DELHI CHIN MINO NIH ZEIDAH KAN HERH?

DELHI CHIN MINO NIH ZEIDAH KAN HERH?

Siang Ceu (Peka)

“Mino” kan ti tikah hin a tahfung tampi a um:- Oxford English Dictionary ning tein cun, Mino (Youth) timi cu: ngakchia le upa (Puitling) kum karlak caan hi a si. (the period between childhood and adult age) UnitedNation, World Bank, Statistics le Indicators tampi tahning tlangpi cun kum 15 - 24 karlak hna hi mino (Youth) tiah ti an si. A Book of Education (For Student of University Classes) i aa `henning cun a tanglei bantuk hi an si:-

1. Bawhte le Ngakchia no (Infancy) kum 0-5 karlak,

2. Ngakchia (Childhood) kum 6-12 karlak,

3. Tleirawl (Adolescence) kum 13- 18 karlak, le

4. Upa Puitling (Adulthood/Maturity) kum 19 in a cunglei bantuk hin a `hen hna.

United Nation, World Bank, Statistic le Indicators tampi nih a kalpi mi kum 15-24 karlak ah hrambunh (base) kan i tim lai.

Tu, kumzabu 21 ah mino tampi hna ram hruaitu le ram a sersiamtu suttung biapi bik dirhmun ah an hung dir cuahmah cang. Mino hna tel lo taktak cun zeithil hmanh hi a tlamtling thlu kho ti lo. Khua le ram, Khrihfabuu, peng le tlang, mibu rian`uannak tiang in, mino hna hi hlambik le rian`uantu biapi bik dirhmun ah an dir cang. Ram `hangcho paoh nih mino hna tha pek le kilhkamh an thiam. Mino a `hawn ahcun ram ngan a dam i, ram nih theipar dawhte a zun tawn. Tuchun mino thaizing hruaitu tinak in nihin mino nihin hruaitu ti a si deuh cang bantuk in mino hruaitu`ha, hman awktlak minung, khua le ram caah bochan awktlak hna hi miphun nih kan herh cio mi an si. Cubantuk `hiam`hiam in nulepa, Khrihfabu, miphun ngaih  chiattertu mino tampi kan karh thluahmah ve. Mah vialte hna kan dongh nakding cu, khrihfa sinak le miphun sinak in tlau hi a si. Kan mino hawi, duh paoh i a tlonglengmi tampi hna, lam hman ah kan hruai khawh nakding caah Delhi sining ah aho rian dah nganbik? timi biahalnak hi a rak chuak.

MINO A SI LIOAH A CUNGAH A TLUNGMI THIL HNA:- 

(A)Taksa Leiah Biatakte in A ~hang (The period of Rapid Physical Development): Mino hna hi taksa lei ah an `han cingling liopi a si. A taksa `engkip a `hang. A taksa rihnak (weight) le a sanlei (height) ah biatakte in a `hang. Nunih nuphung a hngal, pa nih a aw chuah ai thleng. A taksa pum nih a herhmi pum ngandamnak ding caah lentecelh le taksa caah ngandammi tirawl `ha a eidin ahcun pumrua dawh ngai le ngandamte in a `hang tawn. A taksa a `han bantukin a thil duhmi le huamphun (interest) zong a ngakchiat lio he ai thleng dih. A khuaruahnak zong puitling lei a panh  ve ziahmah. A taksa le a ruahnak zong a `hang lio mi a si bantukin a pawngkam thil a hmuhmi le theihmi nih a ruahnak ah tampi hmunhma a lak tawn. Mino a si bantukin a ruahnak le a khuatuaktan ning ah chambaunak tampi a ngei. Theihthiam le ruahzia thiampiak ngai an hau. A duh zong duh lo zongah chan tiluan nih a chuahpi mi thil chung hin cun a zam kho lo i, amah ah thil`ha le `halo duhthimnak nganpi a ngei. A taksa a `hang nain a ruahnak le lungthin hi a `hang thlu kho rih lo. Hmuh tonmi tlawmte lawng a ngeih rih (Lack of experience) caah cawnpiaktu a herh. Cawnpiaknak `ha le lam hmuhsaktu `ha an um lo ahcun a donghnak phichuak cu a hmaan lomi lam zulh kha a si ko.

Nu le Pa Sinak he ai Pehtlaimi thil ah a `hancho lio Caan A Si (The Period of Sexual Development):

A duh zong duh lo zongah nu le pa sining he aa pehtlaimi thil vialte zong chikkhatte ah a ngakchiat lio taksa in ai thleng. Nunih nuphung an hngal, an hnuk a bom. Pa zong taksa phunkip, nu le pa sinak he ai pehtlaimi thil vialte a `hang.

A ton bal lomi thil a si bantukin ningzahnak tampi a ngei tawn. Cawnpiaknak `hate kan pek khawh lo ahcun thil`halo nih hmunhma fawite in a lak khawh. Cawnpiaknak `ha (proper education/ counseling)kan pek a herh. Chinmi tampi nih hi bantuk lei i, fale cawnpiak hi biapi ah kan chia theng lem lo. Zir kong chim le ceih ah a tam deuh nih cun kan ruah; mino hna pawng hrimhrim ahcun chim le cawnpiak kan duh tawn lo. Miphun `hangcho nih cun an fale mino hna hi mah bantuk cawnpiaknak hi an daithlanh hrimhrim lo. An cungah thil a cang balmi le phan balmi an si lo caah mah bantuk cawnpiaknak hi an herh ngaingai. Mino a si tikah taksa `hat lio, cah lio le thisen a lum lio caan a si bantukin a thil hmuhmi le a hna theihmi tampi a pawngkam ah aizel lenmi vialte nih hin lam`ha lo ah fawite in, cawnpiaknak `ha a ngeih lo ahcun, a pialter khawh. Cucaah cawnpiaknak `ha kha a herh.

A Khuaruahnak A ~han Lio Caan A si (The period of Intellectual Development): Mino hna hi an ruahnak a `han liote a si. Thil pakhatkhat a tuah/cawn tikah theih dih le hngalh dih colh a duh. Biahalnak tampi a ngei tawn. A  cawnmi le a huamzawngmi (interest) thil hna cu a rauh hlan ah a thiam khawh colh. A khuaruahnak/ a thluak a cah liote a si. Asinain thil`ha le `halo thleidan awk amah tein a thiam thlu rih lo. Lam hmaan le lam dik ruat lem loin a ruahnak le duhnak kha tuah colh le kalpi colh a hmang tawn. Cawnpiaknak `ha le a zulh awk lam `hatein a hruaitu an um a herh. A cawnpiakzia le a zatawkte i thapek kan thiam a si ahcun hman awktlak minung, mipuitling (Mature) chia`ha a thleidang khomi minung ah a ni chuah hrimhrim lai. Hmailei a sining ding cu mino a si lio caante ah hin tampi ai hngat. Cucaah lam a sialpiaktu le cawnpiaktu an um hrimhrim a herh.

A Tlangpi In A Tam DeuhDelhi Chin Mino Umtuning: A fawinak in, ram a `hat lo ruangah, ramthumnak kal ruahchannak le cawnnak `ha deuh ruahchannak he Delhi ah a tam deuh hi cu kan rak phan hna. India luh cu a har lem lo caah Chinmi tampi India khawlipi Delhi ah kan rak phan hna. A fel he fello he, mi`ha he `halo he, a fim he a hrut he, aidawh he dawh lo he, mah sining a thei he theilo he, cawnpiaknak `hate in a ngei balmi chungkhar he, a ngei bal lomi chungkhar he, ruahnak kaupi a ngeimi he, ngeilomi he, a tomtom in Delhi ah kan rak lut. Ai khatlomi lawngte kan si bantukin rian`uan `i cu a harnak caan tampi a um tawn ko lai. Vawlei nih a kalpimi a si, kan ti men ko lai. Nain, khrihfa (Jesuh Zultu) za ah za ai timi kan si bantukin kannih hi cu kan i dan deuh awk a si hnga lo maw? Zumlotu nunning he aikhat bak in mino tampi kan nung ko hna hi teh…!Mino tampi nih mah duh paoh in atu chan tiluan nih a chuahpi thil`halo tampi hi heh tiah kan dawi hna, kan i nuamhpi hna.

Ralzam Kan Sinak Kan I Philh: 1951 UNO conference i biafang hrilhfiahnak an tuahmi cu a tanglei bantuk hin a si. “A refugee is a person who, owing to a well-founded fear of being persecuted for reason of race, religion, nationality, membership of a particular social group, or political opinion, is outside the country of their nationality, and is unable to or, owing to such fear, is unwilling to avail him/herself of the protection of that country.”

Laiholh in aitlaknak dingin leh ahcun,“Ralzam timi cu miphun `hensinak, biaknak, miphunpi sinak, zatlang buu pakhatkhat ah chungtel sinak, asilole ramkhelrian pomnak, timi hna ruangah serhsatnak ton te dingmi ai tinhmi a sinak `hate in a langmi, mi ramdang ah a ummi, le mah ruang hna ahcun mahle ramte ah kir `han dingah a si kho ti lomi a silole, kir `han duh ti loin, midang ram ah himnak a kawlmi asi,” tiah kan leh khawh.

Mino tampi a fel taktak mi le khrihfabu, peng le tlang, community tiang zong i hman awktlak an um lioah a tam deuh nih cun ralzam kan sinak hi kan i philh i, kan duh paoh in khua kan sa. Kan thil hruk-aih ning, biachim holhrel, tlonlen le nun ning hna ahhin ralzam muisam a cuang ti lo. Misifak, miharsa himnak a kawl menmenmi kan si hi kan i philh. Pakhat le pakhat kan i remlo, dawtnak lungput le miphun pakhat kan sinak zong kan philh. Nu cheukhat nih mah sining phil in Beer/Zu duh tawk in kan ding. Nu le Pa kan umtuning zong ai dawh lo. Khrihfa kan sinak le ralzam sinak kan i philh. Puai caan paoh ah zurit riangmang i duh paoh a cawlcang mi, a buaimi le nu sinak tiang hmanh i philh in duh paoh in a nungmi le a tlonglengmi kan um len cang. Mahnak upa `ihzah le upat zong kan thiam lo. Hawihmai le pawngkam miphun  `hutto ning le umtu ning zohzia zong kan thiam lo. Ralzam sinak i philhin, vai pawl kan duh tawk in kan velh, hrocer hna, toidor deuh dingmi kan si hmanh kha tam deuh nih cun kan i philh. Kan sinak kan hngalh lo i nun thlennak kan ngeih lo ahcun harnak tam chinchin a phanh ding hi a fiang ko.

Asinanin mah a cunglei thil `halo vialte kan `ialmi hi mino (a buaimi minung) pumpak a `hat lo le a sual caah a si, kan ti kho hnga maw? Ruat ta u sih! A sual deuh mi minung cu an um ko lai nain zei ruangah dah hi thil`ha lo hna hi kan tuah kan tiah cun cawnpiaktu le chimhhrintu `ha a ngeih lo caah a si bik.

A cunglei i kan chim bantuk khan:- 1. Mino a si caah a ruahnak le a khua tuaktan ning a tlawm tuk rih. Mifel tampi an um ko lai nain kan dihlak in kan fel thlu rih lo; a ruang cu hmuhton mi (experience) a ngei lo. A hmailei ah thil a tlung hnga dingmi a thei kho rih lo. Zei ruangah tiah cun cawnpiaktu an um lo caah a si.

2. A taksa a `hang liomi a si bantukin taksa nih a duhmi paoh/chan tiluan nih a hlanh (influence) mi ah, ram le miphun/ khrihfabu/peng le tlang/community min chiattertu a si kha, cawnpiaktu `ha an um lo caah, ai philh/ zei ah a rel lo.

3. Delhi sining (Situation) ahcun nu le pa he a um lomi, nu le pa chimhhrinnak a ngei lomi, mino mah lawng khawsami kan tam tuk i, chimhrintu `ha kan ngei hna lo. A pawngkam  thil a hmuhning le umtu ning paoh in a nun ve nak kha a si.

Camping & Crusade le Pumh-khawmh Fel Lawng Nih Mino A Remh Tilo: Voi tampi khrihfabu nih Camping le Crusade kan tuah i mino tampi nih khamhnak kan tingco i thil`halo vialte kan kaltak i kan nunning le ziaza kan i remh. Asinain zei ruangah dah zarhkhat/zarhhnih/kumkhat a tlin hlan ah kan nunning `hing ah khan kan kir `han i, ziaza hlun kha kan tuah `han hnga? ti hi ruah ngai a hau. Phungtluk ah “Uico nih a luak kha a ei `han” a ti bangin...

 

A ruang bik cu, `hate in cawnpiaknak `ha an hmuh lo caah a si. Mino hna thlarau lei kan `hancho khawh nakding ah, atu Delhi kan khrihfabu kalning (System) hi a za ti lo. Delhi khihfabu kalning in pumh caan lawng i zei tuaktan lo i, ipumh lawng nih mi a remh lo. Mino hna hi cawnpiaknak kan herh tuk lio a si caah a dangte in cawnnak special ngai in kan pek a herh. Thlacam lawng hi a za ah ruat hlah usih. Mino hna biakinn an panh khawh nakding caah mino hna hip khawh nakding lam hi hruaitu nih kan kawl peng awk a si.

Camping le crusade a chel chel i tuah lawng hi a za ah ruat sual hlah usih. Biakinn chung ah a min men i pumh lawng nih mino hna an tihal a riamhter lai lo. Mino hna hi anmah le sining he ai tlaktein cawnpiak hi an herh. Zarhkhat chung an rian`uannak company maw pakhatkhat an um kalnak i an hmuhmi le an theihmi hna hi a `hami nakin a `halomi an tam deuh caah cawnpiaknak `ha kha mino a si bantukin a herh.

Mino Hna ~hanchonak  Ding Hi Khrihfabu Le Community Cio Kut Chungah Tampi A Um: Kannih Chinmi hna hi Khrihfabu kan tlaihchan, kan phaknak ram kipah kan kawl hmasak bikmi cu biakinn a si; kan chiat/`hat tik zongah kan i dornak cu khrihfabu a si. Delhi mino hna tampi kan i tonnak hmunbik zong hi Khrihfa kan si bantukin Biakinn hi a si ko. Fel zong fel lo zongah a tam deuh hi cu biakinn kal hi cu kan daithlang hna lo. Atu dirhmun ah cun kan nunzia le umtu ning a kan thleng khotu bik pakhat cu Khrihfabu hi a si. 

 

A poi ngaimi cu, biakinn phan duh ti loin Khrihfa nun le miphun zeirel loin mino tampi kan um cang. Zarhpini hmanh ah biakinn pum duh loin chun nitlak mah duh paoh in khua kan sa. Mahka zawnte ah hin community cio nih biatak tein mino hna lam hmaan hmuhsak dingah `uanvo biapi tuk kan cungah ai khinh.

Biatlang Kawmnak:Zeitindah mino hna hi thlarau lei le an ziaza hna hi lam`ha ah an i mer khawh lai? tiah cun; Keimah pumpak ruahnak ah a tanglei thil hi can hmanhman (regular) tein kan tuah a herh ngai cang ko rua.

(1) Khrihfa umtu ning ziaza `hatnak lei cawnpiaknak hi kan chambau tuk caah, Christian Ethics/Proper Education for Youth/Health Education tbk. hi biatakte in Delhi Chin Mino hna nih kan cawn a herh.

(2) Mino Sunday School zarhpini pumh dih paoh i ngeih hna hi Khrihfabu kip nih kan tuah khawh ahcun tampi a kan remh lai ti ruahnak ka ngei.

(3) Community nih mino hna nun cawnpiak nakding caah workshop/ training tbk. tuahpiak ah a `ha.

Duh thimnnak fekte ngei in Jesuh Khrih he lawnglawng in mah thil`halo vialte hna hi hrial khawh le kaltak khawh cu a si. Mino tampi nih an cawn khawh nakhnga sawm le kalpi ning hi mino hna nih an duh (interest) khawh nakding caah sullam ngei in regular tein kan kalpi a herh. Regular lo ahcun an tlau `han ko lai. Mah thil hi kan tuah khawh ahcun atu kan sining hin tampi ai dang lai i, umtu ziaza kan thiam lai, ralzam kan sinak kan i theih lai, Pathian bia ah kan `hang lai, miphun dawtnak kan ngei lai. Mino hna hi siaherh hna usih. Ram le miphun, Khrifabuu, peng le tlang, Community ai dawh lai. Mino a tlau cuahmahmi hna hi philh/zeirel loin um sual hna hlah usih. Hmailei kan miphun a `hanchotertu ding an si te lai. Delhi Mino lam dik lam hman ah an kal khawh nakhnga Khrihfabu/ community hruaitu vialte hna nan kut cungah ai hngatchan ko.