ZEIDAH KAN CAWN HNA LAI?

Salai Biak Lian Sang

A luan ciami kumkhat le cheu hrawng (2007) ah Kawlram in Singapore ram lei ah ka phan. Singapore airport ka phak le caangka IT tthanchonak aa danning ka hmuhmi nih ka khuaruah a ka harter bik. Vanlawng cung in kan chuak i Changi airport chung ah cun Kawlram bantuk ram sifak taktakmi ram in a ra mi kei mah bantuk caah cun airport chung ka hmuh mi paoh cu khuaruahhar ding lawng te an si dih ai. IT a tthang cholo tukmi ram in a ra mi keimah cu airport rianttuan tu hna zong nih tlawmpal cu an ka thleidan deuh ko rua ka ti. Ka hmaika ah mirang (western) mi pahnih airport checknak ah an lut. Airport rianttuantu nungak nu cu leklak a lu aa khun i a don hna. An hnu ah cun ka hei lut ve. Ka khualtlawnnak cauk (passport) cu a vun zoh i a muihmai aa thleng cawlh. A mitbenh tang in fek nawn in a ka zoh cawlh ko. Nain, a ka kal ter `han ko. Ka thawpi ka chuah hnu ah ka ruah mi cu IT, IT, IT tihi a si. Kawlram ah cun IT a niam tuk rih caah le cozah chia le ram sifak kan si caah a minung hmanh hi minung kan si na in ramdang mi he kan rak i dang hrim ko ti hi ka lung ah a chuak cawlh.

CAWN DINGMI I THIMNAK

 Singapore ah thlakhat hrawng ka um hnu ah cu ka airport ah cun Chin miphun hna i

upa pakhat a simi ka rak don. Changi airport in vun chuah ah hin taxi he chuah khawh a si bantuk in, vawlei tang tlanglawng MRT timi zong in chuah khawh thotho a si ve. A thilri cheukhat cu ka vun hnuh piak hna i MRT lei ah kan rak panh. Tlanglawng chung ah cun minung an king i biaruahnak caan`ha ka ngei. A mah bantuk upa he ka chan, chan khat ah vui hnih biaruahnak caan ka ngei theng lai lo tiah ka ruah i ka nunnak caah a biapimi biahalnak pakhat ka hal. “Tuchan ah hin zei bantuk thiamnak dah mino nihhin cawng hna seh tiah na kan duhsak bik?” tiah ka hal. “Na uarbikmi thil cawng law na thiam cem lai i mah cucu na caah a ttha cem lai” tiah tawite le zaang te in arak ka leh cawlh. Ka caah a man a sunglawi ngai mi biatlang pakhat a si. Cu ti cun Japan ah sianginn a rakkai ning le a rak kirlei ah Singapore lei ah a vun luh pah ning tibantuk hna bia a ka ruah thluah mah i, cu ticun atlunnak ding hotel kan phan. Ka kir pah ah bia a ka ruahmi hna cu ka vun kherh tthan hna tikah a zeidang kong nakin IT tthanchonak kong tampi a ka ruahmi ka theih tthan. IT thiamnak uar a umning, uarawk asi ning le a herh ning lawng te an rak si.

Benjamin Franklin nih cun “Cawnnak a umlomi fimnak cu bomb lak ah a ummi ngun he aa lo” “Genius without education is likesilver in the mine” a ti. Zei dah kan cawn kun hna lai? Ca kan cawng lai ti ah hin “Ca” kan ti mi hi a rak kau tuk. Hlan kan pi le pu chan ah cun “ca cawn” ti cu cattial thiam le ca relthiamnak cawn kha a rak si bik. Chan a vun tthangcho deuh khawh in cun ca cawn ti mi cu ca `ial le carel thiamnak kha hmang in fimnak le thiamnak va cawn kha a si ti khawh a si. Cawnding tampi a um, Art timi thiamnak hna a si mi hlasak, zuksuai le fidi, makeup le design thiamnak cawn, cun History tuanbia cawn, science thiamnak, inginiar thiamnak, innsak thiamnak, chawleh thiamnak, cauk ttial thiamnak, ramkhel rian`uaning le shihni le upadi thiamnak tibantuk…a phunphun cawnding a um liailuai hrim. Minung pakhat nih thiamnak a za tein thiam thlu awk cu a har ngai mi thil a si.

Thil tampi cawn i pakhat hmanh tthatthi thiam lo nak cha in cun, pakhat fek tein cawn i thiam chuah hi hmual a ngei bik mi cawnnak a si ti hi mifim tampi nih chim le rel lengmangmi a si. Kawl phungthluk tuanbia pakhat a rak um “Tilawng i cit pah, changreu ei pah bu in ngaleng pahnih tleih” ti a si. Tilawng aa zah pah buin changreu a ei rih, cu tin changreu a ei pah bu in cu ti chung ah ngaleng pahnih kha a hei banh hna i a sum khawh hna ti a si. Nain, ngaleng cu an nal hlei ah pahnih an si caah fek tein a tlai kho hna lo ti a si. A changreu zong a thlak, nga pahnih zong cu a thlah hna hlei ah a tilawng aa let beh ti a si. Tu chan mino hna tampi cu cawn awk i fian lo ruang ah lam an tlau. Uarmi i theih lo ahcun tlaunak. Tinhmi ngeih lo caah lamping ah ton paoh tuahnak ah a cang tawn. Na uar bikmi ngaknu/tlangval `ha te na nunnak caah na thim a herh bantuk in a tlai hlan ah na uarbikmi thilpakhat fek tein i thim. “Kai thim te lai” ti a si lo….a tu mah hi cabia na rel khawh in thlacam law i thim cang tuah.

Tuchan ah zei thiamnak kan cawng lai ti paoh ah le nun khuasaknak ah thenawk `ha lo in a um mi thil pakhat a um. Cu cu IT thiamnak a si. Khatlei in computer thiamnak kan ti khawh.

CAWN HRIMHRIM DING MI

Kawlram pumpaluk computer bu i secretary a rak ttuanmi nu nih “Kan duh zong duh lo zong ah IT chan ah Kawlram zong kan lut thluah mah ko lai” tiah a rak chim balmi ka theih `han leng mang. IT tiah a fawinak in auh mi Information Technology tihi chan khat hnu chankhat a tthang cho chin thluahmah i nihin ni ah cun minung nun khuasaknak ah um lo awk a `ha tilomi dirhmun ah a um cang. Tu chan ah mino pakhat a simi nih IT thiam lo ahcun kutke tlamtling lo le mitcaw he he kan i lo lai tihi fiangte in kan hmuh khawh. Kan uar zong uar theng lo zong ah cawn a herh hrimhrim ko ti in chim ka duh.

IT kan ti tikah computer rianttuannak hi mithlam ah a cuang cawlh. IT ti cu computer rianttuannak pakhat lawng cu a si lo nain computer hmang in rianttuan ning le i pehtlaihning hna an si ti khawh a si. Computer thiamnak tampi a um rih. Computer Software in rianttuan thiamnak tampi a um. Hawi hlan cemah computer hmanning cang Basic tal hi cu cawn dih hrim dingmi a si. Cozah tamdeuh nih cun sianginn ah an cawn ter cang hna. Nain, Kawlram mi hna nih cun computer thiamnak hi mah tein a leng ah heh tiah teimak i kawlchom, cawnchom a hau rih. IT hi uar a um, iang a ngei i duh a nung hringhran.

Tuchan ah IT thiamnak nih rian a ttuan khawhnak cu a kau chin thluahmah. Miphun pakhat asi lo ah pumpak tthanchonak caah hrelh awk ttha lo in a herh hrimhrim mi thil a si. Hlan lio siang pahrang hna chan ah ralteinak ding caah patthawng pacak le rangtum tthawng tthami hna rak hman a si. Tu chan ah ralteinak ding caah IT thiamnak a sangmi hi hman a si ti cu vawlei cung ah a cang cuahmah mi le a tthangcho cuahmahmi hriamnam hna zoh in chim khawh a si. Cu tin a si tik ah miphun pakhat siloah pumpak tth a n c h o n a k ding caah IT thiam a hau. Thiam ding ah cawn a hau. Miphun pakhat nih IT a thiammi minung tampi i ngeih a hau. Ralkap tthawngttha ngaimi ngeih he aa lo. Chawleh a thiammi minung tampi i ngeih he aa lo.

BIADONGHNAK

 Vawlei cung minthang hna hi an uarmi thil aa hruhpimi an si deuh hna. Sifah retheihnak nih an duhnak a rak kham kho lo. Duhnak thazang `hawng a biapi. Abraham Lincoln cu meifar in ca a rak zoh ti a si. Chanthar ah vawlei cung mirum Bill Gate cu sianginn kainak ding caah library ah rian a rak bawmmi a si. Operah timi minak nu cu a ngakchiat lio ah minih an rak tleih hremmi ngak`ah te a si, a tu ah vawlei cung mirum bik ah pakhat a si ve. An uarmi thil an i thim khawh i fek tein an i thimmi lam a rak zul mi an si, sifah retheihnak nih a rak kham lem hna lo ti hi hmuh khawh a si. Cu caah cun, a bik in mino hna nih kan uarbik mi (interest) bikmi cu kan thiam khawh cemmi a si lai caah cawn ding ah kan i thim a hau. Lungrep ngeih lo hi Pathian bia zong nih a duh lomi a si. Zumhngamnak le zuamnak ngeih hi Pathian a zumtu hna dirhmun pakhat a si ve. Lung a um lo mi cawn len i caan i dih ter ding a si ti lo. Cun, zei bantuk thiamnak h m a n h , firthiamnak le hlenthiamnak tbk., ziaza `halomi thiamnak ti dahlo in cun thiamnak paohpaoh a niam mi a um lo. Mah le hmun hma cio a h thiamnak pakhat cio nih hmual an ngei c i o dih. Rian an `uankho cio dih. Thiam lan ding tiang in cawn tu a hau. Pathian i bochan bu in lung sau le thin fual tein cawn a hau. Cun, IT thiamnak hi cu kaltak awk a ttha lo. Na kaltak cang sual a si ah cun kir hnawh `han. Na phak rih lo a si ah cun va dawi rih ko nai chiar lai lo. Cawn ding aa fiang mi, IT a thiammi a uar mi mino tampi chuak hram hna seh tiin saduh thah thlacamnak he ka bia ka donghter.