VAWLEI KAN NUNCHUNG AH KAN CAAH A SUNGLAWIMI BIA ROLING PAWL

1.Mifir pa le Biaceihtu

Biaceihtu bawi nih mifir pa kha a bia a ceih piak lio ah hi ti hin bia a hal.

 "Bia chim duh mi zei tal na ngei maw?"

Kei hi thong ah na ka thlak ding ahcun ka Nu le Pa zong thla ve hna".

Bbiaceih bawi nih" zei ruang ah?"

 Mifir pa nihcun ai thawh I "Pa hngakchia ka si lio ah sianginn cafung ka fir tawn. Ka nu le pa nih an theih ko nain bia ka khat hmanh an chim lo. Cun bualpen ka fir tthan cu zong cu a thei lo bantukin an i umter rih. Cu ti cun sianginn thil ri ka fir lengmang. Tlawmpal ah kan innpa hna thil ka fir, ka vun pehzulh lengmang tikah atu dirhmun hi ka phan. Ka firmi an theih zongah dai tein a ummi ka nu le ka pa hi keimah sin i thongtlak ve awk ah an i tlak ko" tiah a rak ti.

Hngakchia hi duhthimnak pek lengmang ah a ttha. Asinain duhthim ning chimh lo ahcun rawhnak an phan tawn. Nu le pa cheukhat cu kan fale an i lomhnak asi paoh ahcun an tuahmi thil kha zei asi kan chim lem hna lo. Cucaah kan ruah awk cu;  zei bantuk thil nih dah na fa kha a lomhter.

Zei bantuk caan ah dah na fa kha ai lomh. Lawmhnak kan hmuhmi tluk in khoika in dah cu lawmhnak cu kan hmuh ti kha a biapi ve. Midang fahnak pek kha hngakchia nih ai lawmhnak asi ahcun, ningcanglo lawmhnak (perversion) asi kan ti lai cu. Minung hi kan thinlung nih a duh ning hoih lawng in nun awk kan ttha lo ramri (discipline) kan herh. Kan thinlung nih a duhmi nih teimi si loin kanmah tu nih kan tei i kan tuah awk a simi kan tuah a herh. Cu tuahkhawhnak dingah cun Ramri (discipline) a hau tawn.

2.Phaisa Hi Riantuan Man Paoh In Hmuh A Si Lem Loh

Phaisa hi riantuanman paoh ah hmuh asi lem lo. Nu le Pa nih fale caah an ttuanmi man hmuh te ding zei tik hmanh ah an i ruahchan ballo. Mi cheukhat cu phaisa tampi an ngei ko nain an si a fak peng. Kan herh mi cu phaisa zong ngeih i a rum zong rum kha a si. Kan nunnak ah a poi bikmi cu thazaang chuah loin phaisa hmuh kan duh mi hi a si.

Vawlei cungah ai dawhbik le a tthabik mi thil hna hi mit in hmuh khawhmi le kut in tongh khawh an si lo. Kan thinlung tu nih a temmi an si tawn.(Helen Keller)

Rianhar nih phaisa sunlawinak an kan hngalhter. Nu le Pa nih hi kong hi kan fale kan hngalhter hna a herh. Tu chan thangthar mino hna nih phaisa sunlawinak an hgnalh lomi hi a poi ngaingai mi a si. Fawi tuk in phaisa kan hmanter hna caah zeithil paoh hi cawkkhawh le zuar khawh phun ah an ruah dih. Zei thil hmanh hi a ngeitu nih man kan ngeihter tik ah man ngei ah ai chuah tawn.

3. MIDANG HE BIA I RUAH, VA AL HLAH

Midang he bia-al hi hrial khawh a si. Tlawmpalte na vun hrialnak nih lungthin retheihnak tampi an khamh lai. Bia-alnak i teinak lam cu hrial a si. Bia nai al ahcun zeitik hmanh ah teitu na si kho hlei lai lo. Mi pakhat kha bia al na tei ahcun na sung. An tei zongah na sung.

 Bia-alnak ah teitu na si ahcun thilttha deuh na sung. Bia-al na teimi pa kha na sung cang. Zei bantuk teinak dah a si kha ruat. Bai-alnak paoh nih thilttha a chuahpi ballo. Bia-alnak i teitu si cu a chungah zeihmanh a um lo mi teinak a si. Man a ngeilo cemmi tei nak cu bia al teinak a si. Bia-alnak cu sunghnak bualrawn ah ral doh phunkhat a si. Teitu hmanh si law na sungh hngami man a tam deuh. Bia-alnak ahcun bia donghnak ngeitu si an duh dih. Bia-al hman cu hrut phunkhat a si ve.

4.LAM PHAWK

Siangpahrang pa nih ruahnak cheutu ah ai lakmi hna kha a kawh hna i hmai lei chan caah a tthahnem dingmi fimnak biatlang pakhat in vun chuahpi uh tiah a ti hna. Ruahnak cheutu pawl cu fimnak bia an ttialmi cio cu an vun chuah pi. Siangpahrang pa nihcun nan catlang a sautuk tawiter deuh uh tiah a ti hna. A hnu ah an vun chuahpi cio tthan. Cu zong cu a sau tuk rih va tawiter deuh rih uh tiah a ti hna. A hnu ah siangpahrang lung a tong mi catlang “Man ngeilo chuncaw a um lo” timi an rak chuahpi.

‘Man ngeilo chuncaw a umlo’ ti sullam cu ‘sullam ngeilo/ zeihmanh loin thil zei hmanh na hmuhmi a um lo’ ti nak a si. Phundang in chim ahcun ‘ na tuhmi na zun’ ti nak a si lai cu. Na thazaang tampi na chuah lo ahcun thil tampi na hmu lai lo.

Voikhat cu Tuupi chungah Va pawl hlasak thawng a thang. Lothlopa thingkuang khat tein Rungrul ai putmi pa a vung kal. Langak nih a hlasak cu a ngol i “Na thingkuang chungah khan zeidah a um i khoika dah na kal lai” tiah a hal. Lothlopa nihcun Thingkuang chungah Rungrul a ngeihmi le market ah Arhmul ah thlen ai timhnak kong a chimh. Langak nih cun hmul tampi ka ngei ko i pakhat in ka phawi lai i Rulrul rak ka pe ve. Cutin cun kei rawl caah har lengmang in Rungrul kawl ka herh lai lo” a ti.

Lo thlopa nih cun Rungrul cu a pek i Langak nih a hmul cu a phawi i a pek ve. Cu ti cun ni fatein a hmul cun Rungrul cu a thlen lengmang i a hnu ahcun Rungrul kawlnak ah zuannak ding hmul pakhat hmanh a ngei ti lo. Taklawng in a um, hla zong a sa kho ti lo i caan rau lo ah a thi. Langak nih Lamphawk/ a fawizawng ti in a ruahmi cu Lamhar, thihnak lei kalpitu a rak si. Kan nunnak ah Lam fawi/lamphawk tiah kan ruahmi nih kan ngeihchiatnak a chuahpi tawn.

5.TEITU SINAK DING AH PUMPEKNAK A HERH

Teitu si izuam le sunghlo izuam hi tampi in ai dang. Teitu si kan izuam ahcun zaangtlung te le timhtuahnak he biakamnak tuah a herh. Sunghlo ding izuam cu a derlei kamah kan um cia cang. Sunghlo ding sawhsawh i ttuan cu a ttha lo. Kan zate in teitu si kan duh dih nain mi tlawmte lawng nih teitu sinak ding caah timhtuahnak kan ngei.  Teitu si i zuam nak cu thazaang aipe i, sungh lo izuam cu lungdongh hmelchunhnak a si.

Tilawng cu thli he i bawm in na zah caan a um lai i thli nih an donh caan zong a um lai. Asinain zah khawh chung in zah a herh. Pumpuluih chuih team lak i a ttha cem le a chia cem khi i dannak tlawmte lawng an ngei an thiamnak le ti khawhnak ah tampi an i thlau lo. An i dannak bik cu an lungput le thathawhnak a si ko. Teitu team nih i pumpeknak le thazang chuahnak ah hawi nakin tlawmpalte an chuah deuh caah a si. Hawi nak in teitu si duhnak lian deuh an ngeih caah a si.

Mi cheu cu sungh an ttih caah an izuam duh lo. Hawi hnu i thlai lai an phan caah an umnak ding hmun um an ngamh lo. Teitu sinak ding caah lung tthawnnak nakin sungh sual lai phannak nih an thinlung a uk deuh tawn. Mi ralchia nih vengtu an herh/ kawl lio ah mi ralttha (teitu) cu caan ttha an kawl. Thihnak nakin nun an ttih deuh. Voikhat sungh hi sual a si lo. Thazaang vun lak tthan lo tu hi sual a si deuh. Duh deuh le zumhfiannak hi ai dang. Duhdeuhnak cu siamrem tthan, thlentthan khawh a si nain zumhfiannak cu, cu bantuk a si lo. Duhdeuhnak cu harnak nih a thlen tthan khawh lio ah zumhfiannak cu thazaang a rak la. Na tuahmi ah zumhfiannak ngei law zeihmanh in a ai-awhter hlah. Duhnak cu a tlau than tawn. Nain zumhfiannak cu hram ttha a ngei.

Tikhal tlang i na kai a si lo ah Ralram na kal ahcun nai palhnak nih an thah khawh. Palhnak nakin, cu palhnak cungah kan lungput a biapi deuh. Mifel nihcun a palhnak kha ka palh a ti lawng si loin cu a palhnak cu cawnpiak tuah ai hman. Mi cheu cu an palh tikah an palhnak in cawnmi an ngei lo.  Kan palh tikah kan tuah khawhmi thil pathum;
1. A thei lo bantuk in um (ignore).
2. Hlaw hna ( deny them)
3. Ka palh ti law cu palhnak cun cawnmi ngei law na palhmi nolhtthan ti hlah.
A pathumnak nih raltthat nak a ngeih. Dawntu a sinain laksawng a kan pek ve.

6.HLAWHTLINNAK HI ZEI TIN DAH KAN TAH

Hlawhtlinnak kan timi hi atu kan dirhmun ah si loin harnak le dawnkhantu kan tei khawhnak nih a langgter deuh. Hlawhtlinnak hi kan tuahmi le midang tuahmi tahchunhnak in si loin kan tuahmi thil le kan thiltikhawhnak zohchunh ti a si deuh. Mi hlawhtling hna nihcun anmah le anmah kha an izuamcawh (compete against themselves). Hlawhtlin kan timi hi zeitluk sangah dah kan um ti nakin kan tluk tikah voi zeizat dah kan thawh tthan khawh ti nih a langhter deuh. Zei tluk in dah na lung a sau i na tluk caan hmanh ah na thawh tthan khawhnak kha a biapi bik asi.

Sunghnak hi hlawhtlinnak lamphei asi. Tuanbia kan zoh tikah mi hlawhtling hna an rak sunghnak kan relpiak chih ti hna lo i an hlawhtlinnak lawng kan theihpiak tawn hna. A min athang ngaingai mipa pakhat tuanbia kan van zoh ta lai.

Kum 21 a si ah business ah a sung.

kum 22 a si ah upadi ser zuamnak ah a sung.

 kum 24 a si ah business ah a sung than.

 kum 26 a si ah a dawtmi nih a thih tak.

kum 27 a si ah lungttha loin a um.

kum 34 a si ah congressional zuamnak ah a sung.

kum 45 asi ah senatorial race ah a sung.

 kum 47 a si ah vice president ai cuh i a sung.

kum 49 a si ah senatorial race ah a sung than i

 kum 52 asi ah United state president ah an thim,  cu pa cu Abraham Lincoln asi.
 Abraham Lincoln cu mi hlawhtling lo tiah kan ti kho lai maw? Caan tampi ah lungdong le ningzak in um i dai tein umziarnak a tam nain, hlawhtlinnak in a nunnak tuanbia kan theihmi pa a si.

7.FAKPI IN IZUAM

Chinchiah awk a tlakmi mi hlawhtling/teitu hna nih khin lawmhnak in an au khawh hlan ah harnak kermei an ton ti kha tuanbia ah kan hmuh tawn. Nunnak nih a tonmi harnak/hneksaknak nih ngeihchiatnak /lawmhnak au aw a chuahpi. Lawmhnak au aw hi teimaaknak le lungsaunak thleitlai a si.

Voikhat cu Biology saya pa nih a sianghngakchia kha Lunghmul Pelep i aicannak kong kha a chimh hna. “ Maimomh baw chung i a ummi Pelep khi a umnak in lengah chuah ai zuam lai. Maimomh baw nih a donh lai i khichung khin chuah ai zuam tik ah a hohmanh nih nan chanh lai lo” tiah a chimh hna i a kaltak hna.

Sianghngakchia nihcun cu cu an zoh ko. Pelep cu Maimomh baw chung cun heh tiah chuah ai zuam. Hngakchia pa pakhat nih a zoh lengmang tikah a zaang a faak i ka va chanh lai tiah a lung ai thlek. A vung kal i Maimomh baw cu a theh dih i Palep cu a chuahter. Lengchuahnak dingah dawntu a ngei ti lo nain caan tlawmpal a rauh ah Palep cu a thi.

 An saya pa a ra tthan tikah thil a cangmi kong cu an chimh. An saya pa nih cun,” Maimomh baw chung in heh! tiah chuah ai zuamnak nih khan pei a thla kha a thawnter lai i cu ti cun amah tein a zuan khawh lai cu! Hi hi palep an sining a si. Asinain nan zaangfah i nan bomhnak nih a nunnak a liamter” tiah a ti hna. Kan nunnak ah hi hi a hmaan tuk ve. Harnak/faak pi in dawntu a teitu hna nunnak hi nutling patling nunnak a ngeitu an si. Harnak hi ton lio ahcun a har ko nain kan tei tikah kan thazaang an si.

Harnak tampi a teitu nunnak cu harnak a tong theng lomi nunnak nakin a him deuh. Harnak le dawnkhantu cu kan nunnak he ai tthen kho lo. Khua caan ah kan lung a dong tawn. Zeithil paoh hi a fawi hlan ahcun an har dih. Harnak hi tei hnu ahcun a fawite. Kan tonmi harnak le buainak hin kan zaam kho lo. Micheu nih an ngoltak diam tawn.
Mitampi cu an hlawh a tlin lai teah khin an ngol tawn. Teitu an sinak ding a hnubik minute ah khin an lung a dong tawn. Teitu sinak dingah karkhat ai duh ah khin an ngol tawn. (H. Ross Perot).

8.MICHEUKHAT CU PALHNAK AN KAWL

Mi cheukhat cu zeithil hmanh hi an soisel. Zeitluk ttha hmanh in thil khi tuah si hmanh sehlaw an soi tthiamtthiam tawn. Soiselnak peihbual ah an um zungzal. Midang cungah siseh zeibantuk thil le caan zong ah soi ding an hmuh peng. Palhnak lawngte an kawl caah palhnak kha an hmuh peng i a donghnak ahcun Vawlei pumpi tiang hin an soisel.
Cubantuk in soisel dinglawng a kawlmi hna cu:
1. Palhnak chimding an ngeih lo tikah an lungre a thei
2. Ttihnak an ngei peng i hmailei caan an ttih
3. An caan tamdeuh cu soiselnak bualrawn ah an hman
4. Zeitlukin dah a muih ti hngalh duh ah mei ceu an hmih
5. Thaizing ah a zaw kho kan si an tinak nih tulio an damnak caah a lawmhter kho hna lo
6. Thilttthalo co ding lawng si loin anmah nih thiltthalo an tuah
7. Nika hmanh hi ceunak petu lawng ah an ruah
8. An thlawchuah vialte an philh i an harnak lawng an tuaktaan

Cucu kha kha ka si tikah ti hi, hngakchia pa bia chimmi he ai lo. Upa deuhning law cucu khakha ka tuah hnga i a nuam tuk lai an ti. A hung upat tikah, ka sianginn kai ka dih in cun kai nuam tuk lai an ti. Sianginn kai an dih in rian ka hmuh tik cun kai lawm tuk lai an ti. Rian an hmuh in nupi ka tthit tik ahcun kai nuam tuk te lai an ti. Nupi an tthit in fa kan ngeih tik ahcun kai lawm tuk te lai an ti. Fa an vun ngeih in pensan ka lak tik cu kai nuam tuk te lai an ti. Pensan an vun lak tik ahcun, an caah nunnak hi man ngei lo a mithmai ka ah an rak liam dih tawn.

9.ZEIDAH NA KAWL

Nunnak hi Suikhur cawh he ai lo. Sui na kawl ahcun khur cawh a herh. Sui cu a

leng parpavuan ah a um ballo. Suikhur khi na cawh ahcun, lung ngan pipi tthial a hau lai, thinghram hna tan an hau lai i hnawmtam zong tampi tthial le thianh a herh lai. Cu lung, thinghram hna le hnawm hna cu na kawlmi an si lo. Asinain lung a um, hnawmtam a um thinghram a tam tiah khur cu co loin na um ahcun zeitikhmanh ah sui cu na hhmu lai lo.

Sui hmuhnak dingah na kawl lomi thil dang kha dawntu ah na chiah hna le biapi ah na chiah hna ahcun na hlawh a tling kho lai lo. Thilttha hmuh/ hngalh khawhnak dingah thuk deuh cawh a herh tawn i dawntu tampi tthial le kam thianh a herh tawn. Cu bantuk caan ahcun na kawlmi kha philh a fawi . Nai tinhmi zeidah a si? Sui a kawlmi na si maw? Tthatlonak/tlamtlinlonak hna kha na kawl hna ahcun na hmuh ko hna lai. Zeidah na kawlmi a si? Sui maw na kawl, hnawm dah? Paradise hmah ah khin palhnak na kawl ahcun na hmuh lai an ti ( Even in Paradise, fault finders will find faults). Mitampi nih cun kan kawl mi hi kan hmuh tawn.

10. LUNGPUT A BIAPIT NING

Hlanlio ah balloons zuar in a paw ai cawmmi pa a rak um. Zawng phunphun a ngeimi balloon a ngeih hna, a sen, aihre, a dum le a hring zawng phunphun kha a ngeih hna. A thil zuarmi a hung tlak deuh caan paoh ah Balloon kha a tum hna i van ah a zuanter hna.

 

A pawngkam ummi hngakchia nih cu vaan i a zuangmi Balloon cu an hmuh tik ah a zuartu pa sin ah cun an ra i a Balloon cu an rak cawk i cu ti cun a thil zuarmi cu a manh ngai tawn. Nikhat cu hngakchia pa pakhat nih balloon zuartu pa kha a Angki in a tlaih.  A van zoh cu hngakchia pa te a si ko. Hngakchia pate nihcun bis a hal,” Ka pu balloon a nakmi teh vaan ah hin vun thlah law a zuang kho ve hnga maw?”. Balloon zuartu pa nih cun” Kafa pa, vaan i blloon a zuankhawhnak hi a zawng ruangah si loin a chung i ka rawnmi thli ruang tu ah a si”tiah a leh.

Kan nunnak zong cu he cun ai lo. Kan chung i a ummi kan lungput ning nih hin kan sining a langhter. Kan chung i a ummi, kan lungput ttha nih cungah a kan cawi tawn. “Ka hmuhchuah mi thil pakhat cu, minung nih hin kan lungput kan thlen ahcun kan nunning kan thlen a si.”(William James).

Harvard University nih an hmuhmi cu, minung pakhat nih rian a vun hmuhkhawhnak le a sining cawisan a hung sinak hi 80% cu a lungput ruang ah a si i, 15% hi a thiamnak le a thiltikhawhnak ruang ah si an ti. Cu caah ah minung kan nunnak ahhin kan lumgput a biapi tuk. Na ngeihmi lungput nih an cawisan lai i na ngeih mi lungput nih tangah an tthumh khawh fawn. Kan i thimmi lohma chimlo ahcun, lungput hi hlawhtlinnak hrampi a si.( The foundation of success,regardless of your chosen field, is attitude).

11.RIAN FAAK PIIN TUAN

Vantthat? (lucky). Vantthat kongah hngalhmi zeihmanh ka ngei lo.Vantthat ah

phaisa kai chiah ballo. Cu bantukin vantthat a bawhmi hna cu ka ttih hna. Ka caah “Vantthat” cu phundang pi a si i vaantthatnak cu fakpi in ttuannak le caan ttha hi zeidah a si i zeidah caan ttha lo a si ti hngalh a si. (Lucille Ball).

Hlawhtlinnak hi ruahlo pi in hmuhmi a si lo. Timhtuahnak tampi le ziaza ttha a herh. Mizei paoh nih teitu si kan duh dih nain faak pi in timhtuahnak ngeih kan huam lo i pumpek le mah le mah i uk (self disciplin) a herh. Henrry Ford nih “Faak deuh na ttuan ahcun Vaantthat na tong deuh lai” a ti. Micheu nih rianttuan an duh i a cheu nih mi ttuanter kha an duh. Mi hlawhtling kan timi hna nihcun zeitluk tamdah ka ttuan ti kha an i hal. Zeitluk tawi ti nakin zeitluk sau dah ka ttuan ti an ruat. Music thiamcem nih khin nifa tein a cinh peng. Faakpi le saupi in an ttuan caah teitu sinak dingah sonhtarhnak an ngei lo. Kan i lawmhpi mi (mawtaw, bulb…ct) thil vialte hi mi pakhat nih a teimaaknak le fakpi in a rak ttuannak i a theitlai an si. Faakpi le ttha te in ttuan law lungtlin awk hlawhtlinnak na hmuh ko lai.

Teimaak chuah hi hlawhtlinnak hram le dong an si. Fakdeuh a ttuanmi nih thilttha deuh an co i tei an maa deuh. Pahrang ttha ngei hmanhlaw tei na maak lo ahcun pakpalawng a si. Sermi thingram nih Vate caah rawl an chuah nain an buu chungah an pe hna lo. Teimaak chuah in kawl an herh ve. Thilhmete tlamtlinhnak hmanh ah teimaak chuah a herh. Thil hmete tlamtlinh hi tampi chimrelnak in a ttha deuh.

12. DUHNAK (Desire)

Hlawhtlinnak cu kan i tinhmi tlamtlinter duhnak faakpi ngeihnak in a ra. Napolean nih cun,” Minung kan thluak nih a ruahkhawhmi le a zumhmi paoh cu kan thluak nih a tlam tlinter khawh” a ti.

Tlangval pa pakhat nih Socrates kha hlawhtlinnak biathli a hal. Socrates nih Tiva ah ai kalpi i ti chungah a kalpi. Tithuhnak an phanh ah tlangval pa cu ti chungah a nam. Tlangval pa cu lengchuah a duh a thaw a ip tuk nain Socrates nih a namchih caah a chuak kho lo. A cawl khawh tilo tikah tlangah a chuah tthan. Tlangval pa leng i a chuah cun a thaw kha faakpi in a dawp.

Socrates nih “Tichung i na umlio ah khan zeidah na duhbik?” tiah a hal. Tlangval pa nih “Thli” a ti. Socrates nih “cucu hlawhtlinnak biathli cu a si” tiah a ti.” Tichung na um lio i Thli na duh bantukin hlawhtlinnak hi duh law na hlawh a tling ko lai” tiah a ti. Hlawhtlinnak biathli dang a umlo a ti.

Faakpi in duhnak ngeih hi hlawhtlinnak hramthoknak a si. Mei hmete nih lumnak tampi a chuah khawh lo bantukin duhnak faakpi ngeihlonak nih thil lianngan a chuahpi kho ve lo.

13. A SUNGLAWIMI LAKSAWNG

Sermi thil lakah minung hi mah pum vennak caah a derthawmcem kan si. Vaa bang kan zuang kho lo i Pawte bang kan khul a rang lo, Nga bang tilio kan thiam lo i Zawng bang thingkung zong kan kai kho lo. Mupi mit bang kan mit a fim lo i Saram hna bang kan Haa a ttha lo. Sermi thil hmete nih a thah khawh  kan si, nain Minung zawn an ruat i an ttha.

Sermi thil lakah Minung nih a sunglawibik a ngeihmi cu’ Khuaruah khawhnak’ hi a si. Ngeihchia a simi cu, mitlawmte lawng nih cu khuaruahkhawhnak cu man ngei in an hman.  Sunghnak ah thil phunhnih an um; Tuaktaan lo in tuah le a tuak lawng tuak i tuah lo an si. Khuaruah khawhnak hmang loin nun cu tinhmi ngei lo thal kah he ai lo.

 NOTE:  Pu Van Uk nih Saikah Khuami I Hawikomhnak ah a ttialmi chungta lakchin mi a si.