MINUNG LE KUAK

 Pakuak (kuaikuak) le kuak ti mi zuk ding thil hna hi hlan lio chan pi khan a rak um cang i, hman cangmi zong a rak si ko. Umnak hmun le hma nih a neih caah hmun cheukhat hna ahcun kum100-200 hrawng lawng hmannak zong a um rih. Kuak ti mi minung nih kan hman hmasat cem ning cu pakuak in ai thok i cucu mei khangh hnu ah a khu kha dawp asi. Cu hnucun kuak kha zual i mei ah nawk hnu ah a p ak lawng in pak a rak si. Cucun kuak khu kha a siik in hun siik tiangah a kai. Sipawleih, cigarette te hna a hun chuah hnu in a pak lawng si ti loin cuap chung tiang phan lak in pak le siik asi. Kuak meikhu chung ahhin minung a lemter kho tu Nicotine ti mi dat ai tel. zei bantuk ning/pungsan i zuk hmanh ah mi a lem kho thiamthiam ko. Mi a lem cang hnu ahcun zuk loin um khawh ding a si ti lo ai. Cuti a si ruang ahcun mah te i izual chan in zual cia cawk ding tiang in a hung um i, zuk ning le zu tu zong hun kai le karh chin thluahmah a si. Chawleh chawhrawl ning zong ai thlen chin leng mang caah kuak siamnak sehzung pipi hna tuah in heh tiah zuar khawhnak ding in faknak (cawngia) tuah a hung si than. Cuticun kuakzuk ning a karh chin i a san chin lengmang tikah minung ngandamnak zong biaktak tenin a hun hrawh i kuak ruagah thih can zarihlomi hna zong a thimi an tam chin lengmang.

               

Ralpi pahnihnak dih hnu kum 5-10 a ruah tikah nitalk lei ram i a um mi minung hna cu Cuap Khenser in a thimi an tam chin lengmang. Cu tikah zeiruang ahdah hi zawtnak hin a thi mi an tam chin lengmang ti kha lungsau tein dothlatnak/ risat (Research) an hun tuah. A phi a chuakmi cu hi zawtnak in a thumi hna i 80% in 90% hi kuak tamtuk a zumi hna an rak si. American ahcun Cuap Khenser hi kuakzuk ruangah a chuakmi a si tiah lunghrinhnak an rak ngeicang. A hlan ahcun Khenser zawrnak in a thumi vial te hna i 25% cu Cuap Khenser in a si. 1950 kum ahcun 18313 tiangin a hung kai i, 1977 kum ah 90828 tiang a kai than. 1982 kum ah Cuap Khenser in a thimi 111000 tiang a kai. Pa 80000 le nu 31000 an si. American ah nu pawl nih kuak an zuk ve tikah a hlan ahcun nu Khenser cu Hnuk le Nauinn Khenser lawng an rak sitawn ain kuak an zuk hnu ahcun Cuap Khenser in a thimi an hung um cang. Curuang ahcun  America i ngandamnak lei riantuantu hna nih July, 1957 kum ah Cuap Khenser cu kuakzuk ruangah a si tiin a thanh. Cu veban tuk thiamthiam in Britain ram mi fimthiam hna zong nih 1962 ah an hun thanh than ve.

               

Cutik ah cun mipi ngandamnak caah acozah nih fakpi in hmaichuan in kuak tih a nun zia le that lo zia kha heh tiah mipi nih an theih khawhnak hnga lam a phunphun in a kawl i an cawpiak hna. Kuak zu pawl zong an phiatter hna. A mah tein ai phiat khawh lo ahcun Clinic (seekhaan) tiang in a on piak hna. Cu tikah kuak a zu mi kha an hung zawr thluahmah. Cu ti a hun si tikah kan nih Asia, Africa, Latin America ram pawl kha can chiat nih a hunk an phak ce than kan ti ko lai. A ruag cu kuak kampani (Company) lian pipi hna nih an kuak siam mi vialte hna kha zuar khawhnak dingah kuakzuk that lonak a thei ve rih lomi hna kan nih pawl sin ah an kuak zuar khawhnak ding lam an hunk awl. Asia, Africa, Latin America ahhin cawlei cung minung dihlak i cheuthum cheuhnuh kan um tikah an sunghmi zeekuat kha ai rawlh dingin biapi thlak in a i zuam. Kuak chuahnak Kampani (Company) hi American ah Pali, England ah Pahnih le thlanglei Africa ah pakhat an um. Hi kan pani pasarih hna lak ahhin BAT (British American Tobacco Company Limited) ti mi kanpani hi a liancem mi Cigarette kampani asi. Hi kanpani nihhin Cigarette phun zathum (300) an chuah i ram 180 ah an zuar. 555 Cigarette kuak khi BAT Kampani i chuahmi chung ah phunkhat asi. Cu bantuk thiamthiam in PMI (Philip Morris International Company Limited) zongnih Cigarete phun 175 a chuah i ram 160 ah a zuar ve. A pathumnak a si mi RCT (Raynold Tobacco Company) zongnih Cigarette phun 65 an chuah i ram 140 ah an zuar thiam ve.

               

Cuticun an kuak zuar khawhnak dingah heh tiah Cigarette i chaw a letmi hna nih a phunphun in an kuak an zuar khawhnak dingah Thawngca, Journal, Mekazine, TV, Radia le Biasikup te hna in heh tiah faknak (Cawngia) an hun tuah. Hi ti i faknak (Cawngia) an tuahnak ahhin kumkhat ah hmanmi phaisa cu $2000 million a si ti a si.

               

Hi kong ahhin British Ngadamnak lei Journal lianpi ah “Minung a thihtertu Cigarette zuk hi Asia le Africa hna ah zuar le tuah an i tim cang, nitlak lei i a ummi hna nih mah hi khapnak ding ahhin rian kan ngei” ti in 1980 kum ah ralrinnak ca a rak tial. Hi ralrinnak Pekmi hi nawlngeitu le acozah hna nih an zulhlo pinah Cigarette chuahtu sin in Akhun (Tax) tampi kan hmu an ti i, kuak siamtu le chuahtu pawltu kha phaisa a cawih in an cawih chin hna.

               

American acozah nih PA 480 timi timhtuahnak (siimanking) a ngeihmi ah lei i thilcin mi a chuak mi chungin ram dang an kuat mi ah kuak siamnak a si mi (Verginia) sii $7.7 million man le zual cia mi Cigarette kuak fung 77000 million cu 1979 kum ah a rak kaut. Ram chung zuar mi Cigarette le ram leng kuat mi Cigarette chung i ai tel mi Nicotine dat a san nuam zong ai khat lo.

               

Kuak zuk ruangah zawtnak a chuah cu kum 20 hnu lawng ah ai thei kho ti a si ko nain 1979 i WHO (World Health Organization) nih an tial mi report ah “A hlan ahcun Asia, Africa ram hna ah i chawnhkhawh mi zawtnak le Vitamin bau ruang ah a thi lawng an rak si deuh nain a tu tu ahcun Kuak ruang i a chuakmi zawtnak in a thi mi he an i tluk cang” tiah an tial. Tahchunhnak ah Brazil ram I minung 25 million tiang kum khat ah an zuk ti a si. Brazil ram pa pawl an thih tam cemnak cu 1974 kum thokin Cuap Khenser asi.

               

1984 kum ah WHO nih a ralai kim (10) ahcun Ramthangcho lio mi hna ram ahcun Cuap Khenser zawnak hi tihnung taktak asi cang lai an ti. A ruangcu vawlei cungah mi chah cemnak ram pahnih a si mi China le India ram hna i Pa pawl cu 25% - 33% tiang Cigarette zu lo in a um kho lo mi an si ti a si. Nikhat hnu ni khat kuak zu mi an karh chin lengmang. Cu pin ah Kuak nih minung ngandamnak a hrawk ti hi acozah nih cawn piaknak a tlawmtuk. Tu lawng a si rih lo, Kuak a man khawhnak hnga tiin faknak (cawngia) an tuahmi zong acozah nih a phungning in thloh le khap a um lo. Cu ruangah hi hnu kum (10) ahcun Cuap Khenser in a thi mi an tam taktak lai tiah an ruahnak zong asi. Thahchunhnak ah Malaysia ram I 1977 kum ah Cigarette Company hna nih faknak (cawngia) tuahnak ah an hmanmi cu $ 5 million asi ti a si.

               

Vawlei pumpi huap in kak ruang I a thi mi hna hi kumkhat chungah 2.5 million an si i, Cuap khenser in 80% tangfah le khuh zawtnak in 75% le Lungzawtnak in a thi 20% an si tiah 1988 i vawlei cung ngandamnak lei nih chuahmi ca chungah ai tial. Hihi a menmen in chuahmi le chimmi asi lo. Ngandamnak lei nih chuahmi le chinmi asi lo. Ngandamnak lei fimthiam hna ioh can sau pi dothlatnak (research) tuah hnu ah an chim mi le an rial mi asi. A sinain Cigarette kampani hna nih a sung pe duh loin kim 15 chung dothlatnak kan tuah ve ko i, a dikmi a si lo tiah New York thawngca ah catlang lianpi in an tial ve mi cu “Saram hna kha Cigarette kuak khu kan pek hna i pakhat hmanh a thi mi an um lo” tiah an hun el ve. American ram i Cigarette Company hna nih kumkhat caah hramthoknak phaisa an hamn mi hi $ 2000 million a si, hi Company hna nih Cigarette an zuar khawhnak hnga Radio, TV, Thawngca le Mekazine hna i faknak (cawngia) an tuahnak ah $ 2400 million an dih ti asi. England ram i kumkhat ah mipi ngandamnak ding caah cawnpiaknak caah an hamn mi phaisa cu 1960 ah khan Pound 5000 lawng asi. Cu lio i Cigarette Company hna i faknak (cawngia) ca i an hman mi cu kumkhat ah Pound 38000000 tiang a rak phan.

               

Kuak/ Cigarette Zuk ruang I zawtnak in an thih ruangah a thimi hna nih an zuk mi Cigarette company kha rak kan liamhuh tiah USA ah tazaa I cuainak case (Ahmuh) 300 reng lo 1954 kum ah a rak um. 1988 kum ah biaceihnak zung nih tazacuai tu pakhat kha $400000 pek dingin bia chahnak an rak tuah i cucu Cigarette zuk dohnak ah a hlawh a tling ngaimi pakhatr asi. A si ning cu hitihin asi.

               

New Jersy khua I a um mi nu pakhat, Rosy Palone ti mi nu hi Cigarette hi biatak thlak tein a zu mi asi. A vapa a fale nih an thloh peng nain ai sum kho hrimhrim lo. An chim a tam tuk tikah 1952 kum in a tawdanh (asiikhan) a um lo mi kuak zuk in atawdanh a ummi LMN kuak ah ai thial. Cu lio ahcun LMN nih faknak (cawngia) an rak tuahmi ah “Doctor te nih zu uh timi kuak cu hi LMN kuak hi asi” tiin ai tial. 1981 kum a phak tikah a cuap prhlei ah Khenser asi i an khuai hnu ah an hleh piak. Cu bu zong cun a mak khawh lo ruagah kumkhat a ruah ah a orh lei cuap ningpi in an hlehpiak ai. Kum 58 asi, 1984 kum ah Cuap Khenser cun a thi. Hi nu nihhin a zukmi Cigarette Company kha tazaa a cuai i a thih lai zongah a va pa kha hun pehzul ding in bia kamnak a tuahter hnu ah a thi. Cu hlan ah Cugarette Company hna hi tazaa a cuai kho taktak tu an um bal lo. Sihmanhsehlaw 1988 kum June Zarhthumnak a phak tikah Biaceih zingpi nih Cigarette Company cu Rosy kha $ 400000 pek ding in bia khiahnak a tuah. A si nain Philip Morris Cigarette Company I lutlai a simi pa nih “Ahmuh pakhat te tei ruang hna ahcun zei hmanh a poi lai lo tiah a ti” tiin Time Magazine nih a tial.

Kuak zuk hi  zeiruang ah dah hi ti lawm man hi a tha lo tiah mi nih an ti hnga? Minung pakhat cu a mah nih a duhmi thil kha zalong tein tuah ko seh ca. vawleicung ah hi thil tha lo pakhat te tal hi tuahnak nawl a ngei hnga lo maw?ti in mi cheukhat nih biahalnak an tuah. Hi bia halnak hi hun leh hna ding ahcun  Pakhat nak a kuak ruangah phaisa tam pi a dih I phaisa cu kuak a cingtu hna, a zuar tu hna, a siamtu hna le acozah hna nih phaisa tampi hmuh nak ah an hman.

Risat (Research) tuah ruangah theih mi pakhat cu kuakzuk hram an I thoknak bik cu kum 11 in 18 kar ah asi I, kum 20 lonh tiang kuak zuk a hmang rih lo mi cu a hnu ah kuakzuk a hamg mi a tlawm te ti asi. Kuakzuk duhnak lung thin a ngei cang mi cu kuak sal ah tan asi ko cang.

Zoh hmanh!

1.            Zu a dingmi minung 10 lakah pakhat cu ni chiar ding loin a um kho lo mi an si.

2.            Morphine ai chun mi minung 10 lakah 4 in 6 kar hi ni chiar chun loin a um kho lo mi an si.

3.            Kuakzuk a hmangmi minung 10 ah 9 cu zu loin a um kho lo mi an si.

Kuaknih aleem cang mi minung cheu thum ah cheu khat cu kum kua a ti hlan in zuk a hmang mi an si. Hngakchiat lio in zuk a hmang mi hna lakah 100 ah 80 cu nun chung zu loin a um kho ti lo mi an si. Hi bia hi minung tampi hna kha hal hnu ah theih mi bia asi.

Kuakzuk hi minung ngandamnak caah khuaruahhar in harnak a pe tu a si ka ti ko lai. A ruangcu mah le mah kha zawtnak ngei ding in I tuah a si. Cuap Khenser hi kuak ruangah a chuak mi zawtnak a si.Cuap ah Khenser zawtak a chuah cang hnu ahcun damh khawh asi ti lo.

Athangcho cangmi ram 28 ah 1960 in 1980 tiang, Cuap Khenser zawtnak cu 118000 in 255000 tiang a kai. Hi hna chungah hin nu a thi mi an tam deuh. 22000 ub 66000 tiang an kai. Kum 20 chungah alet 200 a kai mi cu tih a nung taktak mi asi. Hi ti I zawnak phunkaht in thihnak a tam chun lengmang hi a ruang an kawl tikah kuakzuk ruagah a si ti kha an hmuh.

Kum 20 tang a si mi mino khakzuk a hamng mi hna nih an hal cem mi bia cu kuak nihhin kum zeizat zuk hnu ah dah minung harnak a p ek ti asi. Clifornia I kuak phiatnak hmun pakhat nih a lehnak hna bia cu “Sehkanh pathum chunah” ti asi. Kuak kha hunpak I hun siik bakah khin a khu kha minung lug le cuap le pumchung dihlakah a phan dih colh. Kuak khu hun siik tikah minung lungtur cu minute pakhat ah 15 in 25 tiang a rang. Thi pawng zong 10 in 20 tiang cik khat te ah a kai. Cu pin ah kuak khu ka chung ah a luh le cang ka in hmur le hrawm I a no ngai mi vun hna kha a hrawk hna. Kuak hun siik I cuap chung a phak tikah thaw dawp le chuahnak lam kha a phih I khenser a chuahter khotu sivai hna kha cuap chung ah an tang. Cuap chung lawng ah a si rih lo. Pawpi, kal le zun inn tiang a ca phan hi hi kuakzuk a hmang mi minung duhlak nih in mi asi. Cun, kuak khu kha kan vuai hnu I kan pum chung in kan hun chuahter than tikah kuak khu chung I a um cia mi sivai viale kha kan pum chungah a tang dih. Tha tein dakhuai an hun tuah tikah sivai phun 1200 hrawng a um I, tlawm pal tete cio in a tang ti asi. Hi sivai hna nihhin minung kan caah pakhat te hmanh thatnak a chuah pi tu an um lo. A hlan ahcun hi ti I thil a si hi Scientist tam pi hna hmanh nih an rak zumh lo. Zeihmanh a si lo. Hi tluk lawmmam hin a si lo tiah an rak ti ve I meikhu pakhat nih minung kan pum hi tiang lawman hin harnak a pe kho lai lo tiah an ti. Asinain bia tak te I risat (Research) an hun tuah tikah meikhu cu kei khu asi ko, nain hi keikhu ahhin dat pakhat lawng a um lo, a phun in phun 20 leng lo ai tel ti asi. Hi sivai hna chung ahhin minung thihnak a pe kho tu Carbon oxide zong ai tel ve.

Hi Carbon oxide dat nihhin minung kan thi chung I a um mi thisehti (tuainiuh) te te hna kha harnak a pek hna caah minung thi nih a herh mi Oxygen dat hmuh khawhnak ding caah kuakzuk a hamng mi minung thi sa cu kuakzuk a hmang lo mi thisa nakin tampi rian a tuan deuh. Kuakzu mi cu kuak a zuk ruangah thaw a dawp tik I a hmuh  mi Oxygen dat a tlawm tuk cang. Kuakzu mi cu rili he ai ruannak hmun ah a um ko nain thaw a dawp tikah pe 8000 a sannak hmun I dawp mi Oxygen tluk lawng a dawp mi chung ah Oxgen ai tel. cu ruangahcun kuakzuk a hmang mi lente ai celh mi le a hmang lo mi lente ai celh mi nak in an tha dit a fawi deuh tuk ank  asi. Cu Carbon oxide le minung thihnak a pe kho tu Nicotine dat ai fonh tikah cun minung cu fak pi in harnak a pek cang.

Kuak nih harnak a chuahter mi hi awltelek in a rautmi minung, a chim mi minung cu kuak in chawleh chawhrawlnak a tuah an si lo ah kuak nin a lem cangmi an si ko lai. Kuakzuk ti mi cu sivai kha dawp asi ko.

(Luhtuh Daw Amaa nih tial mi seleih Hnenh Lutaa cauk chung in lak mi asi)  phungtungtu magazine chungin lakmi a si