Chin Miphun Ni le Chin Miphun Lungput

 By; Stalin Tha Cung Lian

Biahmaitthi : Chin miphun ni le Chin Miphun Lungput kong kan ttial lai kan ti tikah mifim minthang Plato nih a rak chim mi cu “ Hnulei thil thuuk deuh in a zoh khomi hna nih hmailei thil kha fiang deuh in an hmuh khawh tawn” a ti. Cu caah a liamcia Chin miphun kan tuanbia kha zohchih in Chinram umtuning, Chin miphun thawhkehnak, Chin miphun lungput/nunphung, Chin miphun ni thawhkehnak, Chin miphun ni lungput, nihin Chin miphun ni ah mipi kan lungput le biafunnak ah Chin miphun Ni le Chin Miphun Lungput muru tiin donghter kan i zuam lai.

Chinram le Chin Miphun Thawhkehnak : Vawilei khuaram hmanthlak kan zoh

tikah Nichuahlei Asia ram, Ramkomh Kawlram chung Rakhine ram thlanglei, Bangladesh ram nitlak thlanglei, Sagaing ramtthen, Magway ramtthen nichuahlei, India ramchung Manipur ram chaklei le India ram Mizoram nitlak chaklei ram hna nih kulhmi chungah a ummi Chinram 36,019 -Square- Kilometre (13,907 sq mi) a kaumi ram cu, ( Vawleicung ah ram dawh bik tiah ruahmi Switzerland ram 41285 square kilometer he aa tia deng) Anawzattha Siangpahrang nih Pakan Dynasty a rak thoknak 1040 hrawng ah Tuluk ram Chinlung in Tuluk Siangpahrang uknak tuar khawh lo ruangah Tibet ram in Chinram ah hmunhma tthatnak kawl in kan rak phan. Chinram cu mirang an rak kai hlan ah ram le hmunhma a ngei i, mah tein aa ukmi le khuakhan lairelnak a ngeimi le zalonnak tling tein a ngeimi kan rak si. Mirang nih Kawl miphun kut in lakmi le teimi kan rak si lo. Mirang ral an ttian tikah Chin miphun nih thim ding pathum kan rak ngei. Cu hna cu :

1.Kanmah dang tein luatnak lak in, kan ram kha kanmah tein kan ser khawh.

2.Luatnak la rih loin, mirang kut tangah kan um rih lai ti khawh a rak si. Zeicatiah Vawlei ralpi pahnihnak ah teinak a hmumi mirang nih Chin miphun cu vawlei ralpi ah a kan bawmtu le a kan ttanhtu nan si caah, luatnak hi la rih hlah u law nan ram hi kan in serpiak ta hna lai an rak ti hna.

3.Kawlram he, asiloah, India he ifonh in luatnak laktti khawh a rak si.

Cucaah Nohawng 12 ,1947 Panglong Civui ah General Aung San nih, “Chin, Kachin, Shan le Kawl he ifonh in luatnak la tti ko hna usih; nan duh lo ahcun kumhra hnu ah a dang tein nan chuak than te lai, tiah a rak kan sawm. A nolh than micu; Mirang nih a kan uk i an sal i kan taan bantukin, Kawlmi kut tangah sal in kan i chia hna lai lo” ti hi a si. Nanmah le nan ram cio nanmah tein nan i uk lai, nan i tawlrel cio ko lai a rak ti hna ruangah Ramkomh Kawlram hi a rak dirnak a si. Cu ruangah Pu Kio Mang nih, “Kan ram cu kanmah tein uk kan duh. Asinain, Cite le Babucawng puan belte nan kan kuat ve lai” a rak ti. Cucaah Ramkomh Kawlram chung tiah a cung i kan langhternak a si. Chinram chungah Peng (9) kan um. Cu hna cu: Falam, Hakha, Thantlang, Tidim, Matu, Mindat, Tonzaang, Kanpalet le Palettwa hna an si. Kan ikawh-auhning cu Hakha, Falam le Thantlang nih Lai kan rak i ti. Tidim le Tonzaang nih Zo an i ti. Kanpalet le Mindat nih Cho an i ti. Matu nih Matu an rak i ti. Chinram chungah a tlangpi tuak in miphun (139), holh phun (53) le nunphung tampi cawhhrup in khua a sami ram cu Chinram tiah auh a si. Chinram cu, (Vawleicung minung 7 billion chungah) Chin miphun minung nuaikhat hrawng nih kan ngeihmi ram a si. Cu minung nuaikhat chungah Chinram khuasa hi, singnga hrawng kan si i, a dang singnga hrawng hi Mizoram, Kawlrawn le atu vawleicung ramkip ah kan um hna.

Chin Miphun Lungput/Nunphung: Chin miphun hi kan chuahkehnak in kan zoh tik le Chinram kan hung phanh tik zongah miphun dang nih uk a duh lomi le mah tein aa ukmi le khuakhan lairelnak a ngeimi kan rak si. Sal a zuami le sal a ngeimi miphun kan si. Asinain kan i ukning bel cu miphun dang hna bantukin Siangpahrang pakhat tangah um loin, mah le peng cio ah Ram-uk bawi phun le Khuabawi hna nih an mah duhning in rak uk a si. Ram-uk bawi ttha le Khuabawi ttha deuh nih chiahkholh tlawmdeuh an kholh hna i, Ram-uk bawi chia le Khuabawi chia deuh nih chiahkholh tamdeuh an rak kholh le lak a si. A cheu Ramukbawi sual deuh nihcun an chungkhat an thih tikah, sal i an zuatmi hna kha a nungin an rak phum chih hna. Ram uktu sinak kha mipi nih thim loin Ram-uk bawi a sinak ro kha an fale nih chawn le co a si tawn. Vawleicung ralpi a rak thawh ruangah 1890-948 kum tiang hi Mirang ral le Japan ral nih a rak kan uk. Mirang le Japan ral zong mah le Peng cio in rak doh a si. Minung tampi nih mah duhning cio in ukmi ram, uknak chia tangah a ummi Chin miphun cu uknak ttha, mipi nih thimmi Zaukphung si khawhnak dingah Chinram a dawtu kan pale mifim hna nih fakpi in an rak i zuam i, Chin Miphun Ni hi a hung chuak kho.

Chin Miphun Ni Thawhkehnak : Chinram tuanbia kan zoh tikah Chin Miphun Ni hmuh khawhnak dingah tuanbia a sertu thil tampi an rak um. Nohawng 20,1920 ah “Chin Miphun Fimthiamnak Tthanchonak Buu” an rak dirh. Nohawng 20,1928 ah Pu Vum Tu Maung le Pu Law Ha Ling hruainak in “Chin Lungrualnak Buu” timi Mindat Peng Matungnu khua ah an rak dirh. Hmasa bik Ramkhel Buu ai thoknak a si. Nohawng 20, 1938 Kanpalet khua Daba puai an rak tuah lio ah mirang cozah nih Chinram chungah an duhning paoh in khuakhan lairelnak an ngeihmi kha kan pa le minung 2000 nih an duhlonak an rak langhter. Mirang dohnak ah hruaitu tiah ruahmi minung 9 an rak tlaih hna. Chin miphun tuanbia ah voikhat tlaih ah hruaitu tlaih hmasa lio caan a si. Chin miphun nih Mirang dohnak caah an lung an i rualning le an ral a tthatning kha Mirang nih an hmuh tikah an rak zaamtaak hna. Mirang uknak in kan luat hnu ah Falam Zipeng bawi nih Chinram uknak kong ceih dingin Ram-uk bawi vialte le Khuabawi vialte Nohawng 17,1948 ah Falam khua phan dih dingin ca a rak kuat hna. Hi tonnak ah Chinram Ramuk bawi, Khuabawi le mipi fonh in minung 5000 reng lo an rak kai kho. Nohawng 18-20,1948 tiang nithum chung tonnak an rak ngei. Nohawng 20,1948 ah cu tonnak a kaimi chungin Tiddim lei in Pu Thawng Za Khai nih “Ram-uk bawi le khuabawi ro ichawnnak uknak phung hi hloh si cang sehlaw mipi nih thimmi Zaukphung in thlen si cang seh” tiah biatung a rak dirh. Laizo lei in Pu Con Mang nih a rak dirkamh i, Falam Civui a kaimi zapi ti awk in an rak duh caah hnatlaknak an rak ngei. Chinram kan tuanbia ah aa dawhbik le Chin miphun vawileipi ah miphun pakhat kan sinak a langhtertu a si. Kawlram zong mirang uknak in kan luat hnu mipi duhnak Zaukphung in kan hung ihruai hna i, Chinram zongah Chinram uktu kan hung ngei ve. Chinram hruaitu hna nih Nohawng 20 hi Chin Miphun Ni siseh tiah biatung dirh in Chinram Vuanci a simi Pu Vum Tu Maung, Captain Mang Tung Nung le Pu Sang Ning hruainak thawngin Tho 9, 1950 ah phungning tein fehternak an rak tuah.

A voi (1) nak Chin Miphun Ni cu Nohawng 20, 1951 Mindat khua ah an rak tuah. Kawlram Vuanci ngan bik a rak simi U Nu zong nih hi Chin Miphun Ni puai ah amah pumpak hrimhrim in a rak telpi hna. Cu lio Kawlram haotu bik U Sao Shwe Thaik zong nih a rak telpi kho hna lo nain lunglawmhpinak roca tu a rak kuat hna. Chin Miphun Ni camtuak paoh ah Kawlram Vuanci ngan bik U Nu nih a cozah ai-awh in kutlaihnak le lawmhpinak ca a rak kuat tawn hna. Chin Miphun Ni cu Kawlram Ni Sunglawi ah telh in Chinram chungah zung khar Ni ah pompiak a rak si. Cu pompiaknak cu Ne Win chan a hung chuak i, 1974 ah uknak phunghram thar an hun siam i Chin Miphun Ni cu Chin Ramchung Ni titu in tuah dingah khua a rak khan i Chin miphun vawleipi ah miphun pakhat kan sinak hi tlau dengin a rak um. Chin Ramchung Ni cu doh in kan mifim hna le a kan hruaitu hna nih a lam phunphun kawl in ramchung hmun tamdeuh ah Chin Miphun Ni tiin Nunphung le Ca lei rianttuantu Buu hna le Sianghleiruun pawl hna nih an rak tuah. Asinain Hakha, Falam, Tedim tbk Laitlang khua hna ahcun Chin Miphun Ni tiin hmang loin Chin Ramchung Ni tiin an rak tuah tawn. Thankawng 06, 2012 ah CNF/A le Kawl cozah kahdaihnak an tuahnak thawngin Chin Miphun Ni tiah tuahnak nawl kan hung ngei tthan.

Chin Miphun Ni Lungput : Midang uknak a duh lomi, Sal a zuami le minung tampi nih mah duhning cio in ukmi Chinram cu Zaukphung in i ukding hi zeitindah an rak duh hnga i, Miphun Ni puitling hi an rak tuahkhawh hnga ti hi khuaruahhar taktak a si. Zeicatiah Falam Civui i a kaimi minung 5000 reng lo hi bawi phun, Ram-uk bawi le khuabawi mi tam deuh an si. Hi kan upa hna khuakhan lairelnak hi Pathian nih Chinram sersiamnak dingah an thinlung ah rian a ttuannak a si kho ti dah lo cun midang nih kan chim khawhmi a um lo. Pathian nih an thinlung chungah rian a ttuan i, mah lawng bawi si duhnak lungput, bawi phun nih sal phun nautatnak lungput, mah karkalak huih duhnak lungput, a tthawng deuh nih a der deuh namnehnak lungput, mirum deuh nih sifak deuh nihsawhnak lungput, mifim nih mihrut nihsawhnak lungput, nang phun kei phun ti le nang Matu kei Tidim, nan nih holh kan nih holh tinak lungput vialte thlau in miphun pakhat, nuhrin fa pakhat chung chuak kan si, Bel pakhat chung rawl a pur/ei-ttimi unau rual kan si, aa daw i aa rem ding kan si. Pakhat le pakhat zawnruahnak ngeiin aa bawm ding kan si. Aa ttanh i aa chanh ding kan si, aa domhtlai i lungrual tein hmun khatte ah rianttuantti ding kan si tinak lungput he mipi nih thimmi Zaukphung in a van i thlen ni cu Chinram tuanbia ah lungput dawh bik aa sem hmasatnak, rolung bangin lungput thiang a phuntu teinak Thantar a thlaitu Ni a si.

Nihin Chin Miphun Ni Ah Mipi Kan Lungput : Lungput dawh le ruahnak thianghlim, dawtnak le lungrualnak le zawnruahnak lungput he a rak chuakmi Chin Miphun Ni cu nihin ni kan hmanning he cuaithlai tikah ngeihchia ngaingai a si. Nihin Chin Miphun Ni kan hman tikah Chin miphun kan zate kan tling kho lo. Kan mirum le kan mifim/cathiam hna nih kan hlawnthil le kan fimthiamnak langhternak ni ah kan hman. Mitthawng mi nih kan vuak tthawnnak langhter ni ah kan hman. Miphun ngan deuh nih miphun fa deuh namnehnak ni ah kan hman. Kan holh le kan ca a si lomi miphun dang holh le ca Mirang holh le Kawl holh in caan ngeitu nih caan kan hman. Zuuritnak le a buu in nang cu miphun kei cu miphun tiin ivuak idennak ni ah kan hman. Pumpak pakhat le pakhat lungkhahlonak le remlonak ah kan hman. Chin Miphun Ni ah Chin miphun nih kan lungput tthatlonak vialte, ningcanglo le zohdawhlo i kan umnak vialte a lang dih i miphun dang hna nih thlanglamhnak le nihsawhnak ah an kan hman i kanmah Chin miphun chung zongin Chin Miphun Ni hi hman a zuam lomi tampi kan um. Cucu Chin Miphun Ni a lungput cu a si hrimhrim lo.

Biafunnak : Dawtnak, zawnruahnak, itluknak, rualremnak le lungrualnak in a chuakmi Chin Miphun Ni ahhin mi tthawng le mirum hna kut in kan luat ni a si. A muimi uknak chungin a ceumi uknak chungah kan phanh ni a si. Saram bantukin ningcang loin aa ukmi miphun kan rak sinak in a fimmi miphun le a tthangchomi miphun hna ukning ah kan i thlen ni a si. Chin Miphun Ni hi phun dang in kan chim ahcun Jesuh Khrih nih amah ram kauhnak ca le Chinram tthanchonak ding caah a rak kan timhtuah piakmi ni a si ti zong in kan chim khawh. Chin Miphun Ni hi kanmah kokek nunzia le nunphung cio he aa ruang tein kut zattial tlai buin kan conglawmh ni a si. Nang phun kei phun tinak puanzar aa thlehnak ni a si. Cucaah Chin Miphun Ni ah nuhmei, ngakttah, mirum, mi sifak, upa bikin hngakchia bik tiang, kan nunphung le kan thilthuam vialte, kan holh le kan ca vialte he Chin miphun cu nuhrin fa pakhat chung chuak unau rual kan si tiin kutsih in thleidannak um loin kan hman khawh kha Chin Miphun Ni le Chin Miphun Lungput nih aa tinhmi le a lungput a muru taktak cu a si.

Chirhchan : Zo Histry By; Dr.Vom Son,Chin Culture and Identity By; Dr.Lian Hmung Sakhong, Kum 100 puai tthawng`ha By; Dr.Hre KioS,Zoram Khawvel By; Pu Keivom, Vawileicung Miphun Hna Thawhkehnak By; Pu Chawn Kio,Lairam I Ralring! By; J.No Mang, Lai Nunphung Cheukhat By; Pu Hrang Tiam, Structure of Central Chin Culture By; Dr.Leckman, Chinhill Getteer By; Decrand Veil, Chin Customary Law By; W.R. Head, Suggestion to Chin Youth By; Pu Lian Uk,Chinhill Tuanthu By; Rev.Zairema,Chinhill Regulation Acts By; R.Thangmawia, Political History of Mizoram, Chinhill Regulation 1896 By; Chaltuahkhuama, History of Chinhill By; Chothuama, Bath Isreal By; Lalchanhima,History of Pu Laldeng By; His Wife

Fianternak:

1.National Day =Miphun Ni

2.World Map= Vawlei Khuaram Hmanthlak

3.Union of Burma= Ramkomh Kawlram

4.Conference = Civui

5.January= Thankawng

6.February= Nohawng

7.October= Tho

8.Meeting = tonnak

9. Chin State Day= Chin Ramchung Ni

10.Literature & Culture = Nunphung le Caholh

11.Tingnga= Singnga

12.Tinghra =Nuaikhat

13.President = Haotu bik

14.Prime Minister = Vuanci ngan bik

15.Division = ramtthen

Note : Hi capar hi 2013, CYO Dallas, USA ah tuahmi Chin National Day caah " Chin Miphun Ni le Chin Miphun Lungput" ti tlangtar in capar ttial zuamnak ah Pahnihnak laksawng an ka peknak a si.