KAN PHAISA KAWLNING LE HMANNING THLEN A HERH

Chin State cu kawlram chung state vialte lakah sifak bik an tiah vawleipi theih in thanh a si. Kawlram cu Vawlei cung ram vialte ah sifak bik ram pakhat a si fawn. Cu caah ram sifak bik kawlram chung i a har bikmi state kan si tikah zeitindah kan chawhleh ning a si?. Zei ruangah vawlei cungah sifak bik kan si timi hi ruah lo awk a ttha lomi a si.

Chin miphun ramkip i kan hun itthekdarh tikah kan miphun ningin kan mifim si hna seh, kan mifim deuh lo zong si hna seh, pa a simi paoh ti awk in ramkhel le biaknak kongah kan buai viar. Laica tangli awng lo zong nih ramkhel kong a ceih ahcun a cilkari a tawh viar ti awk in dong hngal loin an ruahnak tete cu an chim cio hna.  Biaknak kong cu hei um ko seh. Cu tluk in kan miphun ningpi ti awk in kan buaipi ramkhel kong ahcun teinak kan hmu ne maw? ti hi bia hal awk  tampi a um.

Asinain, kan pawcawm nunnak kong zoh ahcun vawlei cung zohchia bik dirhmun ah kan um. Kan miphun hawi a simi Kawlram chung um state dang teh ramkhel kong an buai ve maw? An buai ve ko. A ziah an si a fah ve ne lo?. Ti hi biahal awk a um. Ruah awk a simi cu ramkhel rian an ttuan pah in zeibantuk chawlehthalnak dah an tuah pah ti khi an chung muru ah hmuh khawh lomi thil a rak um. Cu ruangah an rak tthanchonak a si men lai.

Chin miphun online in ca kan ttialnak ah siseh, magazine le cazual tete ah siseh, ahohmanh nih chawlehthal thiamnak capar an kan ttialpiak ballo. Business cawngmi fanau kan ngei ve hnga lo maw? Kan ngeih ve ko hna. Cu hna zong cu ramkhel lei ah an buainak ah chawlehthalnak kong an kan ttialpiak thiam lo. Cucaah chawlehthal lei kong a cawngmi ka si lo nain, chawlehthal lei a cawngmi tal tthu thiam loin ttial duhnak thinlung an ngeih duhnak hnga tlamtling lo piin van ttial kai tim. Keimah khap tawk lawng a si caah a ruahzia rak ka thiam te uh.

Vawlei cungah mirum minthang pakhat a simi Hasi sertu Goldgate nihcun chawlehthalnak ah tawhfung a tthen ning cu ;

1. Caan (Times)

2.Theihhngalhnak (Knowledge)

3. Rianttuan

4.  Phaisa tawlrel thiam (Money Management)

5. Midang pehtlaih thiamnak

6. Phaisa Hman Thiamnak le Dinnak (Ningcang tein riantuannak)  tiin  a tthen hna.

Caan (Times) : Phaisa hmuh kan duh ahcun caan hi kan pek a herhmi a si? Phaisa kawlnak ding caah midang nakin rum deuh kan duh ahcun caan hi a hlei deuh in kan pek  a herh. Kannih Chin miphun cu phaisa kawlnak ding caah caan zong pe lem loin rum hi kan duh. Cucu thil a si kho lomi  a si. Vawleicung ram tthangcho Tuluk, Japan, nithlak lei ram pawl le Europe pawl nih nikhat ah nazi zeizat dah caan  an pek?. Nikhat chung an caan ngeihmi  nazi 10-12 tiang hna an caan an pek. Kan nih Chin miphun cu zingka 7:00am hrawng ah kan tho. Rawl kan chum kan ei ta i, 9:30am hrawng ah lo kan kal. Lo kan phak tik cu nazi 10:30am hrawng a si. Zanlei pa 5:00pm hrawng in kan tlung tthan i, nikhat ah nazi zeizat dah caan kan pek. Nazi 6 chung lawng a si. Tikah hawi hlei in kan si a fahnak  a si. Hi bantuk chawkawlnak phun hi thlen a herh.

Theihhngalhnak (Knowledge) : Phaisa hmuh khawhnak dingah

knowledge tampi ngeih kan herh. Theihhgalhnak a tam khawhnak dingah ca cawn zong a herh. Cun caan tampi pek a herh. Hlethlainak tampi tuah a herh. Va kawl a herh. A harsa mi hmun zong ah kal le kawl a herh. Cu vialte cu a um sawsawh mi nih hmuh khawhmi thil an si lo. Tuahsernak ruangin a chuakmi thil a si. Mi zeimaw cu hmun dang ah thil va hlethlai cu chim lo kanmah umnak thilman hmanh kan thei lo. Chaw kawlnak dingah kanmah umnak thilman le thil sining theih dih a herh. Cu hnu ah hmun thilri kha theih i cu hnu ah tangka a karh khawhnak tthanchonak lam a um. Na tthut sawsawh peng ahcun theihhngalhnak nih na tthutnak ah an rat hnawh lai lo.

Tangka tawlrelning (Money Management) : Chin miphun bia ah ka theih ttheo tawnmi cu rum duh ahcun rum hmasa a herh an ti tawn. Chawlehthal khawhnak dingah a hram rak ngeih bang a herh ve a ti duhnak a si. Cucu zeimaw zat a hman ve nain, theihngalhnak a ngei lo bakmi le tangka tthanchoternak thiamnak a ngei lomi sinah cu tangka tompi cu chia law sau a deih lai lo. A lotlau dih ko lai. Asinain, tthanchoter thiamnak le theihhngalhnak tampi na ngeih ahcun, na thiamnak le na hngalhnak kha mirum pa nih a hngalh tikah fawite in tangka zong an cawih khawh i, a mah lila he ibawm zongin rian nan tuantti kho. Tangka i a hrampi cu nangmah kha na si? Phaisa tawlrel thiam hi a rak biapi tuk.

Midang pehtlaih thiamnak : Midang he pehtlaih thiamnak hi

tangka hmuhnak caah a ttha bikmi a si. Chin mi tampi cu tangka tlawmpal te kan ngeih ah kan i phawrhlaw i midang pehtlaih kha kan duh lo. An duh le anmah nih kan pehtlai ko hna seh ti phun in kan um. Cucu tangka kawlnak a sung cemmi, khuaruahnak le a palhmi mihrut khuaruah ning a si. Midang loin khua a sa khomi a hohmanh kan um lo. Cun midang tel loin kanmah te lawng in phaisa kan ser kho lo. Zeicatiah, tangka kawlnak paoh hi a cawtu le a zuartu tiin a umtti peng. A zuartu na si ahcun midang kha na herh hna. Cun a cawtu na si zongah midang ta cawk na hau fawn. Cu ruangah vawlei kan nunchung paoh cu midang kan herh peng hna. Midang lo in nun khawh a si lo i midang loin phaisa zong kawl khawh a si lo. Dr. Sang Awi nih “ Mi min theih hi vawleicung sipuaizi tha bik a si” a rak ti. Cu caah Midang pehtlaih thiam hi a biapi tuk.

Rianttuan : Burmese Democracy Movement timi kong ceihhmai

dingin Gandhi Peace Foundation ah India Ministers pathum le Russia Political Advisor tiin nithum chung 2010  March thla ahkhan biaruahnak kan rak ngei. Cu lio ah India Foreign Minister pakhat  nih a kan timi cu ; “Nan nih Kawl miphun cu rianttuan loin rum nan duh, rianttuan loin motor tthattha le inn tthattha ngeih nan duh”, tiah a rak kan ti. Hi a kan timi hi ka ruat i  a hman kho taktak, ti awk te kan si ka ti. Cu lakah a bik in Chin miphun ko hi kan si ka ti. Rianttuan loin tangka tampi ngeih kan duh. Rianttuan loin hawi dang ngeihmi ngeih kan duh ve. Cucu minung phung a si lomi a si. 2010 ah Laitlang ah ka tlung i rianttuan loin khuachung ah nungak tlangvaal tthattha le thazaang tthawngtthawng pawl um sawh in nichiar a um mi ka hmuh hna ah ka khuaruah a har ngai. Nitin te Motor Cycle in an ichok…Ka ruahmi cu hi hna pawl hi zeitindah an phaisa luhning a si hnga ti ka tuak tikah an phaisa luhnak ka thei lo. Ka hlat tikah nu le pa pek chom le ramdang kuat chom lawng te a si. A cheu nih an ka leh dingmi cu rianttuan awk a um lo an ka ti lai. Hoi Cung Tum nihcun “rian hi a um cia mi a um lo. Kan mah nih rian tu kha kan ser lai. Rian nih rak ka ttuan an in ti lai lo” ati. Cucu a dik ngai. Rian hi kanmah nih kan ser lo ahcun zeirian cu dah a um hnga. Cozah nih a sermi rian lawng hi rian a si lo. Kanmah hrimhrim nih rian kan iser ve a herh. Minung a si i rianttuan a huam ttung lomi cu thih kha a caah a ttha deuh. Zeicatiah vawlei kan nun ahcun rian a ttuan ding hrimhrim kan si. 

Laitlang Phaisa Hmanning: Laitlang tlangval pakhat nih  Nikhat

an hmanmi ka van tuak. Zingka lakphak an ding i Ks.500 a dih. Chun ah Sabuti an ei i Ks.500 a dih tthan. An motor cycle datsi man ka van tuak tthan i, Gallon khat Ks.9000 a si. Laitlang cu a chukcho tuk i nikhat ah Ks.2000 man hrawng cu an hman. Zingka thaithawh le zanriah man tuak rih a hau. Kunza a khaimi nih nikhat ah Ks.300 man hrawng an khai. Kuak an zuk chih le bang ahcun zeizat dah nikhat ah buaktlak in an dih tiah cun Ks.3500 hrawng an dih. Thlakhat ah tlangval pakhat nih a hman mi kawlram phaisa in Ks.100000 tingkhat hrawng a si. An hnipuan hruk-aih mi a san khawh ning. Ka khuaruah a har. Ka nih a chuak ngaimi pakhat cu ka upa nupi ngeih ah motor kan hlang kho lo le, khua dang ah si kaw, motor cycle hlanpiak lo cun kan chungkhat pawl zong kan puai zawh an itim lo. Nichiar Lungpang le cheng palang lak i a kalmi nih motor lam kaupi ah ke in kal kha an i nautat ngai. Cu lawng cu si rih lo rawl ei awk Rasen tun khat hmanh ai chiah lomi nih Rasen tun khat reng lo man dih in khuapi kalnak ah motor cycle an hlan. Ruat cio uh ningzak ngai a si.

Hnipuan Hruk-aih. An keden denhmi khi style nak lawng i an

hman mi keden khi : Ks.20000 man in a cunglei an si. Cun pumhnak keden a dang in an ngei rih cu zat man baak hrawng a si. An bawngbi hrolhmi khi Ks.30000 te hna an si. Minung pakhat nih zun nga in a cunglei an ngeih.  An angkileng: Lai coat khi a sen he a nak he an ngeih i zunkhat ah Ks. 70000 in a cunglei man a si. Leather Jacket an an ngeih hoi. Cucu a ting man deng a si tthan. Korea angkileng pawl an ngeih rih. An man cu ka thei lo nain tlawm dawh a si lo. Nazi an ikhihmi  Ks.30000 in a cunglei an si fawn. A cheu nih Sui tthi an i oih rih. Minung pakhat nih an i hruk-aihmi chungah khin Kawlram phaisa in Ting 20 hrawng a dih. Nungak pawl le bang cu hi nak let in a dih rih lai cu mu!!.... Ka hnipuan hruk-aihmi ka zoh ah ngakttah pawl hruk-aih mi hmanh a tluk lo i nungak pawng ah ka kal ngam ti lo le ruah lo piin angkileng zun khat kai cawk ve hehe….. Thlakhat tingkhat hrawng a hmangmi hnipuan hruk-aih le thuhboih caah tingkul hrawng a hau mi minung, income a ngei ttung lomi miphun cu ni nikhat ahcun kan mual a pho te ko lai.

Ramdang Kalmi Kawlning: Phaisa kawlning hi phun hnih in a um. Cucu thazaang bakin ttuan le thluak in rianttuan a si. Hi hna pahnih phaisa an hmuh khawh ning hi van zoh ta usih. Thazaang ttuanmi cu ri a ngei. Nikhat ah cu zat, nazi pakhat ah cu zat ti a si. Cu bantuk ri a ngeimi thazaang in ttuanmi phaisa kawlnak nih rumnak taktak a chuahpi kho lo. Thluak in rianttuannak le tuaktan thiamnak in phaisa kawlnak cu ri a ngei kho tuk lo. A thiam deuh pa nih tam deuh a hmuh i a thiam lo deuh pa nih tlawm deuh hmuh a si. (Thluak in ttuanmi ka ti tikah thazaang itel lo rumro in ka ti nak a si lo). Ramdang um Laimi phaisa kawlning hi thazaang bak in ttuanmi phaisa kawlnak a si. Tikah ramleng a ummi zong kan rum ngaingai kho lo. A cheu cu kum 10 cunglei kan um cang nain zeihmanh ngeihmi kan ngei hlei lo. Kum 10 in a cunglei phaisa kawl ahcun hram ngeih khawh a si cang tiah phaisa kawl thiam pawl nih an chim. Cucaah ramleng ummi nih thazaang in ttuanmi in phaisa kan kawl tikah thla khat dollar 3000 hrawng a sang bik hi dollar 5000 tiang hrawng a si. Cu tikah inn man mei man kan pek tikah a dih colh. Khonmi zeihmanh kan ngei kho lo. Cucaah ramleng ummi nih kan phaisa kawl ning hi thlen le remh kan herh ngaingai.

Ramdang Kalmi Phaisa Hmannak :  Chin miphun hi uknak tthat lo ruang theng ah si lo in phaisa kawl ruah ah ramleng a kalmi kan tam. Thlakhat dollar 3000 hrawng a hmu mi nih kan phaisa hmanning zoh hna usih. Inn hlan man ah a thong deng kan pek. Tax pek a hau. Phone bill, electric, Motor datsi le eidin man he tuak tikah thlakhat ah dollar 200/300 hrawng lawng nih a tang. Cu a tangmi tangka te cu Laitlang kan chung le kuat an hau rih. Cu lawng a si lo damlo caan a um hoi. Ram le miphun khrihfabuu caah thawhbur a tam hoi. Cu lakah kan chap rih mi phaisa hmannak cu hnipuan hruk-aih kong a si. Ramdang ummi nih hnipuan hruk-aih  caah kan hmanmi phaisa a tam khawh ning cu khuaruahhar a si. Kan thilri hruk-aih mi hi laitlang dawr tia cu a si lai dah ka ti. Laitlang a hlatnak bak ah kan hnipuan hruk-aih ding kan cah kan sin a phak tikah a man a fah khawh ning cu khuaruahhar a si. Cu lawng cu si lo, motor kan hmanmi hi man hi tuak a hau. Thlakhat dollar 200/300 lawng phaisa hlei a ngeimi nih dollar 7000/8000 man motor um ko nain dollar in a ting man hna kan i cawk. Dollar a ting cu kan caah na chancheu cham a si cang. Cucaah US um ka hawipa nih ramdang ummi hi aw! “ Thlakhat rianttuan loin kan um ahcun kan si a vang, thlahnih thum kan off ahcun kan mual a pho” tiah a rak ka ti. Cucaah ramleng ummi kan phaisa hmanning zong hi ruah a herh bak cang.

Dinnak (Rightness) : Phaisa kawlnak le hmannak ahhin a biapi

tukmi thil pakhat cu dinnak le ningcang ttuan kawl hi a si. A dikmi phaisa kawlnak le hmannak hi caan sau a nguhmi a si. Cozah nih a pom lomi phaisa kawlnak hna hi cikhat caah cun an hlawk ngai nain caan sau a deih ballo. Tahchunhnak ah Delhi Laimi nih sii ttha lo zuar in phaisa kawlnak an rak tuah ngai. An tthan ning zong a rang taktak. Nikhat ah motor an cawk i a tlau i, a ni lila hna ah motor  dang an cawk khawh tthan. Cu tluk in an tthang nain, caan sau a nguh lo. Kha hna pawl kha Delhi sifak dirhmun ah an ichuah tthan ko. An pawngkam i ningcang tein phaisa a rak kawlmi tu kha tutiang bochanmi  ah an ichuah. Cucaah dinnak le ningcang tein kawl le hawl hi zungzal ca a hmunmi a si. Ai dawhmi le a sunglawimi zong a si.

Biadonghnak : Chin miphun nih a cunglei kan langhter  bang hin phaisa kan kawl tikah caan tampi kan pek a herh, theihhngalhnak tampi kan ngeih a herh, Phaisa tawlrel zia kan thiam a herh, Midang pehtlaih kan thiam a herh, rian fak piin kan ttuan a herh, kan phaisa hmannak hmun kan ruah deuh i kan isumren deuh a herh, dinnak le ningcang tein phaisa  a kawlmi miphun si kan herh. Cu bantukin kan si ahcun  kan miphun chungah mirum tampi an chuak kho lai ti kha laikhal paiper bei pah in Lai Philosophy in ka hei tuak i ka van ttialmi a si. 

Note: Phaisa kawlning a cawngmi ka si lo, phaisa kawl thiam ruangah a rummi zong ka si fawn lo. 

Stalin Tha Cung Lian