“CHIN MIPHUN LE FIMCAWNNAK”
Miphun pakhat nih a miphun `hanchonak le
sersiamnak caah ai thimmi thil cu; miphun a hmailei dirhmun ruahdamh le
cuanhpiak khawh a si. Miphun tam deuh nihcun a miphun humhimnak le `hanchonak
caah fimcawnnak hi biapi ah ruah cio a si. Fimcawnnak biapi ah a ruat lomi
siloah a ruat ko nain tha a pe lomi miphun cu tlau zuahmah a si ko. Spartan
miphun nih an miphun humhimnak le kilvennak caah raltuk thiam kha biapi ah a
rak ruah ruangah Spartan miphun in mifim an um lo. Mifim ai ngeih lomi Spartan
miphun cu tuanbia lawngin hngalh an si cang. Israel miphun hruai khawh nak caah
Solomon nih Pathian sinah fimnak a hal tikah Pathian lung hna a khen tuk rua,
rumnak a chapchih. Chin miphun zong kan ram le miphun caah kan zuanhnawh hmasa
ding thil thimthiam kan herh ve.
Vawlei nih a chuahpimi kokek rawhralnak (Natural Damage), mang`aam (Poverty) le a dangdang harnak hi miphun
kip nih ton ciomi an si. Khuati thlahphoihnak a chuahtertu a simi tuhmawng sawksamnak
(Deforestation) le ram duahnak zong
mifim um lonak hmun miphun nih an tuar cuahmah ko rih. Hi harnak chungin
humhimnak le phihkhar (phisin) khawh
nakding lam cu fimcawnnak lawngin a si kho. Ramhlum minung nuhrin fimnak nih a
banh phak lo harnak tete ruangah Chinram khuate sifahnak ai sersiam khawh lo hi
a si. ~hancho ai zuamcawh liomi kan vawleipi ah Chinmi nih Chinram dothlennak
caah fimcawnnak lei kan hmalak ning a nuar deuh sual maw? Chinram caah Chimi
`uanvo kan ngeih kha philh hlah usih.
Chinmi tampi ralzaam in ram `hangcho ah
khua kan hung sa cio hna. Pawcawmnak le fimcawnnak lei mit in zoh ahcun
thluachuak ngai kan si. Asinain miphun dang he zalonnak kan i hrawm`i tikah
midang nunphung zong kan i hrawmchih ti kha philh lo kan hau. A bikin nunphung cawhpawlhnak
(Multicultural) U.S. Chinmi caah i runven
ngai a herh cang. Chinmi nih kan nunphung le caholh thlaulonak dingah fimcawnnak
lawngin runven khawh a si te lai. Laithuam i hruk men in nunphung runven khawh
a si lo. Mirang holh kan thiam lo ruangah a tlau lai lo ti awk a si hnga lo.
Fimcawnnak lawngin nunphung runven khawh a si. Chin caholh kha vawleicung holh
he cuaichunh le siamremh, nunphung; laam le hla, hrukaih le umtu hoiher zong miphun dang mit hlaang kho dingin
chimthiam le chan he a tlakin tharchuah khawh lengmangnak ruahnak (idea) hna kha fimcawnnak nih a cawmmi
thluak le ruahnak lawngah a haar kho. Kan nunphung dirhmun a fehfuan lawngah
miphun dam le dotla kan si kho hnga.
Chinmi nih tlangholh kha ngeih lo awk`ha
lo dirhmun kan phak caan a um te lai. Cu tikah i hoih le i cuhnak men in
tlangholh ser lo a herh. Atu kan dirhmun hoi hna cun tlangholh ser usih law, Chinmi
kan `ionak le `hennak a fahnak a si kho men. Sihmanhselaw, Chinmi chungin holh
ai dangmi miphun cio nih kan holh le ca cioah `anlak in kan i zuamcawh a herh
ve. Fimcawnnak leiah hmai a suang kho deuh le holh le ca ah a rum deuh paoh kha
Chinholh ah lungtling tein kan hman a haute lai. Kan tuanbia hi lairelter lo a
hau. Holh le ca hi nuhrin fimnak nih a muaitaam khawhmi thil men a si lo caah
fimcawnnak in kan sum kan i tah lawngah tlangholh kongah kan tluang kho te lai
tiah ka zumh.
Fimcawnnak kan ti tikah cawnnak paoh hi
fimnak an si lo. Thil pakhat thiam nakding caah cawnmi a um. Cucu thiamnak a
si, fimnak a si lo. Mithiam paoh hi mifim an si lo. Thiamcawnnak cu a cawngtu
pumpak nunnak he lawng ai pehtlai tawn. Fimnak tel lo thiamnak lawng cu miphun
le ram caah Osma Ben laden si sual a fawite. Cuti kan ti tikah thiamcawnnak a
biapi lo tinak a si lo. Thiamnak tello fimnak zong santlai lo a si ve. Mifim pa
lohma a sawtertu ah mithiam pa hman a si ve lai. Chinmi kan sifahnak a ruang
pakhat cu fimcawnnak ah kan hlawhtlin hlan in thiamcawnnak ah kan i mer tawnmi
hi a si. Thiamnak cu fimnak nih a uk lo ahcun miphun le ram caah ral `ihnung an
si kho.
Henry Siang Kung nih, “A hmaanmi fimthiamcawnnak (education) cu
luatnak a si. Luatnak a chuahpi lomi cawnnak cu fimcawnnak taktak a si lo, a
deu a si. Fimcawnpiaknak cu hruhnak le hngalhlonak chungin luattertu a si.
‘Hruhnak chungin luatter’ ti hi ‘Chia`ha thleidannak tharchuah, mah le pawngkam
thil sining le dirhmun hngalhter’ khi a si ko,” a ti. Chin miphun nih kan
ton cuahmahmi harnak tete a ruang kan hliah khawh lo hi kan hruh le hngalh lo
ruangah a si bik ko. Laitlang ah sianghleiruun dirh ding kan sungh kha kan hruh
ruangah a si a lang. I nahchuahnak kan thinlung ah kan semter le mah taangka
huihnak lungput kan i ngeih hna hi kan lungput a kan remh khotu mifim nih an
kan runh lo ruangah a si. Mah phun, peng le tlang `anhnak hi miphun dawt le fim
a lo ngaimi a si nain Chin miphun huap in rian`uannak caah dawnkhantu a si kho.
Kan lungput le khuaruah a bit deuh ruangah kan mithmaika thil pinah thil dang
ruahchih kha kan thluak le khuaruahnak nih a ban kho ti lo. Hruhnak chungin a
kan luattertu mifim tampi kan chuah nakhnga Chinmi nih kan phaknak hmun le hma
cio in fimcawnnak kan papek ngaingai a herh ko cang.
Vawleicung sianghleiruun minthang tampi
umnak America nih fimthiamnak leiah vawlei ram pumpi lonh in a zik a phaknak cu
fimcawnnak caah a rak thaapmi a chawva le thazaang vialte kha a hlawhtlinnak i,
a hrampi a rak si ti kha kan hmupiak ve a hau. Fimcawnnak cu a biapi ko ti
hngalh vial lawng a zaa lo. Chinmi nih kan fale an cawnmi thil ah an thiam le
thiamlo hngalhpi le tlangtlak kan huam le huamlo hi fimcawnnak kan biabitter ning
a tahtu a si. An hmailei caah saduhthahpiakmi phaknak ah kan ngeihchun le
vunhawng leng in kan thaap ngammi thil nih fimcawnnak zeitluk in kan papek kha
khaap a tah ve zel. Kan thaap ngammi thazaang le chawva he aitlak in thei a
tlai tikah kan lungtlin a herh ve te lai. Fimcawnnak caah kan i sen khawh mual
thazaang in hmailei Chinmi hmanthlak suai khawh a si. Khrihfabu le pumpak zong
in sifaak sianghnakchia hna caah sianginn kan dirh a hau cang. Chinram ah sianginn
tampi a um lawngah hawi he rual in kan tli kho ve lai. Delhi ah Chinmi dirhmi
sianginn kan ngeih a hau. Cawnnak a ngeimi mifim nih kan i hrihhawh hna i kan
dirkamh ahcun cozah nih a cohlanmi sianginn tiang a chuak kho. Cucu mifim
mihphun nih an miphun le nunphung humhimnak caah ram an i huahning a si. Cacawn
paoh in mifim si khawh a si lo caah ramdang sianginn`ha cacawnning (teaching method & learning systems) kan i cawn ve a herh. Fimnak a
pe kho lomi sianginn tampi nakin fimnak a rawnh khomi sianginn pakhat a biapi
deuh.
Ramchung le ramleng ah cacawng liomi nih
kan ram le miphun dirhmun ruah chih in
pumpak saduhthah pinah Chinmi le ram caah saduhthah kemh chih rih kan
hau. Cu kan saduhthah le tinhmi cio ah teiman thluk deuh in kan `an a biapi ngaingai.
Ai thleng cuamhmah liomi Kawlram pawcawmnak dothlennak kongah
ramchung mifim lawng nih a nguh lai lo i ramleng cacawng mifim tampi
kawh auh ding kha ram hruaitu nih ai
timh pengmi a si. Hman awktlak mi fimthiam
timhcia in kan um a herh. Rian nih a thiamtermi ramdang kulituan Chinmi
nih nan thiammi rian le thil cio kha Chinram ah nan hman khawh tik lawngah
Chinram cu Eden thar ah kan ser khawhte lai. Rian a thiammi tampi nih kan ram
le miphun an dawt le hnakkar an tenh cio khawh nakhnga mi lung a chun kho
biafang a chimrel kho le forhfial a thiammi mifim cathiam tampi kan herh hmasa.
Professor Quintilian nih,“Fimthiannak ai timhmi cu biachim thiam a si,” a ti.
Hmailei ah Chinmi chungin Kawlram hruaitu
kan si kho ve ko. A si kho lai lo ti khawh a si lo. A miphun thazaang le mifim
hna cungah ai hngatmi a si. Chinram hruaitu hmanh ah miphun dang an si peng rih
hi lungfah ngai awk a si. Fimcawnnak a ngei lomi nih ramkhel thinlung ngeihnak
men in ram a thleng lai lo. Hruaitu zong si khawh a si lo. Chinmi nih Chinram
kan pen le thlen khawhnak lam cu fimcawnnak nih a hrinmi mifim hna `anrualnak
lawng in a si kho te lai. Chinram caah pupa hna chunmang cu nihin Chin mino kut
nih a hum ko rih. Chinmi nih kan fimthiamnak um bel cu kan Chinram ah kan samh
le bungh dih cio nakhnga Chinram cu kan thinlung tlaap ah kan thlau lo a biapi.
Cucu mifim hna nih ram an dawtning cu a si.
Peter F. Drucker nih,“Hmailei vawleicung mibu hi fimthiamnak mibu ti a si te lai. Zei paoh ah
fimthiamnak hi a biabik a si te lai. Kulituan ciociomi hmanh ah fimthiamnak ngei le ngei lo cu
thlahlawh ai dang tukte lai i; fimthiamnak a ngeimi le ngeilomi karah
thleidannak hmanh a sang tukte lai,” a ti. Malay ummi nih an timi cu, “Malaysia ah cataang ngei le ngei lo a
um lo. Kan rian le thlahlawh ai khat dih,” an ti. Kawlram fimcawnnak chiat
ruangah a si kho ve nain hmantlak kan si le si lo tu cu pumpak cungah ai
hngatmi a si deuh. Pater F. Drucker chim bangin, “Atu ah hitin si rih hmanh
selaw hmailei ahcun fimthiamnak a ngeimi le ngeilomi hi vancung le kawmtang
tlukin ai cung tangte lai.”
Postmodern fimthiamcawnnak
mibu lakah Chinmi zong kaam lo tein kan biartung kan i leh ve ahcun ai zuamcawhmi kan vawleipi ah teitu
dirhmun kan phak lo hmanh ah zuamnak buantual tel ah Chinmi kan dir kho ve te
lai. Buantual kan chuahhnu ahcun teinak he kan i hlat ti lo tinak a si ko. Miphun
thleidannak a ing cuahmahmi ramdang um Chinmi nih fimcawnnak leiah thukpi in
kan rak pil chung a herh. Hmailei ahcun miphun thleidannak nakin fimthiamnak
thleidannak tu hi a faak deuh te lai.
Chinmi
fimcawnnak ah thukpi kan pil hnu lawngah Chinmi kan chunmang a simi;
1. Chinmi nih
sifahnak in kan luat lai.
2. Chinmi ram a tlau
kho ti lai lo.
3. Chinram cu Eden
thar ah kan ser lai.
4. A kan funtomtu a
hmunmi tlangholh kan ngei lai.
5. Chinram cu Chinmi
nih kan uk lai, timi hna cu kan mang in kan cangah a tak in kan thlen khawh
hrimhrimte ko lai.
No comments:
Post a Comment