch’in Chin phun an si i, tuu
a cawng tawnmi an si ti a si.
Chinese
emperors pawl nih Chinmi cu an tuk hna i tlaihkhih an ton caah luat awk ah
BC.E. 500 lio, Anyang in nitlakleiah an kal, a cheu cu nitlak lei a cheu cu
thlanglei ah an kal ti a si. Thlanglei sang a kalmi hna cu Tuluk nih an `hol
`han hoi hna ruangah thlanglei ah an i thawn chin lengmang, C.E. 1 ah Yunan
province an phan tiah Tuluk tuanbia `ialtu Tang nih a cauk ah a khumh, hi hna
pawl hi atu Chinmi hna an pupa cu an si ti asi. Chinram ah sii lei in siangbawi
tuanah a rak rami Dr. East nih 1900 hrawngah Chinram khuakip a tlawnnakah kum
zakhat a si cangmi Falam peng putar pakhat interview a tuah i, cu cun Chinmi
pawl hi Tuluk in a rak rami an si ti kha a theih ve. Prof. Luce nih Chinmi cu
Tuluk nitlak lei le nichuah Tibet in thlanglei Hukong nelrawn leiin an rak ra a
ti ve.
Prof. Lehman tu
nihcun Chin pupa hna le Burmese pupa hna cu Kawlram an rak phan lio ah aa khat
lomi miphun an si veve ko i, Chin pawl nih Chindwin Valley an rak phan hmasa,
Chin ti le Chindwin timi bia hi C.E. 1300 Pagan lungca ah aa `ial cang a ti.
Chins pawl cu C.E. 800 in Chindwin nelrawn ah khua an rak sa diam cang lai tiah
a zumh. Chinmi pawl cu cunglei Chindwin (Kalay-Kabaw Valley ) ah hin
A.D.1295-1395 tiang Khampat khuapi an ser i dai te’n le nuam ngaiin kum zakhat
khua an sa kho, hi lio hi Chinmi tuanbia ah a min a `hannak bik tuanbia a si
tiah Mizo tuanbia `ial tu Lalthanlian le Zomi tuanbia `ialtu Kipgen hna nih an
`ial. Cun Prof. D. G. E. Hall nih Chins pawl a tu tlangcung tiang a rak `holtu
hna cu Shans an si tiah a fehter. Chinmi tlangcung lei an rak kai kum hi
Kalaymyo khua an tlak hnu C.E.1395 hrawng ah a si i Manipur a phanmi hna hi
C.E.1554 ah an phan ve ti a si.
Chinmi chungin
kum sau Khuazing-Pathian rian`uantu Rev. Dr.Hre Kio cu 2006 kum ah interview ka
tuah i a ka lehmi cu. “Chinmi nih Pathian tiah kan auhmi hi Kawl pawl an
nathpaya (ewfbk&m;) min Ashin Hpaya (t&Sifbk&m;) timi
nih a kan khuh rua e. Cun Judson nih Htawarah Hpaya (xm0&bk&m;)
hpa Hpayashin (tzbk&m;&Sif)tiah
min a bunh piak hna thawng in Kawl Krifa auhmi min nih a kan khuh caah Tedim
nih Pasian, Hakha-Falam-Mizo nih Pathian kan ti venak hi a si ko rua.”
Kei zong a si
theu lai tiah ka hmuh/zum ve mi cu, kan rak chuahkehnak ram um Tuluk pawl nih
hin an Khuazing min kha Shengti, shen, Tien, Tien Zhu tiah an auh ve
tikah cu min cu Tuluk le Tibet in a rak rami Kawlram um pawl nih kan i laak ve
i, Kawl Buddhist nih Ashin, Shin, Ashin Hpaya, Hpayashin an ti, Khrifa
hna nih Htawarah Hpaya Thakhin, Ashin Thakhin tiin an ti ve i,
Chinmi nih hi ti kan ti ve nak hi a si ko lai dah ka ti ve. Chinmi nih Vancung
Pathian, Vancung khua ummi kan Pa, a thiangmi kan Pa ti te hna hi kan hman len
ve hi. Sihmanhsehlaw, tlangcung lei a rak kaimi kan pipu hna nih an phunglam le
an biaknak ah Khuazing timi min cu a sang bik le zeizongte sertu tiin an rak
ngeihmi le an rak upatmi min a si ti hi ka rak langhter duhmi a si.
Khuazing le Pathian
Khuazing: Hi min hi
Chinmi kan kokek holh ah a rak thuk ngaimi le sullam a ngei ngaingai mi biafang
a si. Chinmi pupa biaknak ah min sungbik a rak si ti le Pathian timi min cu
Khuazing timi minkemh le a thiannak, vancung um kan Pa tinak a sinak kong ka
rak langhter chih duhmi a si. Khua le Zing timi ah sullam ka rak langhter hmasa
lai. Khua timi Chin (Lai) holh ah a phunphun in hman khawh a si. Khua timi a
bikin langhter ka duhmi cu, sertu le sermi cungah nawl ngeitu a si. Zing ti cu
mit in hmuh khawh lomi thawnnak, nunnak hrampi, minung nunnak lawng si loin
zeizong te thawnnak thlarau a si. Ni, thlapa, ruahti le tiva, ceunak le
muihnak, caan le hmunhma cung i thawnnak a si. Zing timi cu a hrampi Khuazing
sinin a rami a si (Dr. Lian H. Sakhong le Dr. S.Ngunling an bia ka Laak
chih).
Cucaah
Khuazing ti cu a sang bikmi min putu biakmi a si. Amah cu thlarau le minung tel
in zeizong vialte sertu le uktu a si. Nunnak ngeimi vialte a hrampi a si. N.E.
Parry nih zeizongvialte an Pa a si a ti. Khuazing cu nunnak hrampi le a petu,
Chinmi nih zeizongte cungah nawlngeitu le mersang khotu a si an ti. Chinmi nih
Khuazing cu tuanphung, tuanbia, thlacamnak, biaknak puai, hla le phungthlukbia
chungah a um tiah zumh a si. Khuazing cu minung le mithi khua hna a pinlei pi
ah a um i, chuahnak le thihnak a ngei lo nain a chuak ding le a thi dingmi
vialte a theih dih, Khuazing cu muihlak zong zan zongah thil a sining a hmu
khotu a si. Zing le zaan zong uktu, ceunak le muihnak zong uktu, thihthiam
minung bantuk a si lo, minung tu cu a thih tikah a zing cu a ngeitu a simi
Khuazing sin a kir than ve lai. Zing tel loin zeizongte, a bikin thilnung hna
cu a nungkho ding a silo caah Khuazing cu nunnak petu a si. (Singkhawkhai,
1984, Parry, 1932). Khuazing timi ruahnak le Tuluk nih Ying-yang way an timi
ruahnak hi aa lo pah ngai ti awk in a um.
Minung
phungah, nuhrin holh le bia cu nunphung, zumhnak le midang hna he i pehtlaihnak
te hna ah a biapi ngaimi a si ve bangin,nuhrin holh le biafang nih Khuazing
tiah a bunh a hman i, biapi chiah ding le kilven ding a si. Zeicatiah pupa hna
nih rosung an kan rohtaakmi min a si caah a si. Khuazing min cu kan pipu hna
nih a sung bikmi le an rak auh hmasami min a si i, Pathian timi tu cu miphun
dang le biaknak dang sinin an rak laak chommi Khuazing i a min kemh le a
thiannak mintu a si deuh rua tiah langhter ka duhmi a si. Kawlram chungah
Khrifa asi vemi kan unau Kachin le Kayin hna zong nih Khrifa an rak si hlan an
pupa hna nih an rak sakcia mi le an rak bunh ciami min kha Khrifa an si tik
zongah an hman than ti cu an tuanbia rel tikah theih khawh a si ve. Kayin nih
an biakmi min cu Kasa, Kachin nih Kasang,Chinmi nih Khazang, Khawzing, Khuazing
tiah auh cio a si i, aa khat dih ko tiin ka chim duh ve nak ka langhter. (N’ngaikam,
Theology from Kachin stories, 2004, Interview: Awngli, 2007, San C. Po, The
Burma & Karen, 1928).
Tuchan
ah vawlei cu a bi tuk cang i, theih hngalh le relmi zong a tam deuh cang caah
Khrifa kong cawn ding hmanh cataang sangsang tampi kan ngeih cang hna hlei ah
biaknak dang hna an zumhning le an kong zongtheih piak le hngalhpiak deuh an si
cang, kan biakmi Khuazing hi zei bantuk biaknak cungah a lung a tlin
bik hnga ti zong kan hngalh kho hlei lai lo nain keimah biakmi hi a si bik
ko rua timi kan i tlaih cio ko lai ti ka zumh.
Miphun
kipah Khuazing-Pathian phuannak hi aa lo cio lai lo nain phuangtu cu pakhat a
si ko. Khrifa sinah Khuazing phuannak cu prophet hnu bik le sangbik Jesuh a
si,Muslim sinah aa phuannak cu prophet Mohamed, Hinduim sin aa phuannak cu
Brahman, Buddhists sin aa phuannak cu Gotama, Confusion ah Confucius hna an si
ko i,Laipian zong Paucinhau in a rak i phuan ve ko i, kan pupa hna sinah
Khuazing ti in a rak i phuang ve ko kan ti lai cu.
Thlarau dangdang hna hi khuachia he cawh lo ding an si
1) Khuahrum: Mikip nih
Khuazing pekmi zing cu ngeih cio a si bangin cu nunnak cu thlarau pakhat nih a
kilven ti a si i, cucu khuahrum a si. Cucaah khua le innchungkhar hna
nih khuahrum cu kumkhat vawikhat in an biak i an pekchanh tawn ve, zohkhenhtu
thlarau ti le khamhtu tiin hmuh a si. Khuami nih an pekchanh tikah Zingdangh an
ti i, innchungkhar nih an pekchanh tikah chung um biak le chiatserh kan tuah
tiah auh a si. Khuazing kha khuahrum min in an biak tik pohah khuahrum biaknak
tiah an auh tawn. Khua uktu khuahrum kha ramuk bawi le khuabawi nih an pekchanh
tawn ve. Hmun pakhat Tual/mual timi ah Bungkung an cin i cu thladem ah cun
Khuazing biak, khua le ram kong ceih le phai, puai le laam tuah nak ah an hman
tawn nain Khrifa si hnu cu biakinn, townhall le inn khan/tual ah hman a si cang.
2) Lulpi:
Lulpi cu vancung kong he aa pehtlaihmi thlarau le mi bawmtu a si. Vancung a dot
niam deuh ah a um ve i, Khuazing umnak nakin a niam deuhmi hmun ah
khuahrum he um an si i, vawlei le Khuazing umnak karah an um ti a si. Lulpi cu
Khuazing zong a si lo i, khuahrum zong a si lo nain mibawmh rian kha khuahrum
he an `uan`i tawn ti a si. Mi bawmtu a si bangin mi nih harnak le thinphan an
ton poh ah ‘Maw! Khuazing! Maw Lulpi! tiah an aunak cu a si. Khuazing nih mi
bawmhchanh a duh tikah Lulpi thlarau cu vancungmi bang a thlah tawnmi a si tiah
zumh a si.
3) Khuavang: Chin phunglam
chungah khuavang timi a rak um i thil ti khotu a si ve. Mi chungah a lut i cu
mi hna an herhmi bia a phuan tawn ti a si. Cucaah Chinram ah Ni`ial khuavang
ti le Ngunnu khuavang ti hna cu minthang an si. Khuavang cu muihlak le
zaan zong ah thil a hmu dih khotu a si i, thil a tuah khotu zong a si. Khuavang
nih hmailei thil a cang te laimi a hngalh chung i prophet bang in cu ti khan
thil a cang lai khah tiahmi a chimhchung tawn hna i a chim bangin thil a hung
si taktak ve ko tiah zumh a si.
4) Khuachia: Khuachia cu
Chinmi nih Sehtan-rulhreu ti zong in an kawh ve tawn, mi caah thil`halo a tuah
mi thlarau `halo le lusifar tiah auh a si tawn. Khuachia cu minung thlachuah pe
khotu si loin, mi kha zawtter, thihter le harnak pek a hman caah an `ih i
dohdanghnak an tuah piak i an `hol tawn ti a si.
Biadonghnak: Nunphung cu
miphun a hmunhnak dingah a biapi ngaingai mi a si. Biaknak zong miphun i
ruahchanmi thlachuah pe tu le hnangamnak petu a si caah hi pahnih hna cu
hmunkhat ah miphun `hanchonak caah thazaang le `hawnnak a si. Zumhnak le
nunphung-lam cu a kal`i mi a si caah minung chanchung ah a biapi zungzal mi a
si. Cucaah Judahmi hna nih an nunphung le an biaknak Yahweh tradition cu biapi
in an chiah zungzal bang Chinmi zong nih kan nunphung-lam le Khuazingphung
(Khuazing tradition) cu biapi ngai in kan i tlaih ve i hmai ah kan norpi
lengmang a hau ve lai. Cu tikah Chinmi kan kan nunnak le kan man ngeihnak cu a
`hang chin lai i, miphun dang hmaiah zahpi lo ding miphun ah kan i chuah ve
hnga. Sal lungput nih miphun a daw lo i, pipu hna phunglam le zumhnak `ha
zeirel loin tuah ah cun `umchuknak a phanter khomi a si. Hmailei tefa chanthar
hna nih an kan mawhchiat lo nakhnga dingah Jesuh Khrihphung zumhnak le nifa kan
nunnak chungah pipu nunphung le Khuazingphunglam cu upat le komh thiam in
hmailei norhpi hna u sih ti hi a dongh nakah langhter ka rak duhmi a si. Hi
capar hi ka Ph.D. Dissertation a muru pa khat a si ve.
Rev. Lian Dokham
(Ph. D)
Chin Christian
College
Hakha, Chin
State
No comments:
Post a Comment