Deirel: Na chuahnak, sianginn kainak le ramleng na chuahnak kong na kan
chim kho hnga maw?
Salai Bawi Lian Mang(Salai BLM): Hakha ah ka chuak. Falam Primary sianginn rak kai ka thawk i, Thantlang ah Highschool dih tiang ka kai. Cun Rangoon ah Sianghleirun kai tthan ka tim i, 1988 lio Sianghngakchia nih hruaimi rampumpi democracy cawlcanghnak ahkhan ka rak i; Ralkap nih uknak an lak tikah India ramri lei ah ka kal in Chin National Army (CNA) ah ka rak lut. 1995 ah Canada ka phan i, 2002 ah USA ah ka pem. Ramdang ka phak hnu ah Canada ram Carleton Sianghleirun le University of California at Berkeley hna ah sianginn ka rak kai tthan.
Deirel: CHRO hi zeiruangah dah nan rak thawk?
Salai BLM: CHRO rak dirh a sinak cu; Chin miphun hna kan sining hi vawlei nih rak kan thei ve hna seh timi hmuitinh in rak thawk a si. Cupinah Chin miphun chungah nuhrin covo le democracy phung a len khawh ve nakhnga ding zong saduhthah a si.
Deirel: Na thawk ningcang le harnak na rak tonmi na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: 1993-1995 hrawng ahhin CNF rian in Karen ram Karen National Union (KUN) penmi ram le Mon ram New Mon State Party (NMSP) pawl nih an penmi ram pawl ah hin ka rak kal. Culio ah cun annih cu nuhrin covo kong “human rights” lei bu pawl hi tthate in an rak nei. Ramdang embassy pawl le UNO nih an kong hi an rak theih ngai cang hna. Culio caan i, KNU uknak hmunlipi a simi Marnerpalaw ah hin Karen Human Rights Groups (KHRG) timi bu i, a ttuanmi Belgium nu Chris he kan rak i tong, bia kan i ruah kan i kom i, Chinram thil sining le nuhrin covo kan tinco loning le ralkap nih mipi duhtawk in tuahto kan sinak kong pawl kan i ruah i mah cun CHRO hi ai thawk tiah a tawinak cun kan ti lai. Harnak kan tonmi le ngaichiatnak kan tonmi zong a um len ve tak ko. A hmasa bik ah theihhngalhnak le fimthiamnak lei in nuhrin covo kong kan theihhngalhmi a rak um lo tluk a si. Rianttuannak ah phaisa kan nei fawn lo. Har le fe taktak le, thiamlo le hngalhlo bute in hram rak domh le rak dirpi mi a si.
CHRO riantuannak ah hin ngaihchiatnak fakbik kan ton caan zong a um len ko. 1998 kum ah CHRO secretary t tuanlio mi Pu Michael Ngin Za Pau cu India Burma ramri ah India ralkap nih an kah i a nunnak a liam.
Cun, 2000 kum ah Salai Zo Thang cu Delhi ah Human Rights Training kan rak kaiter. Adih tlawmpal rianttuan ai thawk le cangka in Kawl ralkap nih Bungkhua ah minung pahnih human rights kong interview a tuahmi hna Pu Za Dun le Pu Siam Hming Thang he an kulh hna i, an kah hna caah an pathum in an thi. Kan ngaih a chia kan lung a fak tak hringhran. Cupinah, Pu Za Dun a innchungnu Pi Sai Sung cu Kawlralkap nih an tlaih i, ralkap dotu le thangchiattu tluninn na onh hna an ti i an hrem, a angki le a hni an phoihter i, angki chungnawh le hni chungnawh lawng in Bungkhua in Thangzang khua karlak an hruai i, a mual an phoh tiah thawng kan theih. A hnu ah Pi Sai Sung cu kum (7) rianhrang thong ah an thlak tiah kan theih tthan. Kan ngaih a chia kan lung a fak taktak.
Cun, 2008 ah John Tui Hing nih thlanglei Chinram pam bawmh nakding lam a va dothlatnak ah Paletwa peng ah a kan thihtak tthan hoi. John Tui Hing hi India ah Baibal sianginn a dih le cangka in CHRO sinah rian a rak ttuan. Mifel ngai a si. Athih tan i khualtlawn ai thawh lai tiang Aizawl ah kan umtti i, mitang aidor taktak mi le mizawn a ruat taktak mi a si. Kan i tthen tlawmpal a rauh hlan ah Tilian nih a fenh i ti ah a pam ti thawng kan theih. Kan lung a fak kan ngaih a chia ngaingai.
CHRO rianttuannak tanpi ruang le dirkamh ruangah harnak le ngaichiatnak aho theihlo in hacangrial in ai iinmi zong an um len ko lai.
Deirel: Atu lio CHRO nih nan ttuan bikmi pawl na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: Kan ttuanmi pakhat cio a dikthliar in vun chim ahcun a sau tuk lai caah a tlangpi lawng ka vun chim lai mu;
1. ‘Human Rights Documentation’ tiah kan ti i; mah hi kanram i a cangmi nuhrin covo an kan buarpiaknak kong hi tthate in ttial le record tuah le thanh a si.
2. ‘Advocacy’ tiah kan ti i; mah hi cu kan Chinmi hna kan dirhmun le kan kong hi Cozah hna sin le UN Agencies pawl sinah le INGO pawl sinah chimrel hi a si.
3. ‘Refugee issues’ hi chimlo awk tthalo thil asi tthan hoi. Cucaah cun UN agencies pawl cozah pawl sinah Chin refugee hna kan dirhmun kan sining pawl hi chimrel peng a si. Hi zawn ahhin India, Malaysia le Thailand tibantuk i a bu in kan umnak lawng silo in mi cheukhat cu lam phunphun in America, Europe, Australia tibantuk an phan. An phak hnu i, dornak an hal tikah an vahalnak cozah le baiceihnak zung hna nih an kong felfaite in an ceih khawh hna nakding ah CHRO sin hin thil sining hal le kherhlai a si tawn.
4. ‘Capacity Building’ tiah kan ti i, Chinmiphun tam deuh nih nuhrin covo kong le democracy kong tamdeuh kan theih naklai training pek.
5. ‘Civil Society’ building ti a si i, mah hi cu “indirect” deuh in kan ttuanmi a si. Zeica’htiah ramchung ummi mino, sianghngakchia le biaknak lei bu he ttuanmi asicaah kan i ralring deuh.
6. ‘Media Project’ tiah kan ti i, Chinmi nih ningcang deuh in thawngpang lei ah kar kan hlan khawh nakding le nuhrin covo lawng silo in social, political, economy lei kan dirhmun vawlei nih an kan theih khawh deuh nakding ah “Chinland Guardian” timi mirangca in chuahmi news khi CHRO project pakhat a si ve.
7. ‘Humanitarian Aid’ tiah kan ti i, mah hi pam bawmhnak kan ti ko lai cu; Mah hi a bik in advocacy lei cozah pawl le UN agency pawl sinah chimrel hi kan tuah bikmi a si. Anmah World Food Program (WFP) le UNDP Burma ram i a ttuanmi lutlai pawl he zong kan i tong kan i ruah i; khatlei le khatlei zeitin dah kan i bawmhchanh lai timi khua kan khang. Abik in Chin State i, UN Agency pawl nih rianfak deuh in an ttuan khawh nakding ah Cozah rum pawl nih fak deuh in thazaang an chuah a hau. Cu thazaang an chuah khawh nakding ah cun Chin mi hna kan dirhmun fiangdeuh in an theih a hauh caah hi zawn ahhin Cozah pawl sinah UN nih Chin State chung rian an ttuannak ah fakdeuh in tanpi le thazaang chuah a herhnak kong hi kan chim ngaimi pakhat a si. Anmah UN nih rak kan chimpi uh ti zongah an kan sawm fawn. Cun ramri lei zong in pam bawmhnak a ttuanmi Chin Famine Emergency Relief Committee CFERC, Chin Humanitarian Relief Committee CHRC, Public Affairs Committee of Chinland PAC le Women League of Chinland WLC pawl he zong kan ttuantti hna.
Deirel: Nan ttuanmi nih a tam ngai fawn. A ttuantu hi pazeizat dah nan si?
Salai BLM: Kanmah cangcun kan i buaipi sek len ve tak ko. A ttuanmi nihhin lusam hngal lo ti awk in kan ttuancaan zong a um. Kan rianttuannak hi na theih bantukin ramchungah langhngan in ttuan khawh a si lo. Cucaah cun minlang in a ttuanmi le minlanglo in a ttuanmi tiah phun hnih in tthen a si. Minlang in hi rianbak luhlinh in a ttuanmi cu 12 kan si. Delhi ah zung fate pakhat, Aizawl ah zung fate pakhat le Chiangmai ah zung fate pakhat ti’n kan tthu hna. Cun thutnak zung ngaingai nei lemlo in a kenkip i a tlawngmi zong kan um ve tthiamtthiam.
Deirel: Kum thawk ahkhan CHRO telh chih in UPR timi Universal Periodic Review kong he pehtlaiin Kawlram kongah UN ah rianttuannak tampi nan ngei tti kan rak theih. UPR timi cu zeidah a si i, nan rianttuanning rak kan chim kho law kan i lawm ko hnga.
Salai BLM: Nan theih bantukin nuhrin covo kan ti lengmang mi hi a hram le a thlurpi cu United Nations Organization (UNO) ah hram aa bunhmi a si tiah ti khawh a si hnga. Cucaah cun Universal Periodic Review (UPR) timi hi UN human rights council nih UNO member ram pawl nuhrin covo leiah an chak an tleihnak hna pakhat a si tiah a fiangcem men lai dah. Nuhrin covo kong hi vawleicung ramkip le miphunkip sinah thukdeuh le kau deuh in a vun luh chin lengmang tikah 2006 kum ah UN Human Rights Council cu an vun dirh. Cu, human rights council nih cun UNO i aitel vemi member ram vialte nih zeitluk in dah nuhrin covo hi an upat i, an ram cio ah an zulh timi hi kum 4 dan ah voikhat lengmang ngiatthlainak le zohfelnak a tuahmi a si.
Cucaahcun UPR timi cu kanmah bantuk nuhrin covo konglei a dirpimi ca’hcun a biapi taktak ah kan ruahmi a si. Tukum kha Burma ram cu UPR ah a voikhatnak an review cu a si. UPR ah cun cozahlei zongin biatakte in an i tim i, Burma ramchung ah nuhrin covo lei ah zeibantuk in dah rianttha an ttuan timi pawl cu an i chim sek ve. Kamkhat lei ah kanmah bantuk cozah a si lomi nuhrin covo kong rianttuantu pawl nih kan hmuhning cu kan chim ve. CHRO zong nih UPR ahcun minung pahnih kan i thlah i, kan kai ve, cupinah, ca in ttial i, UNO human rights council ah cun kan luhpi ve mah cu UPR individual Organization Submission tiah kan ti. Hika zawn ahhin UN human rights council hmaiah kawl cozah he kan bia khing a rih le a zan hi ai tlukte in lakpiak kan si, cozah an si ruangah an bia khing a nei hlei in bu fate kan si ruangah kan bia a zaanghlei lo tinak a si.
Deirel: Cu UPR kong he pehtlai in nihin tiangah a tha leikam a panhmi a um maw?
Salai BLM: Vukvak tiah thil ai thlengmi cu chim awktlak a um lo. Asinain hi UPR kongah hin chim awktlak in Chin miphun le CHRO bu nih hlawhtlinnak pahnih kan nei tiah ka ruah. Pakhatnak cu UN Special Raporteur nih CHRO chimmi Chinmi hna kong cu vawleicung a nganbik mi nuhrin covo bu a simi Human Rights Watch he ai tlukte in chirhchannak ah ai lak i, UNO sinah dotlate in a luhpi chin. Cucu nuhrin covo leiin hlawhtlinnak nganpi pakhat ah ruah khawh a si.
Adang pakhat cu hi UPR kong kan i timhlamhnak le rian kan ttuannak le kan chimrel mi hi UN Special Raporteur nih cun biatakte in biapi ah a ruah. Chin State tiang ka kal lai i, hlathlainak ka tuah lai tiah a ti. Asinain Kawlcozah nih luhnak nawl an pe lo. India lei tal in Mizoram tiang ka lut lai i, Chin kong hlathlainak ka tuah lai a ti tikah India cozah nih a visa an delay. A donghnak bik ah cun Chin ralzam an tamngainak Malaysia tal ah kalning law Chinmi kong hi hlathlai tuahning tiah a ti i; Malaysia ah cun CHRO nih kan kalpi i, Chinmi kong hlathlainak a tuah. Hihi UPR kan i telnak thawngin a chuakmi asica’h kannih Chinmiphun caah cun “UN mechanism” UN rianttuannak ri chungin hlawknak kan hmuhnak a si tiah ka ruah.
Deirel: August thla chungah UN in Kawlram nuhrin covo kongah UN nih a hrante in a thlahmi Tomas Ojea Quintana Kawlram ah a kal ti thawng kan theih. A hmuhchuahmi na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: Kan theih bantukin August thla i, Burma a kal i, Pi Aung San Suu Kyi NLD pawl le a dang party pawl le USDP cozahlei lutlai pawl a ton hna hnu a kir laite i Airport ah thawngzamhnak “press conference” a tuah ahkhan nuhrin covo lei ah tthanchonak ka hmulo tiah a ti.
Hi kongah tuandeuh kan chim cang bang khan UN Special Raporteur Tomas Ojea Quintana hi Chinmi kong hlathlai bak ah Malaysia ah February thla ahkhan CHRO nih kan rak kalpi. Keimah pumpak zong kai tel ve. Cu i, bia kan i ruahnak ah a chimmi hi hmailei kanmah bantuk Chinmiphun le tlangcung mi hna caah thil pipa a site lai tiah ka ruah. Mah cu zeidah a si tiah cun “Commission of Inquiry” (COI) timi cu UNO le vawleipi nih Kawlcozah nih an buarmi nuhrin covo pawl dotlate in hlathlainak) hi a tlam a tlin khawh nakding ah cun “social and cultural rights” zatlang nunphung lei covo in ka nam lai. Mah ticun China le ASEAN pawl zong nih an pom khawh deuh lai ti ka ruah caah nanmah nuhrin covo kong i a ttuanmi hna nih biatakte in cozah pawl sin zongah chimrel le nam chih i zuam ve u a ti. Hi “social and cultural rights” hi miphun pakhat nih a bu in kan tinco awk a tlakmi covo “collective rights” a si i, kan caah thil biapi a si. Zeica’htiah Kawl pawl nih cu hlan in an rak aupi lengmang mi cu “Civil and Political Rights” a si tikah ai dang deuh ngai. Kannih Chinmi le Tlangcung mi hna nih biapi ngai in kan herhmi cu “collective rights” kan miphun ningin kan tinco awk a simi nuhrin covo hi asicaah thil pipa ngai a si tiah ka ruah. Zeica’htiah kan miphun kong kan chimrel, kan ttuan kan tuah tikah vawlei pumpi nih pommi phung le lam chung in kan tuah, kan cawl a si ahcun kan lam a kau deuh lai.
Deirel: Nuhrin covo kongah cozah thar a chuah hnu in kan Chinram ah nuhrin covo chiatchuahmi le buarmi a zor tiah na ruat maw?
Salai BLM: Azor hlei lo. Amah ning a si ko.
Deirel: Delhi ah Chin ralzaam kan tam ngai cang. Harnak a phunphun kan tong. UNHCR zung nih Delhi ah umhmunkhuar dingin a kan timh tuahpiak. Zapi lungthin ning ah hihi cu a si kho lo tiah ruah a si. Zeitindah na hmuhning a si na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: Hi zawn ahhin kanmah ralzam pawl nih hin thil a sining taktakte in kan ruat kan hmu duh rua lo hlah maw, ti hi ka ruah caan a tampi. Ziahtiahcun, fiangte in chim ko u si law mu; “UNHCR cu ralzam pawl ramthat deuhnak ah a kaltertu bu an si lo. Ralzam pawl an rak zamnak hmun ah an him nakhnga a zohkhenhtu buu an si. Cun ralzam kan si ruangah ramthat deuhnak ah kan kal lai timi hi khoika cauk hmanh ah a um lo. Ralzam kan si ruangah UNHCR nih himnak an pek lai i, zeipaoh a tlam a tling lai tinak zong a si fawn lo.” Hiti ka chim tikah thachiatnak ah hman ding a si lo. Cucu a sining taktak cu a si.
A luancia kum hra lio in ka chim lengmang mi nolh thanning law, ralzam kan si ruangah ramdang kan kal dih lai lo. Ralzam sinak UNHCR nih an kan pek ruangah kan him dih lai lo. Asinain lam cu a um ko. Kan kawl lai, kan kingh lai, kan kawl ah cun lam zong kan hmuh men ko lai, kan kingh ah cun innka a kan hunpiaktu zong an um men ko lai. Kan lung ai rual a hau lai. Kan lung a sau a hau lai. Azia kan thiam a hau lai. Asinate’n India dirhmun ah cun innka an kan hunpiaktu an um hmanh ah an kan thlahtu an um lo ahcun kan kal kho lai lo ti hi kan fian cikcek a haumi a si.
Cuca’hcun, miringholh in ‘don’t preach the converted’ tiah an ti i, kan zawn an kan ruat ciami le innka an kan hunpiakciatu hna (US, Canada, EU etc..) kha va chimh chih len nakin kan kong a kan ruat lomi, kan chuahnak lam tawhfung a tlaitu India cozah hi biatak deuh in kan sining kan chimh ruah hna i, chuahnak innka rak kan hunpiak ko u, hihi ttih hlah uh, nan caah thatnak kan chuahpi ko lai tiah kan ti khawh hna a haumi a si.
Deirel: Delhi Chin ralzaam nih UN ah siseh, UN rian a tuanmi YMCA, Don Bosco le SLIC pawl sinah ka duhmi nawr kan timh tikah zeitindah timhtuahnak kan ngeih ah a tthatcem lai timi ruahnak rak kan cheu kho law kan i lawm ko hnga.
Salai Bawi Lian Mang(Salai BLM): Hakha ah ka chuak. Falam Primary sianginn rak kai ka thawk i, Thantlang ah Highschool dih tiang ka kai. Cun Rangoon ah Sianghleirun kai tthan ka tim i, 1988 lio Sianghngakchia nih hruaimi rampumpi democracy cawlcanghnak ahkhan ka rak i; Ralkap nih uknak an lak tikah India ramri lei ah ka kal in Chin National Army (CNA) ah ka rak lut. 1995 ah Canada ka phan i, 2002 ah USA ah ka pem. Ramdang ka phak hnu ah Canada ram Carleton Sianghleirun le University of California at Berkeley hna ah sianginn ka rak kai tthan.
Deirel: CHRO hi zeiruangah dah nan rak thawk?
Salai BLM: CHRO rak dirh a sinak cu; Chin miphun hna kan sining hi vawlei nih rak kan thei ve hna seh timi hmuitinh in rak thawk a si. Cupinah Chin miphun chungah nuhrin covo le democracy phung a len khawh ve nakhnga ding zong saduhthah a si.
Deirel: Na thawk ningcang le harnak na rak tonmi na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: 1993-1995 hrawng ahhin CNF rian in Karen ram Karen National Union (KUN) penmi ram le Mon ram New Mon State Party (NMSP) pawl nih an penmi ram pawl ah hin ka rak kal. Culio ah cun annih cu nuhrin covo kong “human rights” lei bu pawl hi tthate in an rak nei. Ramdang embassy pawl le UNO nih an kong hi an rak theih ngai cang hna. Culio caan i, KNU uknak hmunlipi a simi Marnerpalaw ah hin Karen Human Rights Groups (KHRG) timi bu i, a ttuanmi Belgium nu Chris he kan rak i tong, bia kan i ruah kan i kom i, Chinram thil sining le nuhrin covo kan tinco loning le ralkap nih mipi duhtawk in tuahto kan sinak kong pawl kan i ruah i mah cun CHRO hi ai thawk tiah a tawinak cun kan ti lai. Harnak kan tonmi le ngaichiatnak kan tonmi zong a um len ve tak ko. A hmasa bik ah theihhngalhnak le fimthiamnak lei in nuhrin covo kong kan theihhngalhmi a rak um lo tluk a si. Rianttuannak ah phaisa kan nei fawn lo. Har le fe taktak le, thiamlo le hngalhlo bute in hram rak domh le rak dirpi mi a si.
CHRO riantuannak ah hin ngaihchiatnak fakbik kan ton caan zong a um len ko. 1998 kum ah CHRO secretary t tuanlio mi Pu Michael Ngin Za Pau cu India Burma ramri ah India ralkap nih an kah i a nunnak a liam.
Cun, 2000 kum ah Salai Zo Thang cu Delhi ah Human Rights Training kan rak kaiter. Adih tlawmpal rianttuan ai thawk le cangka in Kawl ralkap nih Bungkhua ah minung pahnih human rights kong interview a tuahmi hna Pu Za Dun le Pu Siam Hming Thang he an kulh hna i, an kah hna caah an pathum in an thi. Kan ngaih a chia kan lung a fak tak hringhran. Cupinah, Pu Za Dun a innchungnu Pi Sai Sung cu Kawlralkap nih an tlaih i, ralkap dotu le thangchiattu tluninn na onh hna an ti i an hrem, a angki le a hni an phoihter i, angki chungnawh le hni chungnawh lawng in Bungkhua in Thangzang khua karlak an hruai i, a mual an phoh tiah thawng kan theih. A hnu ah Pi Sai Sung cu kum (7) rianhrang thong ah an thlak tiah kan theih tthan. Kan ngaih a chia kan lung a fak taktak.
Cun, 2008 ah John Tui Hing nih thlanglei Chinram pam bawmh nakding lam a va dothlatnak ah Paletwa peng ah a kan thihtak tthan hoi. John Tui Hing hi India ah Baibal sianginn a dih le cangka in CHRO sinah rian a rak ttuan. Mifel ngai a si. Athih tan i khualtlawn ai thawh lai tiang Aizawl ah kan umtti i, mitang aidor taktak mi le mizawn a ruat taktak mi a si. Kan i tthen tlawmpal a rauh hlan ah Tilian nih a fenh i ti ah a pam ti thawng kan theih. Kan lung a fak kan ngaih a chia ngaingai.
CHRO rianttuannak tanpi ruang le dirkamh ruangah harnak le ngaichiatnak aho theihlo in hacangrial in ai iinmi zong an um len ko lai.
Deirel: Atu lio CHRO nih nan ttuan bikmi pawl na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: Kan ttuanmi pakhat cio a dikthliar in vun chim ahcun a sau tuk lai caah a tlangpi lawng ka vun chim lai mu;
1. ‘Human Rights Documentation’ tiah kan ti i; mah hi kanram i a cangmi nuhrin covo an kan buarpiaknak kong hi tthate in ttial le record tuah le thanh a si.
2. ‘Advocacy’ tiah kan ti i; mah hi cu kan Chinmi hna kan dirhmun le kan kong hi Cozah hna sin le UN Agencies pawl sinah le INGO pawl sinah chimrel hi a si.
3. ‘Refugee issues’ hi chimlo awk tthalo thil asi tthan hoi. Cucaah cun UN agencies pawl cozah pawl sinah Chin refugee hna kan dirhmun kan sining pawl hi chimrel peng a si. Hi zawn ahhin India, Malaysia le Thailand tibantuk i a bu in kan umnak lawng silo in mi cheukhat cu lam phunphun in America, Europe, Australia tibantuk an phan. An phak hnu i, dornak an hal tikah an vahalnak cozah le baiceihnak zung hna nih an kong felfaite in an ceih khawh hna nakding ah CHRO sin hin thil sining hal le kherhlai a si tawn.
4. ‘Capacity Building’ tiah kan ti i, Chinmiphun tam deuh nih nuhrin covo kong le democracy kong tamdeuh kan theih naklai training pek.
5. ‘Civil Society’ building ti a si i, mah hi cu “indirect” deuh in kan ttuanmi a si. Zeica’htiah ramchung ummi mino, sianghngakchia le biaknak lei bu he ttuanmi asicaah kan i ralring deuh.
6. ‘Media Project’ tiah kan ti i, Chinmi nih ningcang deuh in thawngpang lei ah kar kan hlan khawh nakding le nuhrin covo lawng silo in social, political, economy lei kan dirhmun vawlei nih an kan theih khawh deuh nakding ah “Chinland Guardian” timi mirangca in chuahmi news khi CHRO project pakhat a si ve.
7. ‘Humanitarian Aid’ tiah kan ti i, mah hi pam bawmhnak kan ti ko lai cu; Mah hi a bik in advocacy lei cozah pawl le UN agency pawl sinah chimrel hi kan tuah bikmi a si. Anmah World Food Program (WFP) le UNDP Burma ram i a ttuanmi lutlai pawl he zong kan i tong kan i ruah i; khatlei le khatlei zeitin dah kan i bawmhchanh lai timi khua kan khang. Abik in Chin State i, UN Agency pawl nih rianfak deuh in an ttuan khawh nakding ah Cozah rum pawl nih fak deuh in thazaang an chuah a hau. Cu thazaang an chuah khawh nakding ah cun Chin mi hna kan dirhmun fiangdeuh in an theih a hauh caah hi zawn ahhin Cozah pawl sinah UN nih Chin State chung rian an ttuannak ah fakdeuh in tanpi le thazaang chuah a herhnak kong hi kan chim ngaimi pakhat a si. Anmah UN nih rak kan chimpi uh ti zongah an kan sawm fawn. Cun ramri lei zong in pam bawmhnak a ttuanmi Chin Famine Emergency Relief Committee CFERC, Chin Humanitarian Relief Committee CHRC, Public Affairs Committee of Chinland PAC le Women League of Chinland WLC pawl he zong kan ttuantti hna.
Deirel: Nan ttuanmi nih a tam ngai fawn. A ttuantu hi pazeizat dah nan si?
Salai BLM: Kanmah cangcun kan i buaipi sek len ve tak ko. A ttuanmi nihhin lusam hngal lo ti awk in kan ttuancaan zong a um. Kan rianttuannak hi na theih bantukin ramchungah langhngan in ttuan khawh a si lo. Cucaah cun minlang in a ttuanmi le minlanglo in a ttuanmi tiah phun hnih in tthen a si. Minlang in hi rianbak luhlinh in a ttuanmi cu 12 kan si. Delhi ah zung fate pakhat, Aizawl ah zung fate pakhat le Chiangmai ah zung fate pakhat ti’n kan tthu hna. Cun thutnak zung ngaingai nei lemlo in a kenkip i a tlawngmi zong kan um ve tthiamtthiam.
Deirel: Kum thawk ahkhan CHRO telh chih in UPR timi Universal Periodic Review kong he pehtlaiin Kawlram kongah UN ah rianttuannak tampi nan ngei tti kan rak theih. UPR timi cu zeidah a si i, nan rianttuanning rak kan chim kho law kan i lawm ko hnga.
Salai BLM: Nan theih bantukin nuhrin covo kan ti lengmang mi hi a hram le a thlurpi cu United Nations Organization (UNO) ah hram aa bunhmi a si tiah ti khawh a si hnga. Cucaah cun Universal Periodic Review (UPR) timi hi UN human rights council nih UNO member ram pawl nuhrin covo leiah an chak an tleihnak hna pakhat a si tiah a fiangcem men lai dah. Nuhrin covo kong hi vawleicung ramkip le miphunkip sinah thukdeuh le kau deuh in a vun luh chin lengmang tikah 2006 kum ah UN Human Rights Council cu an vun dirh. Cu, human rights council nih cun UNO i aitel vemi member ram vialte nih zeitluk in dah nuhrin covo hi an upat i, an ram cio ah an zulh timi hi kum 4 dan ah voikhat lengmang ngiatthlainak le zohfelnak a tuahmi a si.
Cucaahcun UPR timi cu kanmah bantuk nuhrin covo konglei a dirpimi ca’hcun a biapi taktak ah kan ruahmi a si. Tukum kha Burma ram cu UPR ah a voikhatnak an review cu a si. UPR ah cun cozahlei zongin biatakte in an i tim i, Burma ramchung ah nuhrin covo lei ah zeibantuk in dah rianttha an ttuan timi pawl cu an i chim sek ve. Kamkhat lei ah kanmah bantuk cozah a si lomi nuhrin covo kong rianttuantu pawl nih kan hmuhning cu kan chim ve. CHRO zong nih UPR ahcun minung pahnih kan i thlah i, kan kai ve, cupinah, ca in ttial i, UNO human rights council ah cun kan luhpi ve mah cu UPR individual Organization Submission tiah kan ti. Hika zawn ahhin UN human rights council hmaiah kawl cozah he kan bia khing a rih le a zan hi ai tlukte in lakpiak kan si, cozah an si ruangah an bia khing a nei hlei in bu fate kan si ruangah kan bia a zaanghlei lo tinak a si.
Deirel: Cu UPR kong he pehtlai in nihin tiangah a tha leikam a panhmi a um maw?
Salai BLM: Vukvak tiah thil ai thlengmi cu chim awktlak a um lo. Asinain hi UPR kongah hin chim awktlak in Chin miphun le CHRO bu nih hlawhtlinnak pahnih kan nei tiah ka ruah. Pakhatnak cu UN Special Raporteur nih CHRO chimmi Chinmi hna kong cu vawleicung a nganbik mi nuhrin covo bu a simi Human Rights Watch he ai tlukte in chirhchannak ah ai lak i, UNO sinah dotlate in a luhpi chin. Cucu nuhrin covo leiin hlawhtlinnak nganpi pakhat ah ruah khawh a si.
Adang pakhat cu hi UPR kong kan i timhlamhnak le rian kan ttuannak le kan chimrel mi hi UN Special Raporteur nih cun biatakte in biapi ah a ruah. Chin State tiang ka kal lai i, hlathlainak ka tuah lai tiah a ti. Asinain Kawlcozah nih luhnak nawl an pe lo. India lei tal in Mizoram tiang ka lut lai i, Chin kong hlathlainak ka tuah lai a ti tikah India cozah nih a visa an delay. A donghnak bik ah cun Chin ralzam an tamngainak Malaysia tal ah kalning law Chinmi kong hi hlathlai tuahning tiah a ti i; Malaysia ah cun CHRO nih kan kalpi i, Chinmi kong hlathlainak a tuah. Hihi UPR kan i telnak thawngin a chuakmi asica’h kannih Chinmiphun caah cun “UN mechanism” UN rianttuannak ri chungin hlawknak kan hmuhnak a si tiah ka ruah.
Deirel: August thla chungah UN in Kawlram nuhrin covo kongah UN nih a hrante in a thlahmi Tomas Ojea Quintana Kawlram ah a kal ti thawng kan theih. A hmuhchuahmi na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: Kan theih bantukin August thla i, Burma a kal i, Pi Aung San Suu Kyi NLD pawl le a dang party pawl le USDP cozahlei lutlai pawl a ton hna hnu a kir laite i Airport ah thawngzamhnak “press conference” a tuah ahkhan nuhrin covo lei ah tthanchonak ka hmulo tiah a ti.
Hi kongah tuandeuh kan chim cang bang khan UN Special Raporteur Tomas Ojea Quintana hi Chinmi kong hlathlai bak ah Malaysia ah February thla ahkhan CHRO nih kan rak kalpi. Keimah pumpak zong kai tel ve. Cu i, bia kan i ruahnak ah a chimmi hi hmailei kanmah bantuk Chinmiphun le tlangcung mi hna caah thil pipa a site lai tiah ka ruah. Mah cu zeidah a si tiah cun “Commission of Inquiry” (COI) timi cu UNO le vawleipi nih Kawlcozah nih an buarmi nuhrin covo pawl dotlate in hlathlainak) hi a tlam a tlin khawh nakding ah cun “social and cultural rights” zatlang nunphung lei covo in ka nam lai. Mah ticun China le ASEAN pawl zong nih an pom khawh deuh lai ti ka ruah caah nanmah nuhrin covo kong i a ttuanmi hna nih biatakte in cozah pawl sin zongah chimrel le nam chih i zuam ve u a ti. Hi “social and cultural rights” hi miphun pakhat nih a bu in kan tinco awk a tlakmi covo “collective rights” a si i, kan caah thil biapi a si. Zeica’htiah Kawl pawl nih cu hlan in an rak aupi lengmang mi cu “Civil and Political Rights” a si tikah ai dang deuh ngai. Kannih Chinmi le Tlangcung mi hna nih biapi ngai in kan herhmi cu “collective rights” kan miphun ningin kan tinco awk a simi nuhrin covo hi asicaah thil pipa ngai a si tiah ka ruah. Zeica’htiah kan miphun kong kan chimrel, kan ttuan kan tuah tikah vawlei pumpi nih pommi phung le lam chung in kan tuah, kan cawl a si ahcun kan lam a kau deuh lai.
Deirel: Nuhrin covo kongah cozah thar a chuah hnu in kan Chinram ah nuhrin covo chiatchuahmi le buarmi a zor tiah na ruat maw?
Salai BLM: Azor hlei lo. Amah ning a si ko.
Deirel: Delhi ah Chin ralzaam kan tam ngai cang. Harnak a phunphun kan tong. UNHCR zung nih Delhi ah umhmunkhuar dingin a kan timh tuahpiak. Zapi lungthin ning ah hihi cu a si kho lo tiah ruah a si. Zeitindah na hmuhning a si na kan chim kho hnga maw?
Salai BLM: Hi zawn ahhin kanmah ralzam pawl nih hin thil a sining taktakte in kan ruat kan hmu duh rua lo hlah maw, ti hi ka ruah caan a tampi. Ziahtiahcun, fiangte in chim ko u si law mu; “UNHCR cu ralzam pawl ramthat deuhnak ah a kaltertu bu an si lo. Ralzam pawl an rak zamnak hmun ah an him nakhnga a zohkhenhtu buu an si. Cun ralzam kan si ruangah ramthat deuhnak ah kan kal lai timi hi khoika cauk hmanh ah a um lo. Ralzam kan si ruangah UNHCR nih himnak an pek lai i, zeipaoh a tlam a tling lai tinak zong a si fawn lo.” Hiti ka chim tikah thachiatnak ah hman ding a si lo. Cucu a sining taktak cu a si.
A luancia kum hra lio in ka chim lengmang mi nolh thanning law, ralzam kan si ruangah ramdang kan kal dih lai lo. Ralzam sinak UNHCR nih an kan pek ruangah kan him dih lai lo. Asinain lam cu a um ko. Kan kawl lai, kan kingh lai, kan kawl ah cun lam zong kan hmuh men ko lai, kan kingh ah cun innka a kan hunpiaktu zong an um men ko lai. Kan lung ai rual a hau lai. Kan lung a sau a hau lai. Azia kan thiam a hau lai. Asinate’n India dirhmun ah cun innka an kan hunpiaktu an um hmanh ah an kan thlahtu an um lo ahcun kan kal kho lai lo ti hi kan fian cikcek a haumi a si.
Cuca’hcun, miringholh in ‘don’t preach the converted’ tiah an ti i, kan zawn an kan ruat ciami le innka an kan hunpiakciatu hna (US, Canada, EU etc..) kha va chimh chih len nakin kan kong a kan ruat lomi, kan chuahnak lam tawhfung a tlaitu India cozah hi biatak deuh in kan sining kan chimh ruah hna i, chuahnak innka rak kan hunpiak ko u, hihi ttih hlah uh, nan caah thatnak kan chuahpi ko lai tiah kan ti khawh hna a haumi a si.
Deirel: Delhi Chin ralzaam nih UN ah siseh, UN rian a tuanmi YMCA, Don Bosco le SLIC pawl sinah ka duhmi nawr kan timh tikah zeitindah timhtuahnak kan ngeih ah a tthatcem lai timi ruahnak rak kan cheu kho law kan i lawm ko hnga.
Salai BLM: Ruahnak na ka hal caah kai lawm. Asinain, zei ngaingai theih deuh mi ka nei ve hlei rua lo. Kan miphun zeiti kan tthutdir kan cawlcangh ah dah kan him deuh hnga timi hi lam a kawl ve lengmang mi a hlathlai ve lengmang mi ka si ve ko. Asinain, a fiangmi cu, Delhi Chin ralzam hi kan van a chia ngai tiah ka ruahnak zawn tete a um. Mah cu zeidang si loin a hlen kan fawituk rua hlah maw tihi ka ruah caan a um. Mizeimaw nih biadawh ngai in le ruahchannak a ummi bantuk bia an vun chim le cangka in a dong a hram tuaktan loin kan zuang dih lengmang i mah nih cun a kan chiatchuah mi tete hi a um pah lengmang rua tiah ka ruah.
India ram hi a ram dirhmun le thil sining kan zoh thiam le kan lungpian a biapi ngaingai mi a si. A pawngkam ram ah zeidah a cang i zeidah India nih hin a ttih i, zeidah a duh timi zong hi kan theih khawh ah cun a ttha tuk hnga. India ram ah kan um caah UNHCR zong India cozah nawl loin zei ngaingai a tuah kho lo. US, EU, le Ram dang pawl zong nih India cozah nawl loin a ramchung ah zei an tuah kho taktak lo tihi kan lung a pian a hau. Cuca’hcun, India cozah zeiti tal in a lung kan thleng kho hnga maw? tiah Burma Center Delhi hna khi kan neih chun thazaang tampi dih in rak dirh a sinak cu a si.
Deirel: Deirel Journal careltu sinah chim na duhmi?
Salai BLM: Atu bantukin Deirel Journal nan chuahmi hi a ttha tuk. Minung hi thawngpang kan i theih ah hin kan i siaherh deuh, kan zawn kan i ruat deuh, kan i pehtlaihnak a thuk deuh. Kan theihlo mi hna cu an zawnruah awk zong theih a si lo, siaherh awk zong theih a si lo. A tuchan cu thawngthanh le theihchan a si. Nan thawng ramkip um Chinmi unau hna nih kan in theih hna hi a biapi. Nan thawng hi cozah hna le UN hna le Embassy hna nih an nin theih hna zong hi a biapi tukmi a si. Rianttuantu hna nan re a thei nan tha a ba ko lai. Asinain hi Deirel nan chuahmi thawng in mitampi nih Delhi lei in nan thawngpang kan in theih mi hna hi a lak a si hrimhrim lai lo tiah ka zumh.
Deirel: Na caan na kan tenh caah lawmhnak kan ngei.
Salai Bawi Lian Mang: Siaherh in bia nan rak ka ruah caah ka lawm tuk ve. Pathian nih thlua in chuah hram hna seh.
No comments:
Post a Comment