KE TAN NAK CHACUN THIH

Khuasik thlihran sawsawh lo, khuasik vur/horha sur cu a kih ning hi ngir a nei. Vur hi a sur ve taktak cang ahcun lukmalak ah inntual le bathlar ah hin a dil hin ai dil phuk tawn. A khup fak; Cu tluk khuasik le tangkhawng lakah cun hngakchia rual cu oi dang kel in sianginn cu an kai `hiam ko. Zei tluk hmanh in leng cu kik hmanh seh, sianginn lawidar an tum cun hnawhsare in inn lei panh in an tli tthiamtthiam. Cu hna lakah pahngakchia pakhat sianginn in a lawi vemi cu a lum i a bawktakhup in a tlu i a khup ai suk/khawn. Vur nih cun a khuh tthup chapbei.

Pahngakchia khup hmape nei lo an um theng lai loh. Hi hngakchiapa zong hi oi tampi a rak tlu bal cang. Tutan le bang cu a bawngbi khup hmanh thlek hlah kaw rawlei kathawtnak hmanh a si loh a ti i oi dang kelin zan cu a it. Hngilh a van i tim. A ruahning nakin a khup cu a faak. Khuate pasal hmual ing kho tak fapa kum hleithum a si. Azumhaar le sivai/ tuur nei phun tampi lak i a khuasami a si caah cu bantuk ttukttak cu a tuar lengmang ko. A chung le chimh awk zongah a ruah lem lo caah ihkhun a hei fuh i thla a cam hnu ah a unau panga dang he an i hrawmmi ihkhun pakhat ah cun a it i a hngilhpi chih khawh ko.

Changchia fel: Ni dangah cun arr khuan nih a tthangh tawn nain hi zingah hin cun a khup fah nih a tthangh. Ihkhun cungah cun a khupthal ai let leklek. Thawh a hung cu, ahohmanh a chim hlei hna loh. Facang, baahra le dum pinah satthil phunphun zuatnak dum (Farm House) ah cun rian ttuan awk hi a dong loh. An ttuan khawh tawk rian cio cu an unau rual in an pa nih a phawt cio hna. Upa deuh rual nih cawhnuk an sur i hngakchia `hip nih arr rawl an fah. Inn chung thianhhlimh le khengttawl tiangin an thawhka in an sianginn kai cut tiang ttuanvo an nei cio viar. An chungkhar phung/dan ah cun ahohmanh a rian ngelfeet lo in, tlasawkphak in a ttuanmi paoh cu a hramthawk in a `uan nolh viar lai ti hi a si. Tahchunhnak ah, a khengttawl a thian lo ahcun a ttawlciami zong kha a ttawl nolh viar lai. Cucu an pa nih a tthithruai hna ning a si i mah canvo tlamtlinh lo cu, ningzah awk cem ah ruah a si. (Kan pupa bia i ‘pasal, mi vo tawng hlah mah vo ngan hlah’ ti phun kha si dawh).

Hngakchia hmual ing; Cuti a ke a fah bu cun, cu hngakchiapa nih cun a rian, a vo cu ngan loin a ttuan. Amah dam in a dam ve te ko la tiin ni a tlakpi. Zan a hung it tthan. Dam ruam zal loin a fah a zual chin lengmang. Zan zong ai hngilh kho ti loh. Zinglei ah cun a tho kho huaha/set ti loh. Ihkhun cun a ttawk in a lawn cang. A chim duh hlei loh. Zarhpi ni a si caah zing rian a nei lo ngelcel. “Ka khup a fak pah le Sunday School

cu kai lo ko ning….” a ti. A chungle cu a pa ho in khawmh ah khuapi cu an panh.

Mah lawng inn hngah; Amah lawng inn a hngak. A tuah ding ca (home work) a tuah dih. Inn leng tthutdanh aithuikhomi ah a tthu. Cun cauk an chiahnak lei ah a kal tthan. An chungkhar Baibal hlun cem cu a han banh. German holh in ttialmi a si i Baibal phundang ngai a si. A hringsortu hna min, an chuah kum le thih kum he a rak um viar. A changtu cu Grik ca in ai ttial. A pa i Baibal biahar deuh hrilhfiahnak ah a hman cemmi a si. Adonghnak ah a rel thiam chun King Jame Bible cu duhsah tein a kau hna. Nili ni chungkhar pumh ah amah caan hman a si i, cu fianrial cu timhtuahnak caan rem a ti i ngelfet ngaiin a Baibal cang duh pawl cu a kawl hna. An chungkhar pumhnak ah hin hngakchia rual nih hin caan an hman tawn i, iceihhmainak caan tawite an nei peng. Pumhhruaitu paoh nih hngakchiacem zong nih cu iceihhmainak cu a hruai khawh ding a si. Cucu an pa i a tthithruai hna ning a si. Lunglut ngaiin ka rel lai a ti ah khin a khup fah nih cun hna a hnawh i dingte zong tthu kho loin a zau khin a zau i ai hngilh beh. A van i tthangh tikah cun a nau le Sunday School kaimi an lawi cang i an i tuai bur cang. A nu le a pa cu pumh chuah ah khrihfabu herh a um caah hngakchia rual cu anmah rual lawng anmah tein an lawiter hna. Hngakchia tthang lio rawl`am pan saling an si hna i an khim lak ei ding cu tlawmtuai si lo ding rual hi chuncaw ei dingin an i tuai ur hna.

A fak tuk cang; Zan a hong si, ih zairel a cu cang. A dam te ko lai tiin a khup fah chim duh loin a tuarmi hngakchiapa nih a kedanh pum ai phoih kho ti loh. A nu chimh lo awk ttha lo a si cang. A nu nih a van zoh cu, a kedanhhri phoih viar hmanh ah a ke a phuak kho ti loh. Aah viar lo ahcun a ke lak khawh lo ding tiangin hngakchiapa a ke a rak phing cang.

“Ziah na chim tuan lo?”

“Amah dam in a dam te rua la ka ti hme cu!”

“A faak loh maw?”

“Faak pah ve e!”

“Khulrangin sibawi va au uh”

Nu phundang; A nu nih a fapa ke cu tilum in a dih a sur a ttawl pah cun ngelfet tein a zoh i, zawtnak chiakha meisei nih a fapa dawt a tlunh ti cu ai fiang ngaingai. Nain a muihmai ah ttihnak le lungretheihnak hmel a pelte hmanh a langhter loh. Zei zawtnak set a si ti hngal lo hmanh seh cu bantuk harsatnak an ton cu a tam cang caah ram hnah in a siammi Laisi cu a thuk i a tuam piak. Hlan deuh lebangah cun an innpa nai cem he hmanh khan khat an i hlat. Doctor auhnak a har caah raisi, piangpaw, senten le hachia phawi tipawl hi cu amah nih a thiam ningin thlopbul le zohkhenh lo awk `ha lo hi a si. Cuticun zawtfahnak lakin a fale a zohkhenh hna, a thlopbul ttualmal ve hna nain a fapa pakhat lebang cu thlop kho loin a rak caan cang. Tu ah cun tlawmpal an hung karh deuh ve cang i an pawngkam ah sibawi ruaih awk zong an hung um cang. Sihmanhseh atu i ai hunhmi a fapa ke umtuning nih a lungre a theih hringhren ko.

Lautertu bia; Sibawi putar, Doctor Conklin a hong phan. Sibawipa nih cun hngakchiapa ke cu ttha tein a zoh. A hmurhmul bua semsuam pi cun “Kan chanh kho ti lai lo dah!” tiin a phun supmap. A zakpathal in a itmi hngakchiapa cu lakhruak lo ah a hong tho i “Zei e!”Zei ruangah?” tiin a van hal. “Vei mu, a phin a zual chin lengmang ahcun…..kan tan a hau lai!”. “Tan hlah! Ka duh loh! Thih kai duh deuh ving!”. “Kan hngah sau deuh paoh le a tannak a cung deuh tinak a si ko le....” “Nan tan bal ttung la loh cuh” Hngakchiapa tilpuaraw hrawng a simi cu lungrethei ngai hin a hraam len. Misual le sahraang le vur le rul lakah ttih nei lo nu cem zong nih a fapa nih a mitau a hmuh lai phan in sibawipa lei cu a hoih. Sibawipa bia cu a dik ti kha fiang tein a hngalh. A fapa ke a keeumi ah vur hrik a lut i a thisen hrawngin cu hrik nih cun a fapa cu a ei cuahmah ko. A fapa ke cu tan a si lo ahcun a tlol thluahmah lai i a thihpi khawh ti cu a hngalh. Nain a fapa cu amah le a pa bang, mi lung tthawng a si ttung. Tan nakin thih ai ham deuh sual ahcun thih tiangin a ttang ngam ttung lai. Hramhram in ti khawh phun a si ttung loh.

Bia i kam; Sibawi Conklin zong cu a lung a dong ngai. Hngakchiapa i a nu le a pa cu a mit in a chawnh hna i an inn dal dangah bia an i ruah. Cu lio te ah cun hngakchiapa nih cun a upa cu thang emem hin a hei auh. “Ed! Ed! van ra ta. Rian rang!” A upa cu phawh hnih in pindan ah cun a va lut. “Ed! Ka ke hi tan an timh le ka duh lo hrim! Kai hngilh kar ah an tan lo nakhnga rak ka veng aw…..Bia i kam!” Ed cu khua a hoi len. An chungkhar phungah pasal nih bia i kam cang hnu ahcun thihnak hmanh phan seh biakam ah cun dir hrimhrim ding ti a si. “Ed!.....i kam hme!” Ed, tleirawl lungfim tuk rih lomi, oi khat hmanh biakamnak a tuah bal rih lomi nih cun, a oi khat biakamnak “Aw!……Kai kam” a ti bakah khan, cu chungkhar i zohkhenh/tthithruai ning a hngalmi caah cun an chungkhar thlihran ai dang viar lai ti cu palh awk a ttha loh. Ed cu a hung chuak tthan. A nu nih, “Ed, na nau nih khan zeidah an chimh?” tiin a van hal colh. “A! A ke a faaak tuk a ti le a hacang lawng a rial. A ha a tlum viar lo nakhnga buhtlei seh ding a ka cah ko khah!”.

Biatiam dirpi in Ed; An chungkhar nih cun faak ttukttak hi an rak tuar a tam cang. “Pa an hraam bal loh! Buhtlei seh ah hin cun fahnak tenau ttukttak hi cu a dam diam ko” ti hrawng hi an pa nih a fa le sinah “nganfah chawnnak sii” a rak pek tawnmi hna kha a si. Nain tutan ah hin cun Edgar nih hin a oi khat nak a nu sinah lih a chim si. A nu nih cucu a palh hrim loh. Cuticun Edgar cu a naupa ihnak dal kotkaa hram ah cun ralkap sentari cawngh in a cawngh. Bia ai kam ningah khan cun zan ah ih lo ding, rawl zong ei lo ding. A naupa ke tan dingin an timh citcet ahcun a nu le pa zong si hna seh, thazaang neih umek in rak kham ding. Thazaang in tei lo ahcun a seh zongin seh ding. Cun ahopaoh nih bia ai tiam i ai tiam ning zulhin a ttan ahcun zah ding. Cucu an unau rual ‘I chawnh ning’ an rak i cawnpiak ning cu a rak si. A pumrua cu tlangval ngawpi a si cang i a thazaang zong cu patling tha a keng ttung, a thinlung cu a naupa caah a pek viar cang fawn ttung. Zeidah an lawh lai chimdik awk a har ko.Lawi ai timmi sibawipa nih hngakchiapa cu chuah pahin van bih pah ai tim. Kotkaa hram ah a rak dir komi tleirawl Ed nih “A ke khi hohmanh nih nan tan lai loh!” ti pahin sibawipa cu dingteo hin a rak zoh. “Um rih Ed. Nan i chir te lai e! Thi sehlaw…..” “A si kho men Doctor. A thih le thih a si ko. Nain bia kai tiam cang”.

Chungkhar rian; Chungkhar pa cem nih “Ed, na molh tuk eh!” a ti hlei loh. “Rawl ei law it!” zong a ti hlei loh. Nu cem zong nih “Ed pa, hiti lawmmam cun a si lo, Ed hi ih ter!” tiin a fial lem fawn loh. Mi nih bia ai kam cang ahcun an fapa zong si ko seh, an i kam ningin an umter ko i an mithmai zongah khuaruahhar/mak tinak a lang loh. Mah biatiam zulh lo i nun nak cun biakam zulh ruangah thih cu upat awk deuh a si ti hi an chungkhar an i cawnpiak ning a si. Chim-ceih len awk a um ti loh. Cu bantuk ram pilril, misual le sahraang umnak ah kutke tlamtling loin midang kuutriit hau i nun nak cun thih i ham deuh awk reng a si ti hi an pom cio ngawt reng pek. Cuticun “Zei a si hmanh ah hngak phot u sih law, tuzan a um ning zong nih lai rel te seh” ti cu pa cem biakhiahnak neih khawh chun cu a si. Doctor a lawi hnu zongah Ed nih a nau ven cu a ngol hlei loh. Zan cu a hong si. Ed cu a nau ihnak kotkaa hram ah cun midang kalnak `ha lo hin ihnak ai tuah i a it top. Zing thaithawh ei a hong cu, Ed a nau le cu pakhat le pakhat an i zoh hrakmak i a ihnak hmun ah cun thaithawh an va pek. Ni hnih le zan hnih chung cu pawng a kal kar dah ti lo cu a chuahtak loh.

Hnabeidonghnak; Sibawipa bia cu a dik thluahmah. A fah a zual, a tak linh a zual ching lengmang i hngakchiapa cu bia lo le bia lo hna a chim cang. A ke phin lawng loin, a thisen kal tthat lonak cu a kai chin lengmang i a paang a pha ti awk tluk a si cang. Mi dam lo pa cu a lung zong a fim ti loh. Ed nih cun a biatiam cu tindum tia hmanh let a tim hlei lo i a nau ven cu a ngol hlei loh. A phung men in sibawipa nih cun a hong veh tawn. Ruahchannak a tlawm chin lengmang, an fapa a ke tan i a dam kho a si lio i “Hngah” cu sibawipa nih a theithiam hrim loh. A donghnak lebang ah cun “Nan fapa hi zawtnak ruangah a thih a si loh, a nu le pa le a unau nih nan thah a si ko. Lainawng chungkhar nan si hih! Khoi dam lam panh loin ka bia bang khan a zualchin lengmang cang. Tu lebang ah cun khuaruahhar thil lianngan dah a tlun ti lo ahcun damh khawh ding a si ti loh” tiin a thin haan tein a ti hna i a lawi tak hna. Nu cem i hi bantuk harnak an ton caan i “Cu le cu cawhpawlh ai ngaih” tiin an chimmi kip nih umzia a nei ti loh. Sibawipa bia donghnak cu “A tlai tuk cang” ti hi a si .Zei tluk hmual ing chungkhar hmanh si in zei tluk hmanh in an chungkhar cu pasal hna hmanhseh, dawtnak tei khotu cu an rak um loh. An laihri tlai thisen khat cuti i thingrop bang rop ko lai cu zoh har an ti ko. Mitthli tla lo dingin i cawnpiak nak nih a tlamtlinh loh.

Donghnak thazaang; Vawlei cungah ti khawhmi an neih ti lo hrat ahcun chungkhar nih bochan ding an neihchun cu Baibal lawng a tang cang. Pa cem nih zarhpi ni pumh caan ah Baibal bia harhar a hrilh fiah khawh i, Miraang nih a tlinh lomi Grik holh in a hrilh fiah khawh i mi nih a chimmi cu fimnak ngai a si an ti i ngaih nuam an ti i ttha an ti tawn. Cu bia le hla hna cu a fapa zawtnak ah hin hman awk a ttha ve hnga maw?. Cu an umnak hmunah cun phung nih a uk lomi hna (outlaw) miral ttha pipi, Red India misual kolhsen taktak pawl, caw fir hmang le tangka ruuk boh hmang an rak um cang i, thlainak hrihrual he puakruk phawi rang pawl nih anmah kut in phung/dan i put in cu ramthar cu laak dingin an rak timh bal cang. Cu bantuk caan khirhkhan ah cun cu chungkhar hringsortu hna nih cun, puakruk ai ah Baibal kengin

Pennsylvania, River Brenthen Colony lothlo hna lakah sual doh in an rak tei tawn hna. Midik le zumhawktlakmi si dingin mah le mah le tufa hna sinah i tthithruainak kongah cun mi nih i cawn ngam lo awk tlak tlukin cawn phu chungkhar an si. Baibal in zawtnak damh ding hin zeidah tuah khawhmi an neih ti cu an ti phot a herh cang. An chungkhar cun an i caihhmai hna. Thihnak dah lo a tang ti loh. Vawlei ah ti khawhmi an neih ti ttung lo ahcun, an pu bik i vawlei le midang thinlung teinak ah a rak hman tawnmi King Jame Bible cu an han i lak i `uang lai ah khupbil in damnak hal in van Pathian auh hram an thawk. Vawlei thil zongah tei a mami chungkhar an si. Thlarau lei kong zongah ttan khawh a si ahcun hi hna chungkhar nakin tei a mami an um hlei hnga loh. Chungkhar i pumkhatnak, tuar khawhnak, mah le mah i uk khawhnak le zumh awktlakmi sinak an rak i cawnpiakmi vialte cu tlacamnak thazaang ah a hong cang. An i chawng hna i dinh um lo hin zankhua dei in, bawkkhup in cu chungkhar cu damnak hal in thlacam an thawk cang.

Thlacamnak; Edgar zong nih a nau pa caah thazaang chuah in ven nak in khupbil in thlacam piak cu a ttha deuh ti a hon hngalh ve cang. Cutin ni hnih le zan hnih an van cam ah cun khua a hong dei. Zing ah an sibawi putar nih cun, amah thiamcanhnak men ah ti phun khin a hong veh tthan hna. A mit nih thil ai thlengmi cu a hmuh. Mizawpa ke phin cu a zor deuh hret. “Zei si dah nan pek” “Thla kan cam”. Doctor putar cu a hmurhmul bua semsuam cun amah theih tawk fang hin amah le amah zei le zeidek a chim, a phun supmap. “Hmm…” Khupbil in thla a cam ve. Hngakchiapa ke fah cu a dam colh loh nain a tak linh cu daih lei a panh ziahmah. A muihmai zoh ah zaang a hong dam ngai cang.

Tan ai ah damnak; Zan a hong mui. Hngakchiapa a mit a hon i au i a ke a zoh ah cun a phin cu a rak zor ngai cang. Cu dal chungah cun thlacam thawng dah ti lo cu theih ding dang zeihmanh a um loh. An thlopnak hriamnam dang vialte cu an chuah viar hna. Hngakchiapa ke phingso le tlol lawng a tang cangmi ah cun thisen thianghlim luan hram a hon i thok tthan cang. Thlacam ngol cu chim hlah, an zual chin. Tu ah cun rawlei an i chawng i Chunnitlak zankhuadei in an i chawng hna i thla an cam peng. Zarh thum a hong liam hnu ah cun, hngakchiapa cu derthawm ttingttiang le rau dikdiak khin tan piak an timhmi ke te cun a hong dir kho cang. Cuticun, American ram lianngan tak nih, kebul si lo, kebei zong si lo kutke tling, cu hmanhah mileeklaak, vekvak`ha, Pathian ai bochanmi David Dwight Eisenhower cu an president sawmthum le palinak ah kum 1953 ah khan an rak thim.

Xxxxxxxxx

Note : Umharpheng timi cauk chung ta lakchin mi a si.