“CHIN MIPHUN LE FIMCAWNNAK”

“CHIN MIPHUN LE FIMCAWNNAK”

Pu Zung Lian Thang 
 

Miphun pakhat nih a miphun `hanchonak le sersiamnak caah ai thimmi thil cu; miphun a hmailei dirhmun ruahdamh le cuanhpiak khawh a si. Miphun tam deuh nihcun a miphun humhimnak le `hanchonak caah fimcawnnak hi biapi ah ruah cio a si. Fimcawnnak biapi ah a ruat lomi siloah a ruat ko nain tha a pe lomi miphun cu tlau zuahmah a si ko. Spartan miphun nih an miphun humhimnak le kilvennak caah raltuk thiam kha biapi ah a rak ruah ruangah Spartan miphun in mifim an um lo. Mifim ai ngeih lomi Spartan miphun cu tuanbia lawngin hngalh an si cang. Israel miphun hruai khawh nak caah Solomon nih Pathian sinah fimnak a hal tikah Pathian lung hna a khen tuk rua, rumnak a chapchih. Chin miphun zong kan ram le miphun caah kan zuanhnawh hmasa ding thil thimthiam kan herh ve. 

 

Vawlei nih a chuahpimi kokek rawhralnak (Natural Damage), mang`aam (Poverty) le a dangdang harnak hi miphun kip nih ton ciomi an si. Khuati thlahphoihnak a chuahtertu a simi tuhmawng sawksamnak (Deforestation) le ram duahnak zong mifim um lonak hmun miphun nih an tuar cuahmah ko rih. Hi harnak chungin humhimnak le phihkhar (phisin) khawh nakding lam cu fimcawnnak lawngin a si kho. Ramhlum minung nuhrin fimnak nih a banh phak lo harnak tete ruangah Chinram khuate sifahnak ai sersiam khawh lo hi a si. ~hancho ai zuamcawh liomi kan vawleipi ah Chinmi nih Chinram dothlennak caah fimcawnnak lei kan hmalak ning a nuar deuh sual maw? Chinram caah Chimi `uanvo kan ngeih kha philh hlah usih.

 

Chinmi tampi ralzaam in ram `hangcho ah khua kan hung sa cio hna. Pawcawmnak le fimcawnnak lei mit in zoh ahcun thluachuak ngai kan si. Asinain miphun dang he zalonnak kan i hrawm`i tikah midang nunphung zong kan i hrawmchih ti kha philh lo kan hau. A bikin nunphung cawhpawlhnak (Multicultural) U.S. Chinmi caah i runven ngai a herh cang. Chinmi nih kan nunphung le caholh thlaulonak dingah fimcawnnak lawngin runven khawh a si te lai. Laithuam i hruk men in nunphung runven khawh a si lo. Mirang holh kan thiam lo ruangah a tlau lai lo ti awk a si hnga lo. Fimcawnnak lawngin nunphung runven khawh a si. Chin caholh kha vawleicung holh he cuaichunh le siamremh, nunphung; laam le hla, hrukaih le umtu hoiher  zong miphun dang mit hlaang kho dingin chimthiam le chan he a tlakin tharchuah khawh lengmangnak ruahnak (idea) hna kha fimcawnnak nih a cawmmi thluak le ruahnak lawngah a haar kho. Kan nunphung dirhmun a fehfuan lawngah miphun dam le dotla kan si kho hnga.

 

Chinmi nih tlangholh kha ngeih lo awk`ha lo dirhmun kan phak caan a um te lai. Cu tikah i hoih le i cuhnak men in tlangholh ser lo a herh. Atu kan dirhmun hoi hna cun tlangholh ser usih law, Chinmi kan `ionak le `hennak a fahnak a si kho men. Sihmanhselaw, Chinmi chungin holh ai dangmi miphun cio nih kan holh le ca cioah `anlak in kan i zuamcawh a herh ve. Fimcawnnak leiah hmai a suang kho deuh le holh le ca ah a rum deuh paoh kha Chinholh ah lungtling tein kan hman a haute lai. Kan tuanbia hi lairelter lo a hau. Holh le ca hi nuhrin fimnak nih a muaitaam khawhmi thil men a si lo caah fimcawnnak in kan sum kan i tah lawngah tlangholh kongah kan tluang kho te lai tiah ka zumh.         

 

Fimcawnnak kan ti tikah cawnnak paoh hi fimnak an si lo. Thil pakhat thiam nakding caah cawnmi a um. Cucu thiamnak a si, fimnak a si lo. Mithiam paoh hi mifim an si lo. Thiamcawnnak cu a cawngtu pumpak nunnak he lawng ai pehtlai tawn. Fimnak tel lo thiamnak lawng cu miphun le ram caah Osma Ben laden si sual a fawite. Cuti kan ti tikah thiamcawnnak a biapi lo tinak a si lo. Thiamnak tello fimnak zong santlai lo a si ve. Mifim pa lohma a sawtertu ah mithiam pa hman a si ve lai. Chinmi kan sifahnak a ruang pakhat cu fimcawnnak ah kan hlawhtlin hlan in thiamcawnnak ah kan i mer tawnmi hi a si. Thiamnak cu fimnak nih a uk lo ahcun miphun le ram caah ral `ihnung an si kho.

 

Henry Siang Kung nih, “A hmaanmi fimthiamcawnnak (education) cu luatnak a si. Luatnak a chuahpi lomi cawnnak cu fimcawnnak taktak a si lo, a deu a si. Fimcawnpiaknak cu hruhnak le hngalhlonak chungin luattertu a si. ‘Hruhnak chungin luatter’ ti hi ‘Chia`ha thleidannak tharchuah, mah le pawngkam thil sining le dirhmun hngalhter’ khi a si ko,” a ti. Chin miphun nih kan ton cuahmahmi harnak tete a ruang kan hliah khawh lo hi kan hruh le hngalh lo ruangah a si bik ko. Laitlang ah sianghleiruun dirh ding kan sungh kha kan hruh ruangah a si a lang. I nahchuahnak kan thinlung ah kan semter le mah taangka huihnak lungput kan i ngeih hna hi kan lungput a kan remh khotu mifim nih an kan runh lo ruangah a si. Mah phun, peng le tlang `anhnak hi miphun dawt le fim a lo ngaimi a si nain Chin miphun huap in rian`uannak caah dawnkhantu a si kho. Kan lungput le khuaruah a bit deuh ruangah kan mithmaika thil pinah thil dang ruahchih kha kan thluak le khuaruahnak nih a ban kho ti lo. Hruhnak chungin a kan luattertu mifim tampi kan chuah nakhnga Chinmi nih kan phaknak hmun le hma cio in fimcawnnak kan papek ngaingai a herh ko cang.  

 

Vawleicung sianghleiruun minthang tampi umnak America nih fimthiamnak leiah vawlei ram pumpi lonh in a zik a phaknak cu fimcawnnak caah a rak thaapmi a chawva le thazaang vialte kha a hlawhtlinnak i, a hrampi a rak si ti kha kan hmupiak ve a hau. Fimcawnnak cu a biapi ko ti hngalh vial lawng a zaa lo. Chinmi nih kan fale an cawnmi thil ah an thiam le thiamlo hngalhpi le tlangtlak kan huam le huamlo hi fimcawnnak kan biabitter ning a tahtu a si. An hmailei caah saduhthahpiakmi phaknak ah kan ngeihchun le vunhawng leng in kan thaap ngammi thil nih fimcawnnak zeitluk in kan papek kha khaap a tah ve zel. Kan thaap ngammi thazaang le chawva he aitlak in thei a tlai tikah kan lungtlin a herh ve te lai. Fimcawnnak caah kan i sen khawh mual thazaang in hmailei Chinmi hmanthlak suai khawh a si. Khrihfabu le pumpak zong in sifaak sianghnakchia hna caah sianginn kan dirh a hau cang. Chinram ah sianginn tampi a um lawngah hawi he rual in kan tli kho ve lai. Delhi ah Chinmi dirhmi sianginn kan ngeih a hau. Cawnnak a ngeimi mifim nih kan i hrihhawh hna i kan dirkamh ahcun cozah nih a cohlanmi sianginn tiang a chuak kho. Cucu mifim mihphun nih an miphun le nunphung humhimnak caah ram an i huahning a si. Cacawn paoh in mifim si khawh a si lo caah ramdang sianginn`ha cacawnning (teaching method & learning  systems) kan i cawn ve a herh. Fimnak a pe kho lomi sianginn tampi nakin fimnak a rawnh khomi sianginn pakhat a biapi deuh. 

 

Ramchung le ramleng ah cacawng liomi nih kan ram le miphun dirhmun ruah chih in  pumpak saduhthah pinah Chinmi le ram caah saduhthah kemh chih rih kan hau. Cu kan saduhthah le tinhmi cio ah teiman thluk deuh in kan `an a biapi ngaingai. Ai thleng cuamhmah liomi Kawlram pawcawmnak dothlennak  kongah  ramchung  mifim lawng nih  a nguh lai lo i ramleng cacawng mifim tampi kawh auh ding kha  ram hruaitu nih ai timh pengmi a si. Hman awktlak mi fimthiam  timhcia in kan um a herh. Rian nih a thiamtermi ramdang kulituan Chinmi nih nan thiammi rian le thil cio kha Chinram ah nan hman khawh tik lawngah Chinram cu Eden thar ah kan ser khawhte lai. Rian a thiammi tampi nih kan ram le miphun an dawt le hnakkar an tenh cio khawh nakhnga mi lung a chun kho biafang a chimrel kho le forhfial a thiammi mifim cathiam tampi kan herh hmasa. Professor Quintilian nih,“Fimthiannak ai timhmi cu biachim thiam a si,” a ti.

 

Hmailei ah Chinmi chungin Kawlram hruaitu kan si kho ve ko. A si kho lai lo ti khawh a si lo. A miphun thazaang le mifim hna cungah ai hngatmi a si. Chinram hruaitu hmanh ah miphun dang an si peng rih hi lungfah ngai awk a si. Fimcawnnak a ngei lomi nih ramkhel thinlung ngeihnak men in ram a thleng lai lo. Hruaitu zong si khawh a si lo. Chinmi nih Chinram kan pen le thlen khawhnak lam cu fimcawnnak nih a hrinmi mifim hna `anrualnak lawng in a si kho te lai. Chinram caah pupa hna chunmang cu nihin Chin mino kut nih a hum ko rih. Chinmi nih kan fimthiamnak um bel cu kan Chinram ah kan samh le bungh dih cio nakhnga Chinram cu kan thinlung tlaap ah kan thlau lo a biapi. Cucu mifim hna nih ram an dawtning cu a si. 

 

Peter F. Drucker nih,“Hmailei vawleicung mibu hi fimthiamnak mibu ti a si te lai. Zei paoh ah fimthiamnak hi a biabik a si te lai. Kulituan ciociomi  hmanh ah fimthiamnak ngei le ngei lo cu thlahlawh ai dang tukte lai i; fimthiamnak a ngeimi le ngeilomi karah thleidannak hmanh a sang tukte lai,” a ti. Malay ummi nih an timi cu, “Malaysia ah cataang ngei le ngei lo a um lo. Kan rian le thlahlawh ai khat dih,” an ti. Kawlram fimcawnnak chiat ruangah a si kho ve nain hmantlak kan si le si lo tu cu pumpak cungah ai hngatmi a si deuh. Pater F. Drucker chim bangin, “Atu ah hitin si rih hmanh selaw hmailei ahcun fimthiamnak a ngeimi le ngeilomi hi vancung le kawmtang tlukin ai cung tangte lai.” 

 

Postmodern fimthiamcawnnak mibu lakah Chinmi zong kaam lo tein kan biartung kan i leh  ve ahcun ai zuamcawhmi kan vawleipi ah teitu dirhmun kan phak lo hmanh ah zuamnak buantual tel ah Chinmi kan dir kho ve te lai. Buantual kan chuahhnu ahcun teinak he kan i hlat ti lo tinak a si ko. Miphun thleidannak a ing cuahmahmi ramdang um Chinmi nih fimcawnnak leiah thukpi in kan rak pil chung a herh. Hmailei ahcun miphun thleidannak nakin fimthiamnak thleidannak tu hi a faak deuh te lai.

 

Chinmi  fimcawnnak ah thukpi kan pil hnu lawngah Chinmi kan chunmang a simi;

1.      Chinmi nih sifahnak in kan luat lai.

2.      Chinmi ram a tlau kho ti lai lo.

3.      Chinram cu Eden thar ah kan ser lai.

4.      A kan funtomtu a hmunmi tlangholh kan ngei lai.

5.      Chinram cu Chinmi nih kan uk lai, timi hna cu kan mang in kan cangah a tak in kan thlen khawh hrimhrimte ko lai.

CHIN MIPHUN LE FIMCAWNNAK

Za Biak Thang

Kawlram cu ram`hen pasarih le ramkulh pasarih tiah `hen a si. A dang ram`hen le ramkulh kan zoh ahcun an ram ah thil an chuak dih ngawt. Sui, lungvar, mirang vawlei (cement), lung meihol, zinan, facang, thingthei hanghnah le tisik anhnah an chuak hna. Kannih Chinram ah cun zeihmanh a chuak lo ti tluk a si. Thakbare a chuak ti sih law innchungkhar khat pawcawmnak hmanh kum a chiat ahcun kan hluhchuah kho lo. Cu hleiah kan cozah nih kan nuhrin covo le biaknak tiang an kan sawksam. Kan ram ah fimnak mei a ceu lo caah duh poah in an kan tuah ngam. Cucaah cun, Chin miphun nih miphun dang cungcuang kan si khawh nak ding ah siseh, zalonnak duhdim kan hmuh khawh nakding siseh, kan Chinram hi kanmahte in lai kan i rel khawh nakding kongah siseh, fimcawnnak hi biatakte in thazaang kan pek a herh. 

Chin miphun nih fimcawnnak leiah hin vawlei (secular) lei nakin Baibal (Theology) lei tu hi mizapi kan lungthin chungah hmunhma a khuar deuh. Cu lungput kan ngeihnak a ruang tampi a um kho ve. Chinram ahcun vawlei fimcawnnak i lim dih hnu zong i, rian tlai loin a vaivuanmi tampi kan um ruang zongah siseh, khrihfa kan si bantukin tuukhal (Pastors) hna `ihzah upat an ton ruangah Baibal sianginn kai i, pastor `uan duhnak lungthin he Baibal lei cawn duhnak ti bantukin a ruang tampi in a phunphun a um ko lai. Chin miphun lungput ah a rak ummi cu: Chan khatnak ah ralkap hi pasal dingah rak thim a si. Chan  hnihnak ah Pastor a si i, chan thumnak (atu chan) ah cun ramdang kalmi pa kha pasal dingah thim an si. Cu nih a langhtermi cu vawlei lei (secular) cawnnak hi cu kan lungthin put ah a rak um hrimhrim lo tinak a si ko. A ngaingai tiah cun kan nu pawchung kan hong chuah khin vawlei sinak he kan i sengtlai colh. Vawlei he kan i senghtlaih tikah vawlei fimnak kha kaltak awk a `ha hrimhrim lo. Kan ram ah zalonnak duhdim hmu hmanh usih law vawlei nih a kalpimi fimthiamnak kan ngeih lo ahcun kan sersiam kho ti lai lo i, miphun dang nih hong sersiam a hau hnga. An hong sersiam tikah miphun dang kut tangah kan tla `hiam`hiam lai i, sal dirhmun kan phan `han ko lai. Chin miphun nih vawlei fimcawnnak thinlung kan ngeih hlan ah miphun dang cu vawleicung fimthiamnak a sannak ramah an rak per choi dih cang. Cucaah cun, vawlei lei fimnak hi Chin miphun kan lungput ah hmunhma khuarter caan a za cang.

Chin miphun nih fimnak kan cawn tikah a fawizannak (Shortcut) tukin kan cawng hna. Kan inn chungah tleu zekzuk in buaih luchin he aa tar ahcun a za tuk in kan theih i, kan hna a ngam tukmi hi kan tlaunak hrampi pakhat a si. Buaih luchin nih ram a sersiam kho lo. Cucaah cun fimcawnnak timi ahkhin thiamnak hi chap a hau. A ngaingai tiah cun fimnak tel loin thiamnak lawngnih mi a hruai ahcun mualphonak a si i, `henhmalnak zong a chuahpi. Thiamnak hi fimnak nih a dirpi ding khi a si. Mizapi cu thiamnak kan cawn tikah fimnak kan thlau ta tawn. Fimnak maw thiamnak maw pakhatkhat kan thlau ta ahcun kan fimcawnnak cu a pemmi umbel chungah ti chiah he aa khat ko. Kan fimcawnning hi kan lung a puam cingling liopi khi a si tawn. Ralkap zongah khin senkhat senhnih nakin bohnih le bothum pawl khi a chawnhbiak an nuam deuh an ti. Kuat (Karate) a cawngmi zongah thla thum li a cawngmi nakin taisawm nak (black belt) a hmumi pawl khi an i sikvuak a tlawm deuh an ti. 

Chin miphun chungin fimcawnnak ah Ph.D. le Doctor tiang a phanmi an tampi nain kan ram caah zapi ko cu mah kutke tein ahohmanh a dirmi an um lo. Hlan pupa hna cu anmah kut chuakte bakin an duh herhmi pawl an rak i ser chuah khawh. Zu dingmi an si nain miphun dang kut chuak zu an banh lo. Anmah zu sermite zupi le zuhui an ding. Anmah kut chuakte meithal an ser. Zu va ngacel i zalh an duh ah siseh, chumhchuannak lei zongah siseh anmah thluakte chuahmi in an hman. Lai paih kan timi hna khi aho miphun hmanh an rak i sawm lo i, anmah thluakte in an hmuhchuahmi a si. Zeipoah ah anmah kutke chuakte an hman. Atu chan minung nih, “Zeihmanh hngal lo, hlan pupa mihrut, thing le lungkip khuachia an bia, ” tiah hla kan hei phuah rih hna. Anmah kutchuakte in an tahmi Lai thil hmanh khi tuchan minung kan thluak nih a banh khawh lo ruangah kan duhning poah in kan sawksam dih. Lai thilpuan an tahmi thawitenh hna khi khuaruahhar in aa dawh. Kan Lai thil a phanhnak kip hmun le ram ah mithmai `ha a tong. Chim duhmi cu zeihmanh hngal lo mihrut kan timi hna hmanh nih miphun dang vanhai loin anmah kutke chuakte an banh lioah kannih IT chan e, globalization chan ee! aa timi nih kan fimcawnnak hi kanmah kutke tein dirkhawhnak tiang a kan pe maw? ti hi ruah lo awk a `ha hrimhrim lo. 

Chin miphun hi ralzaam dirhmun in kan um i, ramleng kipah kan perchoi hi Pathian nih dan a kan tatnak a si, ti rumro lawng in ruah dih awk a `ha lo. Pathian nih kan ram chungah zeihmanh a chuah ve lo tikah a thluachuah kutka an kan onpiak i, vawleicung khuaza kip ah kal hna seh law, an Chinram ah fimnak lungvar chuak seh ti an kan duhpiakmi zong a si kho ti hi kan lungthin chungah kan chiah hrimhrim a herh. Chin miphun ralzaam kan i dornak New Delhi le Malaysia hi fimcawnnak ah a `ha tuk nain kan cawng duh lem lo. Ramthumnak (Third Country) kal lawng kan cuanh tikah Khrihfabu ah siseh, zatlang nun ah siseh, Chin miphun chungah buainak tampi a chuak. Ramthumnak ah hin hei kal kho loin um sih law, kan Chinram hi zeidah kan phurh hnga. Ruah a hau. Takro in kan tlung ngam lai maw? Ramthumnak a kal cangmi hna zongnih fimcawnnak a sangmi ram ah kan phanh hi Pathian nih kan ram sersiam a duh cang ti thei loin kanmah duhning poah in khua kan sa hna. Fim cawnnak nemmam kha cu kan lungthli pel hmanh ah kan chia kho ti lo. A ngaingai ti ahcun fimthiamnak tel loin ngaihchiah chawva in Chinram kan sersiam kho ngai hnga maw? Kan fale nih cacawn kan duh an ti hmanh ah cacawn a thlauh rihmi nu le pa kan tlawm ti lo. Kan  harsat tuk ruangah rian`uan dingin kan kham hna zong a si men lai. Sinain, mah lungput kha cu cikkhatte ca lawng a si. Zungzal a hmun kho dingmi sui bel kan ngaih a hau. Cu sui bel cu fimcawnnak hi a si. Rang tukin a tlimi chan tiluan chung i, kan i hnim tikah tinawi le tifim an luang ti. Mah cu tifim le tinawi kan thleidan khawh nakding ahcun fimcawnnak kan ngeih hrimhrim a herh.

Chin miphun nih fimnak kan cawn tikah kan lungthin a tenau tuk. Tei kan rial kho lo. Kan mitthli tlak a fawi tuk. Kan sifak ngai nain sifah harsat kan tuar kho lo. Rethei kan tuar kho lo. Voikhat hnih rawl-ei lo kha thih tluk ah kan ruah. Kan i tinhmi fian lo buin ca kan cawn tikah pingpalo kan su lengmang tawn. Jesuh chuah a lawmtu dingmi ni chuahlei mifim hna zong kha lam a hruaitu hna van arfi an kaltak ruangah Herod siangpahrang nih kum thum tang hngakchia thah dih dingin nawl a peknak hna a si kha mu. Chin miphun nih tinhmi taktak sehchih buin thil kan tuahmi hi kutdong khiah tluk hmanh a si lo. Pawngkam zohchun in thil kan tuahmi tu hi a tam. Hawi tuahmi poah tuah kan duh ve i, an i mak le kan i ma ve, cucu kan lungthin putning cu a si. Fimnak kan cawn tikah mizapi nih `ihzah upat pek ding lai lawng kha kan thinlung ah kan rak i pawi chihcia tuk cang. Cunih a von hrinmi cu tlawmpal kan hong thiam tikah kan aw chuah aa dang, kan ban thui aa dang i, kan mit au a reng cang. A theipar lawng kan cuanh tikah a hram a simi harnak kha kan tuar kho ti lo. Kan nule nih hnukthlum an rak kan dinhnak kan ram hi sersiam duhnak lungthin he fimnak cawng loin mi kehleng phelh duhnak lungthin he fimnak kan cawng hna. Kan lungput le khuaruah a bit deuh ruangah kan mithmai kaa thil pinah thil dang ruahchih kha kan thluak le khuaruahnak nih a ban kho ti lo. Hruhnak, uahfaihnak, covo rialdipnak, sifahnak, biaknak zalonlonak chungah hin a kan luattertu cu a puitlingmi fimcawnnak hi a si. Thil dang zeihmanh nih a kan luatter kho lai lo. Pathian zongnih thluachuah pek awktlak a simi hna cung lawngah thluachuak a pek ve hna. Israel miphun kha kan mithlam ah cuanter peng hna usih. 

Chinram ah Chin miphun a kan cawm khomi thil zeihmanh a chuak lo. Ram`hen dang le ramkulh dang ta kha va banh lengmang an hau. Cu ti miphun dang ram thil kan va banhmi nih pemnak maw `hekdarhnak hna kha kan thinlung chungah hram a thla i, a mir cang. Miphun dang ram thilchuak kan banhnak nih kan chin ram zaamtak lungthin a kan ngeihter. Fimnak kan ngeih lo ahcun hngarmi si loin hngartu kan si peng lai. Cu a mirmi cu a `han i theipar a chuah manh hlan ah a hram kan phelh kanh a herh. Fimthiamnak kan ngeih lo tikah mah hi harnak le buainak hi kan phisin kho ti lo.

Pathian nih thluachuah kutka a kan onpiak hi kan Chinram ah fimnak lungvar chuak seh ti a kan duhpiak caah refugee in ramdang kip ah kan perchoinak hi a si. Sui, le lungvar nakin fimnak lungvar man a ngei deuh. Cucaah cun ramchung he ramleng he kan umnak hmun cioin kan Chinram ah fimnak mei kan ceuter i, fimnak lungvar kan chuahter lawngah kan ram ah a cangmi hna hi kan phisin khawh lai. Fimnak kan cawn tikah thiamnak thlau loin teirialnak, hacang rialnak le miphun le ram sersiam duhnak lungput he kan cawn a herh. Cu ticun kan ram ah a man khiah khawh lomi fimnak lungvar a chuak lai i, fimnak mei nih a kan ceuh tikah cun kan ram cu eden dum pahnihnak ah kan ser khawh ko lai.

+++

DELHI CHIN MINO NIH ZEIDAH KAN HERH?

DELHI CHIN MINO NIH ZEIDAH KAN HERH?

Siang Ceu (Peka)

“Mino” kan ti tikah hin a tahfung tampi a um:- Oxford English Dictionary ning tein cun, Mino (Youth) timi cu: ngakchia le upa (Puitling) kum karlak caan hi a si. (the period between childhood and adult age) UnitedNation, World Bank, Statistics le Indicators tampi tahning tlangpi cun kum 15 - 24 karlak hna hi mino (Youth) tiah ti an si. A Book of Education (For Student of University Classes) i aa `henning cun a tanglei bantuk hi an si:-

1. Bawhte le Ngakchia no (Infancy) kum 0-5 karlak,

2. Ngakchia (Childhood) kum 6-12 karlak,

3. Tleirawl (Adolescence) kum 13- 18 karlak, le

4. Upa Puitling (Adulthood/Maturity) kum 19 in a cunglei bantuk hin a `hen hna.

United Nation, World Bank, Statistic le Indicators tampi nih a kalpi mi kum 15-24 karlak ah hrambunh (base) kan i tim lai.

Tu, kumzabu 21 ah mino tampi hna ram hruaitu le ram a sersiamtu suttung biapi bik dirhmun ah an hung dir cuahmah cang. Mino hna tel lo taktak cun zeithil hmanh hi a tlamtling thlu kho ti lo. Khua le ram, Khrihfabuu, peng le tlang, mibu rian`uannak tiang in, mino hna hi hlambik le rian`uantu biapi bik dirhmun ah an dir cang. Ram `hangcho paoh nih mino hna tha pek le kilhkamh an thiam. Mino a `hawn ahcun ram ngan a dam i, ram nih theipar dawhte a zun tawn. Tuchun mino thaizing hruaitu tinak in nihin mino nihin hruaitu ti a si deuh cang bantuk in mino hruaitu`ha, hman awktlak minung, khua le ram caah bochan awktlak hna hi miphun nih kan herh cio mi an si. Cubantuk `hiam`hiam in nulepa, Khrihfabu, miphun ngaih  chiattertu mino tampi kan karh thluahmah ve. Mah vialte hna kan dongh nakding cu, khrihfa sinak le miphun sinak in tlau hi a si. Kan mino hawi, duh paoh i a tlonglengmi tampi hna, lam hman ah kan hruai khawh nakding caah Delhi sining ah aho rian dah nganbik? timi biahalnak hi a rak chuak.

MINO A SI LIOAH A CUNGAH A TLUNGMI THIL HNA:- 

(A)Taksa Leiah Biatakte in A ~hang (The period of Rapid Physical Development): Mino hna hi taksa lei ah an `han cingling liopi a si. A taksa `engkip a `hang. A taksa rihnak (weight) le a sanlei (height) ah biatakte in a `hang. Nunih nuphung a hngal, pa nih a aw chuah ai thleng. A taksa pum nih a herhmi pum ngandamnak ding caah lentecelh le taksa caah ngandammi tirawl `ha a eidin ahcun pumrua dawh ngai le ngandamte in a `hang tawn. A taksa a `han bantukin a thil duhmi le huamphun (interest) zong a ngakchiat lio he ai thleng dih. A khuaruahnak zong puitling lei a panh  ve ziahmah. A taksa le a ruahnak zong a `hang lio mi a si bantukin a pawngkam thil a hmuhmi le theihmi nih a ruahnak ah tampi hmunhma a lak tawn. Mino a si bantukin a ruahnak le a khuatuaktan ning ah chambaunak tampi a ngei. Theihthiam le ruahzia thiampiak ngai an hau. A duh zong duh lo zongah chan tiluan nih a chuahpi mi thil chung hin cun a zam kho lo i, amah ah thil`ha le `halo duhthimnak nganpi a ngei. A taksa a `hang nain a ruahnak le lungthin hi a `hang thlu kho rih lo. Hmuh tonmi tlawmte lawng a ngeih rih (Lack of experience) caah cawnpiaktu a herh. Cawnpiaknak `ha le lam hmuhsaktu `ha an um lo ahcun a donghnak phichuak cu a hmaan lomi lam zulh kha a si ko.

Nu le Pa Sinak he ai Pehtlaimi thil ah a `hancho lio Caan A Si (The Period of Sexual Development):

A duh zong duh lo zongah nu le pa sining he aa pehtlaimi thil vialte zong chikkhatte ah a ngakchiat lio taksa in ai thleng. Nunih nuphung an hngal, an hnuk a bom. Pa zong taksa phunkip, nu le pa sinak he ai pehtlaimi thil vialte a `hang.

A ton bal lomi thil a si bantukin ningzahnak tampi a ngei tawn. Cawnpiaknak `hate kan pek khawh lo ahcun thil`halo nih hmunhma fawite in a lak khawh. Cawnpiaknak `ha (proper education/ counseling)kan pek a herh. Chinmi tampi nih hi bantuk lei i, fale cawnpiak hi biapi ah kan chia theng lem lo. Zir kong chim le ceih ah a tam deuh nih cun kan ruah; mino hna pawng hrimhrim ahcun chim le cawnpiak kan duh tawn lo. Miphun `hangcho nih cun an fale mino hna hi mah bantuk cawnpiaknak hi an daithlanh hrimhrim lo. An cungah thil a cang balmi le phan balmi an si lo caah mah bantuk cawnpiaknak hi an herh ngaingai. Mino a si tikah taksa `hat lio, cah lio le thisen a lum lio caan a si bantukin a thil hmuhmi le a hna theihmi tampi a pawngkam ah aizel lenmi vialte nih hin lam`ha lo ah fawite in, cawnpiaknak `ha a ngeih lo ahcun, a pialter khawh. Cucaah cawnpiaknak `ha kha a herh.

A Khuaruahnak A ~han Lio Caan A si (The period of Intellectual Development): Mino hna hi an ruahnak a `han liote a si. Thil pakhatkhat a tuah/cawn tikah theih dih le hngalh dih colh a duh. Biahalnak tampi a ngei tawn. A  cawnmi le a huamzawngmi (interest) thil hna cu a rauh hlan ah a thiam khawh colh. A khuaruahnak/ a thluak a cah liote a si. Asinain thil`ha le `halo thleidan awk amah tein a thiam thlu rih lo. Lam hmaan le lam dik ruat lem loin a ruahnak le duhnak kha tuah colh le kalpi colh a hmang tawn. Cawnpiaknak `ha le a zulh awk lam `hatein a hruaitu an um a herh. A cawnpiakzia le a zatawkte i thapek kan thiam a si ahcun hman awktlak minung, mipuitling (Mature) chia`ha a thleidang khomi minung ah a ni chuah hrimhrim lai. Hmailei a sining ding cu mino a si lio caante ah hin tampi ai hngat. Cucaah lam a sialpiaktu le cawnpiaktu an um hrimhrim a herh.

A Tlangpi In A Tam DeuhDelhi Chin Mino Umtuning: A fawinak in, ram a `hat lo ruangah, ramthumnak kal ruahchannak le cawnnak `ha deuh ruahchannak he Delhi ah a tam deuh hi cu kan rak phan hna. India luh cu a har lem lo caah Chinmi tampi India khawlipi Delhi ah kan rak phan hna. A fel he fello he, mi`ha he `halo he, a fim he a hrut he, aidawh he dawh lo he, mah sining a thei he theilo he, cawnpiaknak `hate in a ngei balmi chungkhar he, a ngei bal lomi chungkhar he, ruahnak kaupi a ngeimi he, ngeilomi he, a tomtom in Delhi ah kan rak lut. Ai khatlomi lawngte kan si bantukin rian`uan `i cu a harnak caan tampi a um tawn ko lai. Vawlei nih a kalpimi a si, kan ti men ko lai. Nain, khrihfa (Jesuh Zultu) za ah za ai timi kan si bantukin kannih hi cu kan i dan deuh awk a si hnga lo maw? Zumlotu nunning he aikhat bak in mino tampi kan nung ko hna hi teh…!Mino tampi nih mah duh paoh in atu chan tiluan nih a chuahpi thil`halo tampi hi heh tiah kan dawi hna, kan i nuamhpi hna.

Ralzam Kan Sinak Kan I Philh: 1951 UNO conference i biafang hrilhfiahnak an tuahmi cu a tanglei bantuk hin a si. “A refugee is a person who, owing to a well-founded fear of being persecuted for reason of race, religion, nationality, membership of a particular social group, or political opinion, is outside the country of their nationality, and is unable to or, owing to such fear, is unwilling to avail him/herself of the protection of that country.”

Laiholh in aitlaknak dingin leh ahcun,“Ralzam timi cu miphun `hensinak, biaknak, miphunpi sinak, zatlang buu pakhatkhat ah chungtel sinak, asilole ramkhelrian pomnak, timi hna ruangah serhsatnak ton te dingmi ai tinhmi a sinak `hate in a langmi, mi ramdang ah a ummi, le mah ruang hna ahcun mahle ramte ah kir `han dingah a si kho ti lomi a silole, kir `han duh ti loin, midang ram ah himnak a kawlmi asi,” tiah kan leh khawh.

Mino tampi a fel taktak mi le khrihfabu, peng le tlang, community tiang zong i hman awktlak an um lioah a tam deuh nih cun ralzam kan sinak hi kan i philh i, kan duh paoh in khua kan sa. Kan thil hruk-aih ning, biachim holhrel, tlonlen le nun ning hna ahhin ralzam muisam a cuang ti lo. Misifak, miharsa himnak a kawl menmenmi kan si hi kan i philh. Pakhat le pakhat kan i remlo, dawtnak lungput le miphun pakhat kan sinak zong kan philh. Nu cheukhat nih mah sining phil in Beer/Zu duh tawk in kan ding. Nu le Pa kan umtuning zong ai dawh lo. Khrihfa kan sinak le ralzam sinak kan i philh. Puai caan paoh ah zurit riangmang i duh paoh a cawlcang mi, a buaimi le nu sinak tiang hmanh i philh in duh paoh in a nungmi le a tlonglengmi kan um len cang. Mahnak upa `ihzah le upat zong kan thiam lo. Hawihmai le pawngkam miphun  `hutto ning le umtu ning zohzia zong kan thiam lo. Ralzam sinak i philhin, vai pawl kan duh tawk in kan velh, hrocer hna, toidor deuh dingmi kan si hmanh kha tam deuh nih cun kan i philh. Kan sinak kan hngalh lo i nun thlennak kan ngeih lo ahcun harnak tam chinchin a phanh ding hi a fiang ko.

Asinanin mah a cunglei thil `halo vialte kan `ialmi hi mino (a buaimi minung) pumpak a `hat lo le a sual caah a si, kan ti kho hnga maw? Ruat ta u sih! A sual deuh mi minung cu an um ko lai nain zei ruangah dah hi thil`ha lo hna hi kan tuah kan tiah cun cawnpiaktu le chimhhrintu `ha a ngeih lo caah a si bik.

A cunglei i kan chim bantuk khan:- 1. Mino a si caah a ruahnak le a khua tuaktan ning a tlawm tuk rih. Mifel tampi an um ko lai nain kan dihlak in kan fel thlu rih lo; a ruang cu hmuhton mi (experience) a ngei lo. A hmailei ah thil a tlung hnga dingmi a thei kho rih lo. Zei ruangah tiah cun cawnpiaktu an um lo caah a si.

2. A taksa a `hang liomi a si bantukin taksa nih a duhmi paoh/chan tiluan nih a hlanh (influence) mi ah, ram le miphun/ khrihfabu/peng le tlang/community min chiattertu a si kha, cawnpiaktu `ha an um lo caah, ai philh/ zei ah a rel lo.

3. Delhi sining (Situation) ahcun nu le pa he a um lomi, nu le pa chimhhrinnak a ngei lomi, mino mah lawng khawsami kan tam tuk i, chimhrintu `ha kan ngei hna lo. A pawngkam  thil a hmuhning le umtu ning paoh in a nun ve nak kha a si.

Camping & Crusade le Pumh-khawmh Fel Lawng Nih Mino A Remh Tilo: Voi tampi khrihfabu nih Camping le Crusade kan tuah i mino tampi nih khamhnak kan tingco i thil`halo vialte kan kaltak i kan nunning le ziaza kan i remh. Asinain zei ruangah dah zarhkhat/zarhhnih/kumkhat a tlin hlan ah kan nunning `hing ah khan kan kir `han i, ziaza hlun kha kan tuah `han hnga? ti hi ruah ngai a hau. Phungtluk ah “Uico nih a luak kha a ei `han” a ti bangin...

 

A ruang bik cu, `hate in cawnpiaknak `ha an hmuh lo caah a si. Mino hna thlarau lei kan `hancho khawh nakding ah, atu Delhi kan khrihfabu kalning (System) hi a za ti lo. Delhi khihfabu kalning in pumh caan lawng i zei tuaktan lo i, ipumh lawng nih mi a remh lo. Mino hna hi cawnpiaknak kan herh tuk lio a si caah a dangte in cawnnak special ngai in kan pek a herh. Thlacam lawng hi a za ah ruat hlah usih. Mino hna biakinn an panh khawh nakding caah mino hna hip khawh nakding lam hi hruaitu nih kan kawl peng awk a si.

Camping le crusade a chel chel i tuah lawng hi a za ah ruat sual hlah usih. Biakinn chung ah a min men i pumh lawng nih mino hna an tihal a riamhter lai lo. Mino hna hi anmah le sining he ai tlaktein cawnpiak hi an herh. Zarhkhat chung an rian`uannak company maw pakhatkhat an um kalnak i an hmuhmi le an theihmi hna hi a `hami nakin a `halomi an tam deuh caah cawnpiaknak `ha kha mino a si bantukin a herh.

Mino Hna ~hanchonak  Ding Hi Khrihfabu Le Community Cio Kut Chungah Tampi A Um: Kannih Chinmi hna hi Khrihfabu kan tlaihchan, kan phaknak ram kipah kan kawl hmasak bikmi cu biakinn a si; kan chiat/`hat tik zongah kan i dornak cu khrihfabu a si. Delhi mino hna tampi kan i tonnak hmunbik zong hi Khrihfa kan si bantukin Biakinn hi a si ko. Fel zong fel lo zongah a tam deuh hi cu biakinn kal hi cu kan daithlang hna lo. Atu dirhmun ah cun kan nunzia le umtu ning a kan thleng khotu bik pakhat cu Khrihfabu hi a si. 

 

A poi ngaimi cu, biakinn phan duh ti loin Khrihfa nun le miphun zeirel loin mino tampi kan um cang. Zarhpini hmanh ah biakinn pum duh loin chun nitlak mah duh paoh in khua kan sa. Mahka zawnte ah hin community cio nih biatak tein mino hna lam hmaan hmuhsak dingah `uanvo biapi tuk kan cungah ai khinh.

Biatlang Kawmnak:Zeitindah mino hna hi thlarau lei le an ziaza hna hi lam`ha ah an i mer khawh lai? tiah cun; Keimah pumpak ruahnak ah a tanglei thil hi can hmanhman (regular) tein kan tuah a herh ngai cang ko rua.

(1) Khrihfa umtu ning ziaza `hatnak lei cawnpiaknak hi kan chambau tuk caah, Christian Ethics/Proper Education for Youth/Health Education tbk. hi biatakte in Delhi Chin Mino hna nih kan cawn a herh.

(2) Mino Sunday School zarhpini pumh dih paoh i ngeih hna hi Khrihfabu kip nih kan tuah khawh ahcun tampi a kan remh lai ti ruahnak ka ngei.

(3) Community nih mino hna nun cawnpiak nakding caah workshop/ training tbk. tuahpiak ah a `ha.

Duh thimnnak fekte ngei in Jesuh Khrih he lawnglawng in mah thil`halo vialte hna hi hrial khawh le kaltak khawh cu a si. Mino tampi nih an cawn khawh nakhnga sawm le kalpi ning hi mino hna nih an duh (interest) khawh nakding caah sullam ngei in regular tein kan kalpi a herh. Regular lo ahcun an tlau `han ko lai. Mah thil hi kan tuah khawh ahcun atu kan sining hin tampi ai dang lai i, umtu ziaza kan thiam lai, ralzam kan sinak kan i theih lai, Pathian bia ah kan `hang lai, miphun dawtnak kan ngei lai. Mino hna hi siaherh hna usih. Ram le miphun, Khrifabuu, peng le tlang, Community ai dawh lai. Mino a tlau cuahmahmi hna hi philh/zeirel loin um sual hna hlah usih. Hmailei kan miphun a `hanchotertu ding an si te lai. Delhi Mino lam dik lam hman ah an kal khawh nakhnga Khrihfabu/ community hruaitu vialte hna nan kut cungah ai hngatchan ko.

Pathian Le Science Zumhnak Hi Aa Kalh Maw?

Oxford in Pathian a um lo tiah a zummi (Atheist) Richard Dawkins le biologist leiin minthang a simi Francis Collin cu "Pathian le Science hi aa milh maw milh lo" timi bia-alnak an ngei. Dawkins hi Pathian a um lo tiah fak piin a au pimi pakhat a si. "The God Delusion" timi cauk zong a ttial. Asullam cu Pathian a um le um lo hi tette in langhter khawh lomi a si, cucaah zumh awk ah sullam a ngei lomi a si a ti. "The God Delusion" timi cauk ah a chimmi cu Pathian ah zumhnak timi hi science lei fimthiamnak in hmuh tharmi an ngeihmi he aa milh lo tiah a chim. A chim duhmi cu science leiin fimthiamnak le hmuh tharmi hi an tam chin lengmang i an sang chin lengmang tikah Pathian a um timi zumhnak he in an i milh lo ti hi Dawkins bia-alnak cu a si. Asinain Khrihfa a simi Collin nih cun a hmuhning aa dang ve. Collins hi scientists 2400 hruaitu a si i minung kan i semning le kan muisam kenning an zoh lengmang tikah Pathian kan zumhmi le science hmuhning hi aa kalh hrimhrim lo a ti ve.

Pathian nih hin vawleicung thil nung le a chung ummi vialte hi a ser dihmi a si tiah Bible nih a chim ko nain zeitindah a ser hna ning a si timi kan hmu ve lo. Asinain vawleicung thil ser vialte nih a kan hmuhsakmi cu sertu Pathian hi tuaktannak le minung bantukin lungthin-ruahnak a ngeimi a si ti theih khawh a si. Science lei fimthiamnak in lam-hmaisatu hna Copernicus, Galileo, Newton, Pascal le Faraday hna nih hin an rak zumhmi cu vawleicung thil ser vialte hna hi tuaktannak le lungthin-ruahnak a ngeimi nih a ser hrimhrim ko lai ti hi an rak zumhmi a si. Cucaah Pathian cu an science cawnnak fimthiamnak in an rak hmuh khawh i an rak zumhnak a si. Hi mifim hna le khuacuan kho hna cu Pathian thil sermi nih an lung a rak ton tuk hringhren hna i Pathian thil ser an si ko tiah an ruahmi hna cu zei tluk in thil thuk le thil saang an si ko zongah hmuh khawh chinchin le thieh khawh chinchin an rak i zuam.

Bible le Khrihfami tuanbia nih a kan cawnpiakmi cu Jesuh Khrih kha vawleicung a nun chungah vawlei thil ser vialte cungah nawl a ngeimi a si a kan ti. Thli chia kha Jesuh Khrih nih daihnak nawl a pek hna i an dai. Khuachia nih an ttih i a nawl an ngeih i a ther in an ther. Biakam Thar nih a kan chimh tthanmi cu Jesuh Khrih kha minung ah a hung si hlan ah Vancung ah Pa Pathian he zungzal in a um ttimi an si a ti. Hebrews cattialtu, Paul le Johan hna nih khan Jesuh Khrih cu sertu a si zia hmanh kha an chim. Paul nih Colossa Khrihfabu hna sinah a chimmi cu:

"Khrih cu hmuh khawh lomi Pathian mui a si. Khrih cu Pathian fa ter, sermi thil vialte hna nakin a cung nung deuhmi a si. Pathian nih Khrih thawng cun van le vawlei i a ummi thil vialte kha a ser hna, hmuh khawhmi thil si hna seh, hmuh khawh lomi thil si hna seh, amah thawng cun a ser hna; cun nawlngeitu thlarau hna le uknak thlarau hna le tthawnnak thlarau hna zong kha amah thawng cun a ser hna. Pathian nih van le vawlei hi a dih lakin Khrih thawng cun a ser hna i Khrih caah cun a ser. Zeizong vialte hlan ah a rak um cang i amah nih cun zeizong vialte hi i tthen tthek dih loi a funtom dih hna" (Colose 1: 15-17).

Paul nih a chimmi ah cun "nunnak cu Jesuh Khrih thawngin aa thokmi a si kha a chim." Paul nih a chimmi bia hi science lei fimnak le kawl khawhnak nih a phak khawmi thil a si lo. Cheukhat Scienctists hna nih a tlang piin an ruah pengmi cu thil (matter) timi hi a zungzal in an rak um cangmi an si, asinain zeitindah an umning a si timi le muisam an kenning a si timi tu hi kan thei lo an ti. Cucaah an chimmi cu thil (matter) hi a rak um zungzal cangmi a si ahcun Pathian nih vawlei a ser timi a um hau hnga lo an ti. Pathian a um lo tiah a zummi Carl Sagan lengbang hna nih cun International TV bak ah "vawlei cu a zungzal in a rak um cangmi zong a si i hmailei zongah a um zungzal ko lai" tiah a ti phah. A chim duhmi cu Pathian nih a sermi a si ti hi a pommi a si lo. Amah tein a um zungzal cangmi a si ti kha a zumhmi cu a si.

Cucaah Sagan nih vawlei a hmuhning le Khrihfami nih kan hmuhning kha aa dang tuk. Cucaah Science nih hin vawlei le minung kan i semnak hramthoknak hi zeital theihnak a kan pekmi a um maw? Ahodah kan zumh lai? Kum 17 a simi Jeff Smitth nih hi biahalnak hi a rak i buai pi taktak ve. Jeff Smitth nih cun Jesuh Khrih thawng ttha an chimmi kha a theih. Sual ngeihthiamnak, sualnak, le zungzal nunnak ti bantuk hna kha Camp a kainak a theih hna. Khrihfami ruahchannak le nun man ngeihnak kong hna kha a theih tikah biahal loin a um kho ti lo. Sual ngeihthiamnak hmuh a duh. Nun man ngeihnak zong a duh fawn. Asinain a thluak a buai cang. Jesuh Khrih hi khamhtu a si kha aa fiang tuk cang, asinain science cawnnak le thil ti khawhnak kha a duh tuk ve fawn. A khuaruah a har cang i Pathian nih vawlei a ser timi le science cawnpiaknak i vawlei cu amah tein zungzal in a um pengmi a si ko timi hi zumh tti awk a ttha lai maw ttha lo ti kha a buai cang.

Asinain thawng ttha a ummi cu scientists hna nih an hmuhnak le an kawlnak a tam chin lengmang tikah tette tampi an hmuh chin lengmang cang. Vawlei le a chung ummi thil ser vialte hna hi amah um in a zungzal a ummi rak si loin Pathian nih a sermi an si ko timi tette hi an hmuh chin lengmang cang. Pathian a zum lomi hmanh nih al awk ttha loin Pathian kut chuak an si zia kha an i fiang chin lengmang cang.

Minung nih hin arfi ni, le thlapa hna hi kan zoh ah hin kan khuaruahhar. Zeitindah an umning an si hnga kan ti. Zan thiang ah cun vancung lei kan zoh tikah arfi hna cu rel cawk loin hmun kip le kaakip an i serh dih. Kum zabu 20 hlan tiang ah cun scientists hna tam deuh nih cun kan mit in kan hmuh khawh tawk ah a ummi van le arfi hna lawng hi a ummi an si rua tiah an rak ruah. Arfi hna hi 1000000000 lawng a ummi ah an ruah i kan vawlei hmanh hi a zungzal in a um pengmi ah an rak ruah. Asinain kum zabu 20 aa thok hrawng lawng in scientish Edwin Hubble nih a hmuhmi cu vawlei hi hramthoknak a ngei ko a rak ti. Hramthoknak a um ahcun a thoktu zong a um a hau. Cucu Bible nih a chimmi cu a si. Asinain Sir Fred Hoyle hna nih cun a rak nihsawh i "big bang" tiin a rak hman.

1992 in cun tette an vun langhter chin lengmang tikah vawlei hi hramthoknak a ngei ko an ti cang. A zum lomi hna cu an dai thluahmah. Scientists nih an tuakning ah cun nunnak a um khawhnak ding ah cun kokek sining vialte (nature) hna hi anmah le sining le zawnzam cio in aa rual a herh dih an ti. Gravity le thil dangdang hna zong hi mah sining hoih tein dirhmun an ngeih cio lo ahcun vawlei hi a um kho ding a si lo. Tahchunnak ah vawlei sertu hna hi a thazaang der deuh seh law gravity thazaang nih a dawh dih lai i khawndennak in an khat dih lai. Asinain vawlei a sertu thazaang hi tthawng deuh seh law arfi le thil dangdang vialte zong dirhmun an ngei thiam hnga lo. Cuticun kan vawlei le nika innchungkhar hna hi an um khawhnak cu a si. Oxygen hi um hlah seh law thuachuah awk thli kan ngei lai lo. Ti zong a um kho lai lo. Ti lo cun thlai-thlak caah ruah a um fawn lai lo. Cun nunnak caah a herhmi hna a dangdang zong an um kho hna hnga lo tinak a si hnga.

Kan vawlei, nika, thlapa hna nih hin anmah le bit-kauhning tein an um a herh. Kan zumhmi hi a hman taktak hnga maw tiah lunghrinh in a ummi ah aa talmi vemi minthang taktak Stephen Hawking nih a chimmi cu "nunnak aa sersiamning le a tthanchoning hi khuaruahhar thil cu a si ko" tiah a ti. Minung hi aa sem sualmi le a chuak sualmi kan si timi hi cu a si kho hrimhrim lo ti hi scienctist tampi nih cun an ti cang. George Greenstein nih a chimmi cu "Pathian a um timi hi scientist nih kan theih chin lengmang ko bu in kan i chuih-pah lengmang peng komi cu a poi taktak a si" tiah a rak ti. Einstein nih a chimmi cu "biaknak lei minung ka si lo, Bible Pathian zong ka zum lo.

Vawlei umtuning le sining zoh lengmang tikah mifim taktakmi kut nehnang cu aa tal ko, mah lak ah minung hi cu zeihmanh kan si lo tuk e" a ti. Cun kan thluak thihri le kan pum chung thihri kal-umning le riantuanning an zoh lengmang tikah amah tein vawlei ah aa sem ding cu a si kho lo tiah Francis Crick nih a chim. Kan vawlei in a leng leiin khin nunnak hi rak ra seh law a si khomi a si ti tiangin a ti. Khirhfa a si lomi Antony Flew nih a chim tthanmi cu "sertu loin minung kan thluak thiri le umtuning hi aa sem thiam ding a si lo" a ti. Cucaah nunnak hi amah tein a chuak sualmi cu a si lo hrimhrim timi hi an fiang chin lengmang cang hna. Stephen Hawking hi vawleicung scientist ah minthang bik a si lai tiah an ruahmi a si. A chimmi cu "science lei in hmuh tharnak an hmuh tikah hin biaknak he kawpter an hrial peng, asinain tam chin lengmang nih an chim chin lengmang cangmi cu sertu kutneh-naang hi a um hrimhrim ko an ti cang" tiah a chim.

Notes: Theory of Everything by Stephen Hawking le Christianity and the Nature of Science by J. P. Moreland le a dangdang ah fonhtonhmi a si. 

1. Carl Sagan, Cosmos (New York: Ballantine Books, 1980), 1.

2. Stephen Hawking, A Brief History of Time (New York: Bantam, 1990), 125.

3. Fred Hoyle, “Let there be Light,” Engineering and Science (November 1981).

4. Albert Einstein, Ideas and Opinions—The World As I See It (New York: Bonanza, 1931), 40.

15. Francis Crick, Life Itself (New York: Simon & Schuster, 1981), 88.

Lairam Christian State Ah Ser Usih

Rev. James Sangawi 
4th December, 2004

 “Zeitintiah nannih cu Bawipa nan Pathian caah miphun thiang nan si; Bawipa nan Pathian nih vawlei cung i a um-mi miphun vialte chungin nannih cu amah ro caah an thim cang hna. Nannih cu midang nakin nan cungah a chiah i an thim hna a si lo, zeicaahtiah nannih cu miphun vialte lakah a tlawm bik nan si ko.

(Deuteronomi 7: 6-7)Sihmanhselaw nannih cu thimmi miphun, Siangpahrang tlangbawi, miphun thiang, Pathian miphun hrimhrim nan si. Muihnak chungin amah ceunak chungah an kotu hna Pathian nih khuaruahhar mi thil a tuah mi thanh awk ah nannih cu an thim mi hna nan si. Hlan ah cun nannih cu Pathian mi nan rak si lo, sihmanhselaw atu cu nan si cang; hlan ah cun Pathian zangfahnak kha nan rak hngal lo, sihmanhselaw atu cu a zangfahnak kha nan hmuh. ( 1 Peter 2:9-10)

A cunglei Baibal cang hnih hna hi, a kenkip ka phaknak le phungchimnak poah ah ka rel lengmang mi a si. Hi Baibal cang nih hin kanmah Laimi a kan ti hnawh can tiah kai lak. Pathian miphun kansi. Pathian nih an kan zangfah mi kan si, tlangbawi phun zong kan si ti hi nawlhchih lengmang ka duh.Laimi phun hi UNO hmanh nih miphun pakhat in a kan cohlan cang mi kan si. Mah ram te a ngeimi, mah holh te a holh mi, mah nunphung te a nungmi, kanmah te nih kan i thimmi biaknak a bia mi kan si. Kan miphun hi hmun zungzal sehlaw Khrihfa mi miphun ah i cang u sihlaw, kan ram zong hi Christian State kan si cuahmah ko. Laitlang ah miphun dang ahohmenh an um duh lo; khakha Laimi kan vanthat nak a si. Kawlram chung miphun hmetete a hohmenh an mah hlirhlak in an um ti lo, miphun dang nih an cawh dih hna. Kanmah Laitlang lawngah miphun pakhat te lawng kan um cang. Lairam hi za ah sawmkua Khrihfa kan si cang ti a si. Cucu a hman ngai. CCOC thawngin thlanglei Laitlang zongah Khrihfa bu hram a dir cang i, Khrihfa an si thluahmah ko. Cucaah cun, kan Lairam lawnghi Christian State a si kho ding a si ti hi ka chim lengmang i, a hopoah zong nih cucu nan lung ah chia cio u law ti ka duh.

Atulio te kan Laimi umtu ning kan zoh tikah zeidah kan lawh te lai aw, ti kan ruah cuahmah lio a si. Kan ram chiat tuk ruang le, kan i cawm lo ruangah Laimi tamtuk Laitlang in kan chuak cang. Hi tihin can saunawn a rauh ahcun kanmiphun kan tio sual lai maw aw ti zong ceihmai a um lengmang. Sihmenhselaw, kan tio taktak bal lai lo; Laitlang ah aum mi kan um peng ko lai. Kan Lairam, kan Lai phun a hmunh zungzal khawhnak hnga ah a biapi bik mi cu, kan Lairam ser a hau. Cucaah cun, phung ka chimnak poah ah Lairam hi Eden dum ah ser u sih ka ti tawn. Eden dum kan ti tuk ah hin a sang pi khi a si loh.Eden dum ahcun, thingkung, ramkung hringdul in a um. Tivang hlung ngai pahnih nih a luan hnawh i thlaici thlaknak ah vawlei tha ngaingai a si.

Genesis a ngan pathum kan rel ah cun, minung kha thlaici a phunphun Pathian nih a pek hna tikan hmuh, cun hi vawlei hi thlo u ti zong a fial fawn hna. Laitlang hi tluk hmunchia hi, Laimiphun nih kan hun fuh; kan pupa chan ahcun an rak i cawm ko. Atu cu thingkung, ramkung kan hman dik cikcek caah, thlaikho kan zua kho ti loh. Cucaah cun, lothlawh i thial lo in (permanent farming) tuah ding hi Khrihfa bu nih a phunkip in ca an chuah, phung ah an chim i thlaikho kan ngeih i kan i cawm khawh ve nak ding a phun kip in an kawl. Atu lio ahhin, Laitlang ah ra law mahhi kong lawng pi hi an ceih cio ko tihi nan hun hngalh hnga. Kan Lairam a hmuh peng khawhnak hnga ahcun, kan i cawm a hau. Kan i cawm khawh nak hnga ding ah thlaici thlak ning , non ser ning le lo thlawh ning a phun kip in Japan nih an kan cawnpiak i kan i cawmkho ve te ko lai tiah kan hnabei a sei ngaingai. Kan ram ah a chuah lomi facang lawng ei kan i timh ruangahkan si cawm khawh lo nak a si, kan pupa hna nih Lai rawl tein an rak i cawm mi kha hlamthan u sih law, cing than u si law, ei than u si law ti hi nifatin te kan ceih mi a si. Cucu kan hlawhtlin ahcun, Lairam cu a hring dulmal than hnga i Eden dum ahcun kan ser khawh ko hnga.

Lairam cu Christian State ah ser u sih timi hi ka kal nak hmun kip ka chim lengmang thiamthiam. A min cun kan ram pumpi Khrihfa kan si ko cang. Kan Baibal ca rel mi ahkhan Pathian miphun, tlangbawi phun, a thiangmi miphun a ti i, kan nih Laimi phun zong kan phun a hmunh khawh nak hnga ding ah cu thianlim cu a herh hrimhrim. Hlan kan pupa chan ah hin, Laimi cu an ding, an fel, zumhawk an tlak rak ti lengmang kan si. Sihmenhselaw cu that nak tete cu kan Laimi phun chungah a tlau ciahmah ko. Khrihfa ziaza a leng lo ngai. Khrihfa nunning in kan nung lo ngai. Kan phun le kan ram pi a hmuh nak ding ah, Pathian hmenh a rak hngal lo mi kan pumpa hna ziaza ahkhan kir than u si law Pathian miphun, Khrihfa miphun, miphun thiang si u sih ti hi a kenkip ah i sawm hna u sih tiah biacah kan duh hna. Miphun tling, miphun pipa, miphun duhnung kan si ahcun kan Lairam hi Christian State a si hrimhrim ko an ka ti ko hnga. Din le fel miphun si nak ah a herh hrimhrim mi a si.

Bia cah kan duh chan cem mi hna cu, a cunglei i ka chimmi hi Pastor te nih pulpit in kan aupi lengmang ko; keimah hmanh nih hin, voi (15) reng lo ka chim cang. A cunglei ah, saduhthah kanngeih mi tete hi a tlin khawh nak hnga ding ah Laimi poah nih i zuam u sih law, i bawm cio hna u sih. Cucu Pathian a kan fel ve hrimhrim ti hi ka ruah i ka zumh. Cuticun, hung ka zumhpi cio u law ti kan fial hna.

Laimi pawcawmnak duh in vawlei cung pumpaluk kan phan ko cang rua. Nan hluahchuah mi tete Laitlang lei i nan kan kuat mi nih, thil tampi a remh cuahmak ko. Atu te ahhin, Laitlang hung phan law; Hakha le Thantlang ah na hmuh bal lomi inn thatha an dir ungmang ko ti na hmuh hnga i na khuaruah lei an hngar hnga. A biapi bik mi cu, nan mah ramdang i nan thawng in a si. Hi hnu zongah, hun i hne deuh ko u law, hung kan bawm ko rih u tiah bia cah kan duh hoi rih hna. Tahchunnak bia pakhat te ka chim lengmang mi hun nawl than ko rih ning law, tlangval pakhat hawi a can tuk lemlo mipa hi bia zatla a thiam ngai. Bia hlen timi hi a duh ngai i, a hawi le he hi bia an hi hleng tawn. Voikhat cu, a hawi le kha hi ti hin bia a hlen hna. "Fangvoi phiuhnih in songkhoi ah ka ret i phurt ka timh hnih i ka phur kho ti lo. Cucu, zeitindah ka tuah" tiah a hawi le cu bia a hlen hna. A hawi le nih cun, a phunkip cun cu tin pei na tuah ko, cu tin pei na tuah ko kha tiah an ti lengmang. Cawleng nih pei an phorh piak ko kha, nu rual nih pei an in chawn ko kha, an ti. "A si loh" a ti hna. A hawi le nih cun, zeitin he na tuah kun an ti. I a leh mi hna cu, " Kai hne" a ti hna. Vanchiat ah hipa hi ralkap nih an kah i a thi cang. A sinain, ro a kan vut mi i hnek hi a biapi tuk, ramdang kan fanau hna zong, hon i hne deuh ko u law, hun kan bawm ko uh. Kan ngeih lo ruangah a phunkip kan damh, kan thok, kan tuan, a si nain a tuannak hram tete kan ngeih lo nih akan donh ngai ko. Kha te kha nannih nih nan ti khawh mi a si.

Laimi hi, Judah mi he kan i lo ngai kan ti cio ko hih! Judah mi zong vawlei cung pumpuluk ah an tang dih ko. 1948 ah Isareal ram an hun thok i tangka an ngei lo ngai. An Prime Minister hlun Golder Meir nih a chimmi pakhat cu, America ram Isareal mi hna sin ah tlawmsuk in New Yorkka phan. Dollar pahra te lawng ka ngei. A sinain, ka kir lei ahcun ka miphun nih kan ram thanchonak caah 10 million dollars an ka ronh a rak ti. Cu bantuk lung te cu pu u law Lai ram, Lai phun, Lai holh, Lai nunphung Khrihfa si ter dih u sih ti kan sawm hna. Hun i hne hramhram ko uh.

Note : Hi Thawngtthabia cu Rev, James Sang Awi (tlei cia) nih 4th December, 2004 ah a rak chimmi Chin Internet Ministry (CIM) nih August 14, 2011 i a rak thlahmi kha atu ah mipi rel tthan khawh dingin kan vun tar tthanmi a si.