Pathian Le Science Zumhnak Hi Aa Kalh Maw?

Oxford in Pathian a um lo tiah a zummi (Atheist) Richard Dawkins le biologist leiin minthang a simi Francis Collin cu "Pathian le Science hi aa milh maw milh lo" timi bia-alnak an ngei. Dawkins hi Pathian a um lo tiah fak piin a au pimi pakhat a si. "The God Delusion" timi cauk zong a ttial. Asullam cu Pathian a um le um lo hi tette in langhter khawh lomi a si, cucaah zumh awk ah sullam a ngei lomi a si a ti. "The God Delusion" timi cauk ah a chimmi cu Pathian ah zumhnak timi hi science lei fimthiamnak in hmuh tharmi an ngeihmi he aa milh lo tiah a chim. A chim duhmi cu science leiin fimthiamnak le hmuh tharmi hi an tam chin lengmang i an sang chin lengmang tikah Pathian a um timi zumhnak he in an i milh lo ti hi Dawkins bia-alnak cu a si. Asinain Khrihfa a simi Collin nih cun a hmuhning aa dang ve. Collins hi scientists 2400 hruaitu a si i minung kan i semning le kan muisam kenning an zoh lengmang tikah Pathian kan zumhmi le science hmuhning hi aa kalh hrimhrim lo a ti ve.

Pathian nih hin vawleicung thil nung le a chung ummi vialte hi a ser dihmi a si tiah Bible nih a chim ko nain zeitindah a ser hna ning a si timi kan hmu ve lo. Asinain vawleicung thil ser vialte nih a kan hmuhsakmi cu sertu Pathian hi tuaktannak le minung bantukin lungthin-ruahnak a ngeimi a si ti theih khawh a si. Science lei fimthiamnak in lam-hmaisatu hna Copernicus, Galileo, Newton, Pascal le Faraday hna nih hin an rak zumhmi cu vawleicung thil ser vialte hna hi tuaktannak le lungthin-ruahnak a ngeimi nih a ser hrimhrim ko lai ti hi an rak zumhmi a si. Cucaah Pathian cu an science cawnnak fimthiamnak in an rak hmuh khawh i an rak zumhnak a si. Hi mifim hna le khuacuan kho hna cu Pathian thil sermi nih an lung a rak ton tuk hringhren hna i Pathian thil ser an si ko tiah an ruahmi hna cu zei tluk in thil thuk le thil saang an si ko zongah hmuh khawh chinchin le thieh khawh chinchin an rak i zuam.

Bible le Khrihfami tuanbia nih a kan cawnpiakmi cu Jesuh Khrih kha vawleicung a nun chungah vawlei thil ser vialte cungah nawl a ngeimi a si a kan ti. Thli chia kha Jesuh Khrih nih daihnak nawl a pek hna i an dai. Khuachia nih an ttih i a nawl an ngeih i a ther in an ther. Biakam Thar nih a kan chimh tthanmi cu Jesuh Khrih kha minung ah a hung si hlan ah Vancung ah Pa Pathian he zungzal in a um ttimi an si a ti. Hebrews cattialtu, Paul le Johan hna nih khan Jesuh Khrih cu sertu a si zia hmanh kha an chim. Paul nih Colossa Khrihfabu hna sinah a chimmi cu:

"Khrih cu hmuh khawh lomi Pathian mui a si. Khrih cu Pathian fa ter, sermi thil vialte hna nakin a cung nung deuhmi a si. Pathian nih Khrih thawng cun van le vawlei i a ummi thil vialte kha a ser hna, hmuh khawhmi thil si hna seh, hmuh khawh lomi thil si hna seh, amah thawng cun a ser hna; cun nawlngeitu thlarau hna le uknak thlarau hna le tthawnnak thlarau hna zong kha amah thawng cun a ser hna. Pathian nih van le vawlei hi a dih lakin Khrih thawng cun a ser hna i Khrih caah cun a ser. Zeizong vialte hlan ah a rak um cang i amah nih cun zeizong vialte hi i tthen tthek dih loi a funtom dih hna" (Colose 1: 15-17).

Paul nih a chimmi ah cun "nunnak cu Jesuh Khrih thawngin aa thokmi a si kha a chim." Paul nih a chimmi bia hi science lei fimnak le kawl khawhnak nih a phak khawmi thil a si lo. Cheukhat Scienctists hna nih a tlang piin an ruah pengmi cu thil (matter) timi hi a zungzal in an rak um cangmi an si, asinain zeitindah an umning a si timi le muisam an kenning a si timi tu hi kan thei lo an ti. Cucaah an chimmi cu thil (matter) hi a rak um zungzal cangmi a si ahcun Pathian nih vawlei a ser timi a um hau hnga lo an ti. Pathian a um lo tiah a zummi Carl Sagan lengbang hna nih cun International TV bak ah "vawlei cu a zungzal in a rak um cangmi zong a si i hmailei zongah a um zungzal ko lai" tiah a ti phah. A chim duhmi cu Pathian nih a sermi a si ti hi a pommi a si lo. Amah tein a um zungzal cangmi a si ti kha a zumhmi cu a si.

Cucaah Sagan nih vawlei a hmuhning le Khrihfami nih kan hmuhning kha aa dang tuk. Cucaah Science nih hin vawlei le minung kan i semnak hramthoknak hi zeital theihnak a kan pekmi a um maw? Ahodah kan zumh lai? Kum 17 a simi Jeff Smitth nih hi biahalnak hi a rak i buai pi taktak ve. Jeff Smitth nih cun Jesuh Khrih thawng ttha an chimmi kha a theih. Sual ngeihthiamnak, sualnak, le zungzal nunnak ti bantuk hna kha Camp a kainak a theih hna. Khrihfami ruahchannak le nun man ngeihnak kong hna kha a theih tikah biahal loin a um kho ti lo. Sual ngeihthiamnak hmuh a duh. Nun man ngeihnak zong a duh fawn. Asinain a thluak a buai cang. Jesuh Khrih hi khamhtu a si kha aa fiang tuk cang, asinain science cawnnak le thil ti khawhnak kha a duh tuk ve fawn. A khuaruah a har cang i Pathian nih vawlei a ser timi le science cawnpiaknak i vawlei cu amah tein zungzal in a um pengmi a si ko timi hi zumh tti awk a ttha lai maw ttha lo ti kha a buai cang.

Asinain thawng ttha a ummi cu scientists hna nih an hmuhnak le an kawlnak a tam chin lengmang tikah tette tampi an hmuh chin lengmang cang. Vawlei le a chung ummi thil ser vialte hna hi amah um in a zungzal a ummi rak si loin Pathian nih a sermi an si ko timi tette hi an hmuh chin lengmang cang. Pathian a zum lomi hmanh nih al awk ttha loin Pathian kut chuak an si zia kha an i fiang chin lengmang cang.

Minung nih hin arfi ni, le thlapa hna hi kan zoh ah hin kan khuaruahhar. Zeitindah an umning an si hnga kan ti. Zan thiang ah cun vancung lei kan zoh tikah arfi hna cu rel cawk loin hmun kip le kaakip an i serh dih. Kum zabu 20 hlan tiang ah cun scientists hna tam deuh nih cun kan mit in kan hmuh khawh tawk ah a ummi van le arfi hna lawng hi a ummi an si rua tiah an rak ruah. Arfi hna hi 1000000000 lawng a ummi ah an ruah i kan vawlei hmanh hi a zungzal in a um pengmi ah an rak ruah. Asinain kum zabu 20 aa thok hrawng lawng in scientish Edwin Hubble nih a hmuhmi cu vawlei hi hramthoknak a ngei ko a rak ti. Hramthoknak a um ahcun a thoktu zong a um a hau. Cucu Bible nih a chimmi cu a si. Asinain Sir Fred Hoyle hna nih cun a rak nihsawh i "big bang" tiin a rak hman.

1992 in cun tette an vun langhter chin lengmang tikah vawlei hi hramthoknak a ngei ko an ti cang. A zum lomi hna cu an dai thluahmah. Scientists nih an tuakning ah cun nunnak a um khawhnak ding ah cun kokek sining vialte (nature) hna hi anmah le sining le zawnzam cio in aa rual a herh dih an ti. Gravity le thil dangdang hna zong hi mah sining hoih tein dirhmun an ngeih cio lo ahcun vawlei hi a um kho ding a si lo. Tahchunnak ah vawlei sertu hna hi a thazaang der deuh seh law gravity thazaang nih a dawh dih lai i khawndennak in an khat dih lai. Asinain vawlei a sertu thazaang hi tthawng deuh seh law arfi le thil dangdang vialte zong dirhmun an ngei thiam hnga lo. Cuticun kan vawlei le nika innchungkhar hna hi an um khawhnak cu a si. Oxygen hi um hlah seh law thuachuah awk thli kan ngei lai lo. Ti zong a um kho lai lo. Ti lo cun thlai-thlak caah ruah a um fawn lai lo. Cun nunnak caah a herhmi hna a dangdang zong an um kho hna hnga lo tinak a si hnga.

Kan vawlei, nika, thlapa hna nih hin anmah le bit-kauhning tein an um a herh. Kan zumhmi hi a hman taktak hnga maw tiah lunghrinh in a ummi ah aa talmi vemi minthang taktak Stephen Hawking nih a chimmi cu "nunnak aa sersiamning le a tthanchoning hi khuaruahhar thil cu a si ko" tiah a ti. Minung hi aa sem sualmi le a chuak sualmi kan si timi hi cu a si kho hrimhrim lo ti hi scienctist tampi nih cun an ti cang. George Greenstein nih a chimmi cu "Pathian a um timi hi scientist nih kan theih chin lengmang ko bu in kan i chuih-pah lengmang peng komi cu a poi taktak a si" tiah a rak ti. Einstein nih a chimmi cu "biaknak lei minung ka si lo, Bible Pathian zong ka zum lo.

Vawlei umtuning le sining zoh lengmang tikah mifim taktakmi kut nehnang cu aa tal ko, mah lak ah minung hi cu zeihmanh kan si lo tuk e" a ti. Cun kan thluak thihri le kan pum chung thihri kal-umning le riantuanning an zoh lengmang tikah amah tein vawlei ah aa sem ding cu a si kho lo tiah Francis Crick nih a chim. Kan vawlei in a leng leiin khin nunnak hi rak ra seh law a si khomi a si ti tiangin a ti. Khirhfa a si lomi Antony Flew nih a chim tthanmi cu "sertu loin minung kan thluak thiri le umtuning hi aa sem thiam ding a si lo" a ti. Cucaah nunnak hi amah tein a chuak sualmi cu a si lo hrimhrim timi hi an fiang chin lengmang cang hna. Stephen Hawking hi vawleicung scientist ah minthang bik a si lai tiah an ruahmi a si. A chimmi cu "science lei in hmuh tharnak an hmuh tikah hin biaknak he kawpter an hrial peng, asinain tam chin lengmang nih an chim chin lengmang cangmi cu sertu kutneh-naang hi a um hrimhrim ko an ti cang" tiah a chim.

Notes: Theory of Everything by Stephen Hawking le Christianity and the Nature of Science by J. P. Moreland le a dangdang ah fonhtonhmi a si. 

1. Carl Sagan, Cosmos (New York: Ballantine Books, 1980), 1.

2. Stephen Hawking, A Brief History of Time (New York: Bantam, 1990), 125.

3. Fred Hoyle, “Let there be Light,” Engineering and Science (November 1981).

4. Albert Einstein, Ideas and Opinions—The World As I See It (New York: Bonanza, 1931), 40.

15. Francis Crick, Life Itself (New York: Simon & Schuster, 1981), 88.