Chin Online Library: Thei Tha A Tlaimi Zumtu

Thei Tha A Tlaimi Zumtu

1. Nihin Vawlei le Minung Kan Dirhmun

Prophet Habakkakuk nih zatlangnun thlennak ruahchan in a nunnak ah zumhnak thuk le ruahchannak fak a neih pinah Pathian nih dinnak a chuahter te ding ah a hna a ngam. Pathian nih mi vialte cungah dawtnak aa tluk ceo tein a neih i nu le pa, mui le sam thleidannak um loin a kan dawt dih bang vawlei ah nekneihnak, thleidannak um loin pakhat le pakhat i dawt i, i kilkawi ding ah a kan cawnpiak. Vawlei ah a pennak tlung ko seh tihi kan hmuitinh asinain nihin kan vawlei zoh tuah usih.

Chan chia ah maw kan chuah atu chan minung dah kan chia tihi biapi sapa in ceih cio mi a si. Hlaphuahthiammi hna nih ‘kan chan chia’ an ti tawn lio ah phungchim thiam hna nih ‘minung kan chia’ an ti ve. Kum zabu 21 ah a chuakmi kan caah kan vawlei le kan sining fiang deuh in zoh in kan dir hmun cio i chekhlat hna u sih.

(a) Sifahnak

Vawlei ram ah ai dawh a ttha bik pakhat a simi Honolulu khuapi ah inn dawh

inn sang le pangpar dum tampi a um. Cu hna a tang ahcun inn nei lo, ei awk ngei lo a thongthong in an ril lengluang. Cubantuk in Asia ram tampi le Africa ram le South America hna ah mangtam chuah hram ai thok i a karh chin lengmang ah a panh. Biologist Paul Ehrlich nih 1975 hnu cun hrial khawh lomi mangtam vawlei ah a karh lai a rak timi a tling thluahmah cang.

A luancia mi kum 40 ah ram 19 in mifim 172, noble prize a hmumi 39 nih UN sinah minung kan lu thanning nan kham lo ahcun vawlei ah mangtam a tlung lai i mi vial te nunnak caah an i thatnawng dih lai tiah an rak ti hna. A ruang cu minung kan karh tuk i vawlei ah a chuahpi mi eidin thilri a karh lo. A chuahpi mi hnihkhat zong zapi nih tinco khawh a si lo i mirum mifim ai timi hna nih an co dih. India ram a rak hruaitu hna Gandi nih “Vawlei sifahnak a ruang cu hakkauhnak ruangah” a si a rak ti. Vawlei thilri 100 ah 80 hi minung 100 ah 20 nih an i neih i 100 ah 20 te hi 100 ah 80 nih kan i cuh mi cu a si an ti. Vok 8 hmai ah sa vo khat thlak bantuk chan ah a chuakmi mino kan si. Sifahnak ruangah ah a chuakmi Ebola zawtnak hi tahchunhnak pakhat a si.

(b) A Buai Deuh Rihmi ‘Pollution’

A luancia mi kum 45 ah khan cun ‘Pollution’ timi biafang hi zapi nih an rak hmang lo i Ecology timi a sulam hi an rak thei lo. Asinain nihin ahcun vawlei nih a neihmi saram thilri man sung hna an lo tlau dih hnik pinah kan tiva, kan khuapi hna le kan cung pakpalawng hmun hna kan thenh tthan lo ahcun minung kan ci a mit cang lai i kum le caan pi lawng khua a sa cang lai timi chan kan phan cang. Kan vawlei cu a linsa chin lengmang i meitlang puah, lihninh , tilet, thlichia le totho ttha lo hna a tam chin lengmang pinah zawtfahnak a phunphun a karh. Nitin ti awk in minung nunak a thongthong a liam. Cunakin ttih a nung deuh mi cu vawlei mifim kan timi Albert Einstein te hna kut in a rak i thawkmi thermonuclear device (atomic bomb) a si. Mi pakhat kut ah vawlei mi vialte kan thih kan nunnak a um chan ah a chuakmi kan si. Nihin vawlei hmun kip ah lihninhnak le thlichia hna kan ton lengmangmi hi tahchunhnak pakhat a si.

http://www.youtube.com/watch?v=XAi3VTSdTxU

(c) Upa Le Mino I Hlatnak (Generation Gap)

Vawlei cung ah a nuam lo bik pakhat ah an ruahmi cu nu le pa le fa le i chawnhbiak, i pehtlaih khawh lo hi a si. Cu thil nihcun nihin vawlei innchungkhar hna hi sum phonh in a phonh hna. Nu le pa nih fa le duhmi le tinhpiakmi an lung a tling ti lo. An fale zatlang an tlawnlenning, thilpuan an i hrukeihning, lusam titvun tamhning, nuamhnak le rian an kawlning an rem ti lo pinah an lung a fak , an ning a zahter hna. Fale nih nu le pa cu chan a dawi kho lomi, tthanchonak a dawntu , khua le ram a rak hrawktu , thiltthalo vialte a rak chia cia tu, zahpi awktlak ah an ruah ve hna. Cucaah fa le tampi nih nu le pa sin um huamtilonak, le nu le pa dohdal sirleih an i zuam bantukin nu le pa zong nih fa neimi si a har tuk tiah a ttaphram lengmangmi an tampi ve. Cutiin kaphnih lungtlinlo, i nuamh veve lonak ruangah innchungkhar ral a tlung i vawlei innchungkhar 100 ah 70 hi ai nuam ti lomi, a lungre a theimi an si chan ah a chuakmi an si.

http://www.youtube.com/watch?v=WFJqZchfG9k

(d) Minung Le Minung I Huatnak

Kan Pathian pakhat siin a hung chuakmi kan si dih kan ti. Khrih ah pumkhat kan si kan ti. Ala! Vawlei sining tak hi zohhmanh mirang ram ah minak le mirang, minak ram ah minak, misen, le mi eng, Asia ramah misen, midum le mi eng tiin ihuatnak, ithahdahnak a khah in a khat cang. Kanmah ram te hmanh ah Kawl le Lai, Kala, tlangcungmi le kawlrawnmi, biaknak ai khat lomi tiin i entainak, i nahchuahnak, i namnetnak in kan khat cang. Arab mi le Israel, Catholic le Protetant, Greek le Turk, Hindu Indian pawl le Pakistan Moslem pawl, kawlram Buddist pawl le Khrihfa tiin kan i rem loning hna cu mithmuh kuttongh a si. Britist historian Arnold Toynbee nih vawlei ralpi pathum nak cu mah le ram chung kip ah ramchung ral in a tho te lai a rak timi cu a hung tling thluahmah chan ah a chuak mi kan si. Nihin ISIS he pehtlaiin a chuakmi buainak hi tahchunhnak pakhat a si.

A cunglei thilttha lo le ttihnung vialte hna hi pathian sermi siloin Pathian a kan thluachuahmi luatnak hmangin minung nih an chuah pimi a si tiah ka zumh (Gen 8:21,Pc. 55:21). Hi chan chia ah a chuakmi mino nih a si paoh siseh tiin kan caan tang mi ah nuamhhneihnak maw kan kawl lai, Bawi sunparnak caah tiin nunnak pek in dah kan vawlei kan ser tthan lai?

(2) Nihin Mino Kan Dirhmun Le Mirang Mivaivuan pawl Sining

Khua ruah lengmang ah thin a hung, lung a tawi, ing a puan. Mah duh ahcun hruainak phung tthalo le hlan minung nih an rak chuah pimi thiltthalo vialte hi hrawh dih i a thar bakin kan vawlei hi ser kan duh cio lai dah. Sinain zeitindah kan ser tthan lai timi ruahnak kan neih lomi hi ngeihchia a si. Hi tlukin kan vawlei nih a kan herh lioah US mino tampi cu a ho ka si ti hmanh a tuaktan bal lomi an tam ti si. Fimnak an cawng, an thiamsang kan ti nain an chung a kua (Soulless education). Nihin mino tamdeuh an dirhmun zoh ah biaknak zei a si lo (sicularism), thilri lawng duhnak (materialism), zeiti lam paohin nuamhnak kawl men (Hedonism), a tlacop in tuan le nun men (Nihilism), mah ca mah zawn lawng ruahnak (individualism), le duhfahhakkauhnak (Selfishness) timi pawl nih a uk hna. Nihin US mino nunphung cu a cung lei hna nih hin fak tukin a ciah cang hna caah a ra laimi chan caah ruahchannak a tlawm. Cucaah Billy Graham nih, Jesuh Khrih dawtnak kan zumh kan cohlan lawnglawng US ram caah ruahchannal a um a ti zungzal.

Kanmah lakah a fim deuh, khuaram daw deuh kan timi mino hruaitu hna zong nih rianttuantu tling kan pa le kan u le kan dohdal ning hna hi duh a nun lonak a tam. A ruangcem cu an tthatlonak an tlinlonak lawng kan chimkhawh i mah nih van ttuanve zong ah ‘amah lala, mi lala’ timi ah kan tla lengmang. Absolon hi zoh tuah usih. Mifim, midawh, mithawng, thlennak a duh vemi a si i mipi zongnih zumhmi le bochanmi a si. Ziah a donghnak mahtluk khan a chiat hnga?

(a) A hodah ka si ti ai hngal lo; A sam le a mui kha a hmun ding ah a ruah (2 Samual 14:25). Lunglomhnak le teinak a hmuhtertu peng ding ah a ruah. Catial thiam Edword Dahlbery nih kum 19 ka si ah keimah le keimah ah mikhual bantuk ka si a ti bang Absolon hi zeidah a si, zeitindah a chuah ti ai hngal lo. Nihin mitampi zong kan si ve. June Callwood, Toronto Psychologist panih, “92% of Canadian University sianghngakchia nih ahodah ka si ti an i hngal lo” a rak ti ve. India miphun hna an i cawnpiaknak hmasa bik cu “Know thyself” tihi a si. Cu cu ahonih dah zeitin a ka ser, zeidah ka zumh, zeitindah ka nun i khua ka ruah ah dah hlawh ka tlin bik lai ti i theih kha a si. Cu cu Absolon a pu Moses le David nih fiang tein an i hngalh . Minung cu Pathian thaw (Soul) kan si caah Pathian caah kan nun pek lawngah hlawh a tling lai ti a si. Absolon nih a thih tiang a thei ta manh lo.

(b) Hringtu a pa a doh; David i a fa a dawt tluk in fale a dawmi vawlei

tuanbia ah a um rih lo (2Samual 18:5; 13:39;18:33). Nihin ah nu le pa fale cung ah ai lawm lomi le a ttap a hrammi an karh chin . A cheu fale nih nu le pa dohdal i kaltak kan hmang. A cheu nih nu le pa sin in chuak ti loin um hnawh peng i lungretheih pek kan hmang fawn. Mino hna nih kanmah tein kan ttuanvo i lak ve in nu le pa tu van zohkhenh lomhter ding caan kan phak lio ah dohdal le lungretheih tu kan pekmi hna hi Absolon zultu kan si lo maw? (Gen 2:24)

(c) Nu kong ah a buai; Nu le pa i pehtlaihnak hi Pathian nih a sual a ti lo. A hman lo ningin hmang hlah uh a ti. Absolon nih nu pa 10 he duh paohin mi hmai ah a um pin ah a ning bel zong a zak rih lo (2Samuel 16:22). Cucu thihnak lam a phakpitu a si. Kannih zong nih nihin mithmuh kuttongh in kan ton cuahmah.

(d ) A hman lomi lam in ramser ai tim; An ram ah a ding lomi remh a duh, thlen a duh. Uknak le zatlang nun ah dinnak um seh ti a duh. A hman, a tthami a si. Mi a sizung hna. An duh, an zulh taktak (2Samuel 15:6). Mi zapi caah dinnak a ti ko nain amah a bawi zokzok lomi kha a hngak kho lo. A thin tawi. A ruang cu mipi caah dawtnak nei tak loin amah bawinak hmuh zokzok a duh. Khah ! kan nih hi kan ram thlen a hau ti kan theih dih. Kan duh dih. Dinnak kan au cio. Pakhat le pakhat zong tha kan i pe kan i forh fial ve. Bochanmi mifim, mithawng zong kan um ve tak ko. Asinain pumpak rumnak le tthatnak ruah ah zapi cu zuar le kaltak lengmang kan si ve lo maw? Aho hmanh kan i zum kho ti lo. Kan i ttanh ngam ti lo. Kan ttangrual ti lo. Zeitindah thlennak cu a chuah kawh kun lai.

(e) Terrorist lung put a nei. Dinlonak ka duh lo a ti nain zeitin dah dinnak

tak cu a chuah lai timi vision a ngei lo. A tuan lio mi, a duhnak kha zei lam poh in hmuh dih lawng a ruah khawh mi a si. Amah a bawmtu hna an nunnak a pam ding zong a ruat lo. A pa ralkap thih ding zong a ui lo. A taktak ahcun miphun khat te an si dih. Kan nih zawn zong ah a si ve. Kan ram hi kan kut ah a tu bak kan pe hna sehlaw zeitin rian van ruat awt i dinnak tiva bang van luanter ding ruah in planning na nei lai ka zum lo. Cun kan kut ah hin raltthat khawhnak lam um sehlaw bom zong puah ve kho, lai zong a nawng ve khomi lungput kan nei ve men lai.

Hi vialte nih a langhtermi cu nihin mino nih kan khuaram sernak ding ah kan dir hmun a hram a feh lo zia hi a si. Siah zeitindah kar kan hlan lai: Pathian kan ram a sunparnak caah.

3) Kum Zabu 21 Caah Dirhmun Khuaruahnak (Rom 12: 1-2)

Hi vawlei kalning in kal lengmang ti hlah uh, cunglei thlarau nih nan lung in fimter hna sehlaw a hmanmi le a dingmi thil theih in nunpi i zuam uh tiah Paul nih phung a chim. Hi bia hi nihin mino hna kan lungput, thil kan hmuhning thlen duh ah chimmi a si. Paul nih ai fiantukmi cu minung hi vawlei pahnih chungtel kan si a ti: Hi vawlei le Pathian vawlei. Hivawlei kalning lawngte in kalnak nih di a riam lomi, duh a nung lomi le tthathnemnak a nei lomi nunnak a chuah pi ti hi a si. Cu caah hi vawlei kalning (Confromed) siloin Pathian kalning ah kan nun thlen (trasnformed) siter a kan duh.

Conformity (Mi hawi kalning le chimmi, ruahnak le tuahmi ruat phukpak loin cohlan cawn, zulh)

Zei ruangah mi nawl kan cawn tiah cun mi nih rak kan uar hna seh, kan duh hna seh, kan thangthat hna seh, minthang sining ti kan duh caah a si tiah philosophical study nih a langhter. Mi tam deuh nih an kan iap caah le nawlneitu hna kan ttih ruang zong ah mi duhning pauh in kan nung fawn. Cun mipi duhlo ningin nun kan i timh tikah mi nih rak huatnak le soiselnak kan ttih ruang zongah mi nawl kan cawng fawn. Cu ti a si tikah mi nawl cawnnak in kan nun dirhmun kan awt. Mi duhning in kan nun deuh paoh ah thangtthat le fak cu kan co deuh deuh ve.

Kan nun hi a nuam ngaimi le tha a dam ngaimi cu a lo fawn. Sinain Paul nih cu tin cun um hlah uh tiah nawl bia a kan pek. A ruang cu mi nawl cawn men nunnak cu mah nunnak a si lo i mi nunnak kan i hrawm kha a si. Keimah kha keimah ka si ti lo i midang ah kai cang. Midang nih an kan herh chung paoh le an duhning in kan nun chung paoh cu dawt kan i hlawh ko nain an kan herh ti lo hnu paoh ahcun kan nunnak ttuanvo an kan la fawn ttung lo. Cu tikah minung kan si ko nain seh bantuk in herh ti lo hnu paoh ah hlonhmi thilri ah kan i cang. Bia fak ngai in a luanciami 2500 ah a rak fimmi Socrates nih, “I chek lomi nunnak cu nunpiak a phu lo” a rak ti. Si le kan nun hi hrap thum in kan i check tuah hna lai.

a) Kap hnnih in khurkhua na ruat maw? (Do you think critically?)

Critical timi biafang hi Greek holh ‘Kritikos’ in a rami a si i a suallam cu kherhhleih le biahalnak tuah (To question and analyze) tinak a si. Mah hihi thil pakhat kan zumh lai ah a biapi bik kan tuah a herhmi a si. Zumhnak cu kan nun a kan hruaitu a si caah a hman lomi na zumh zong ah cuning, a hmanmi zong ah cuning cun kan cawl kan cang. A chel caan ahcun thil a tthalonak lei a si khawh lonak chim le hlathlai hi mi hrawktu lawng ah kan ruah. A taktak ahcun, kaphnih thil zoh le tuaktannak nih a hman deuhmi, a ttha deuhmi dirhmun le zumhnak a kan neihter. Cu caah criticism timi hi a hmanmi biakhiahnak le a palh lomi zumhnak kan neihnak ah a biapi hrimhrim ko. A palh lomi sibaw, biacaihtu an um lo an rak ti bang mifim kip, mi rum kip bia kan zumh colh awk a si lo. Tuak tan cikceknak cun transformed nun i a hram a si.

b) Luat tein na duh nai thiam maw? (Do you choose freely?)

Pathian nih thluak le duhthimnak a kan pek. Kan thluak in kan tuaktan cikcek hnu ah luat te in kan duh kan i thim a herh. Philosopher William Ernest Harley nih: I am the master of my fate, the captain of my soul a ti. Kan nun a mawngtu cu kanmah kan si tinak a si. Philosopher Jean-Paul Sarte zongnih: Kanmah le kanmah nunnak cu nitin kan tuah mi duhthimnak in kan ser, a ti. John Chaffee nih: Luat tein mah duh ai thim ding ah chiatserh cangmi kan si caah zei kan tuahmi paoh ah rian a nei tu kan si ve, a ti. Mi a mawh chiat pengmi pawl cu mah te in duh thimnak a hmang lo kan si tinak a si. Cu tik ah kan palhmi kha mi dang kan mawh chiat hna. Cun tin rak si sehlaw, kha tin rak si seh law tiin phunzai lawng kan rian. A biapi deuhmi tu cu: A tu ka dir hmun cu mah hi a si i zeitindah kar ka hlan lai tiin mahte in duh ai thim kho mi kan si a herh. Nangmah caah nangmah cu tlak zong na si i umsertu zong na si. Midang kha na umsertu ah hman lo ding a bia pi tuk. Mi nai serter han ahcun harnak na ton tik ah ttuanvo an la lai lo kha philh ding a si. I palh zong ah hman zong ah mahke te i dir hi lungdi a riam mi nun a si. Phung thluk ah lungtling lo ngai in a thimi Socrates si cu a lung ai tlinh ngaimi mihrut pa sinak in a ttha deuh ti a um.

c) Thil thar na chuahpi maw? (Do you live creatively?)

Vawlei ah mi phunthum kan um an ti: thil a cantertu, a cangmi thil a caihtu, le zei a cang ti zong a thei lomi. Kan vawlei hi ai thlen a ran tuk caah a um sawhsawhmi minung si men cu thih he ai lawh chan kan phan. Ttuan ahcun Pathian nih zeipaoh a kan tuahpiak dih timi zumhnak a rak um nain atu ahcun minung nih minung herhbau i tuahpiak chan a si. A ttha tthumi Khrihfa hna ruang ah; Kalr Marx caah cun Pathian a um lo nain ruahchannak a um, Khrihfa hna caah cun Pathian a um nain ruahchannak a um lo an rak ti bal. Chim duhmi cu Pathian nih zeidah kan caah a tuah lai ti hngah si ti lo in kanmah nih Pathian ram caah zeidah kan tuah lei ti tu hi kan lungput a si awk a si.

Creative living timi cu kan duh thimnak hmang in zeithil thar, ruahnak thar dah khua le ram caah ka chuah lai ti a si ko. Hawi tuahcia lawng a soitu le a fak tu si ti lo in sawimi le fakmi si ding ah cawlcangh a si. Mah thil hi thil fawi a si lo. Hlan lio ah thilthar a chuahpi tu Socrates, Nicolus Copernicus, Galileo te hna zong nih thilthar an chuahpi ruang ah thihhnak tiang an tuar. Hi bantuk minung hna nih kan vawlei cu a khupthal an leh. Ahodah kan ram le miphun caah kan zoh lai? Nangmah le keimah hi kan si lo maw? Kan tuahmi paoh ah kan hlawh a tling colh lai ti a si lo. Thomas Edition nih, kan sung a ti bal lo, voi thong kua ka cawn ti tu in a ti. Daw Suh nih: Democracy cu minung caah a si i minung nih ser ding a si a ti. Paul nih Phi. 2:12 ah nan khamhnak caah nanmah tein tuah a ti khah.

Cu caah hitihin kei cu bia kai khiak: 1) Khurkhua ruat loin ka nun ahcun keimah le keimah kai rawi, 2) Ka duh thiam nak keimah tein ka hman lo ah cun Pathian thilser ka rawi, 3) Thilthar tuah ka ngamh lo ahcun ka hmailei ka leirawi a si (I betray my future).

4. Zumhnak Dot Ruk (James Fowler)

1) Bawhte si lio zumhnak...a fiang tuk lomi dirhmun (May be)

2) Mi chimmi paoh zumh dih (Ok, ok, I will do it)

3) Rak ser ciammi zumhnak le phung bak i tlaih (This is this)

4) Mah zumhmi lawng a hman bik tiah i tlaih (Either/Or)

5) Mah zumhnak lawng zoh loin midang zumhnak zong zoh (Both/And)

6) Kan nunnak hi midang caah a si. Keimah timi kha a tlau. I am zero. (Fowler, 1981)

A dot ruknak ahhin mi vialte kan phak khawh a si ahcun vawlei hi a dam lai tiah cattialtu nih a zumh. A phan khomi minung tampi an um. Cucu kan nun hi Pathian a ram le a miphun caah a si ti a thei i midang caah ai pe khomi hna paoh paoh kha an si. I dannak le i lawhlonak hna kha dawntu ah an chia ti lo. Thil ttha tuah le mi vialte hi i dawt khawh nun khi a chim duhmi a si.

5. Theitha a Thlaimi Minung Sinak leiah

Minung kan pum hi pangpardum bantuk a si. Ttha tein zohkhenh kilkawimi

dum ahcun pangpar phunphun an par i khuai le vate hna an i nuam. A zohtu minung vialte zong an thinlung a dam. Thingkung nih theihttha a tlai khawhnak cu a kung a ngan a dam caah a si. Thingkung cu a lengin kan tuk kan den pah ko zongah a chung muru a dam chung paoh cu theittha a tlai i nunnak rawl an chuahpi. Sihmanhsehlaw a chung muru in damlonak a neih ahcun a leng hnah a hrin ko bu ah a pang a chia i rau lo teah a kung ning piin a pur a thi.

Minung kan nunnak hi thingkung bantuk kan si. Pathian nih a kan serchihmi kan chung thlarau a dam lo ahcun kan pumrua pi hi cu a tlu a maal. Chikkhat kan tuahsernak menmen zoh in mittha mi tthalo, midam midamlo tiah kan i chim kho lo. Kan tuahsernak a phen ah a ummi kan thlarau kan lungput a dam le dam lo tu in kan tah deuh a herh. Lungput hman loin tuahmi thil nih theittha a tlai kho thai lo. Cucaah a hmunmi thei ttha kan tlai khawhnak ding ah kan chunglei in a dam mi kan si a herh hringhran.

a) Minung Damlonak

Damnak le damlonak hi ai rlachanh tukmi an si nain ai neih cemmi an si ve. Minung a simi vialte nih damlonak le inntuarnak phunphun kan ton. Zeiruang ko ah dah kan zawt. Biakam hlun cun sual ruangah kan zaw an ti. Dantat tu zong hi Pathian a si an ti (Isa. 45:7, Amos 3:6, 3:38, Psalm 38). Cucaah sibawi pawl hmanh hi hmunhma an nei huaha lo (2Chanrelnak 16:12). Biakam thar ahcun chuah ka in a mit a cawmi pa kha Jesuh nih a sual ruangah a si lo, a ti (John 9:1-7). Mi cheu nih vanchiat ton ruangah kan zaw an ti ve. A hlei in Greek mifim pawl nih vanchiat tthatnak a chuahpitu nu Pathian pathum an um an ti. Pakhat nak nih nun saunak a pek. Pakhat nih nun chung ah thil chia le thil ttha a pek. A dang pakhat nih chan tawinak a pek an ti. Nah te hna, sifah te hna, ke zen te hna hi vanchiat tthat i a chuakmi ah a ruat mi an um. Chanthar minung thinlung tthanning a theitu Psychologist pawl nihcun damlonak hi khuaruah i palhnak in a chuak an ti ve. Zeibantuk dirhmun in kan um ko zongah kan sining cung i kan lungput ahhin damnak le damlonak a um an ti. Zei a va si khom ah nunnak a neimi paohpaoh cu sual ruang ah maw, khuaruah i palh ruang ah maw a zaw kho zungzalmi kan si.

b) Khuaruah palh zawtnak

Minung kan pum chungah hin kan minung sinak le Pathian muisam keng kan sinak hi nifatin ral an i tu. Keimah timi lungput hi Kawl nih aatttah an ti i Mirang nih ego tiah an auh. Mah keimah timi lungput hi voikhat teah kan neihmi siloin duhsah tein kan i tthanpimi a si. Cu keimah timi lungput nih kan nun a hruai tikah mah duhmi lawng tuah duhnak le mah himnak lawng kawl kan hmang. Cu tikah kan Pathian lawhnak kha a thil a rit i kan thlaurau duhsah tein zawt ai thok.

Bawi Jesuh i a mission taktak zong mi nunnak sersiam a si. Biaknak i a rian nganbik cu minung thinlung thlarau sersiam hi a si. Minung kan thlarau hi a phunphun ruangah a zaw kho: hngalhlo ruangah maw, nunzia palh ruangah maw, midang tuahsernak ruangah maw. A zei sihmanhah sining/tonmi cungah khuaruah i palh hi zawtnak fakbik a si. Thinlung a der ahcun taksa cu a cawl kho lo. Thinlung a tthawn ahcun sibawi nih thlop khawh lomi zawtnak hmanh in an dam. Taksa damlonak neih ko hmanh ah ton ngam a si. Lung a dongh ahcun mah le mah thah hmanh ngamh a si. Cu caah minung thinlung thlarau damter hi biaknak i a rian a si. Khrihfabu kan rian a si. Zumtu dihlak kan rian a si. Zeitindah cu thlarau sersiamnak rian cu kan ttuan lai, tihi fak deuh in kan ruah hau. Zumhnak lawng kan ti lengmang i minung lei in zuam venak le hngalhnak tthanchonak ai tel ve lo ahhin kan dam taktak kho hnga maw?

Psychologist pawl nih cun minung pschye (thinlung turcawlning) sersiam hi kan rian a si an ti ve. Mah le mah hi hngalhnak in damnak kan hmu an ti. Cucaah mi dam lo pawl kha an chung tthawnnak an i hngalh hlan lo lungsau tein an bawmh hna. Mi kha an bia va caih le order va peknak nih a damter hna lo. I hngalh lo kar ah an thiltu kan rihter chin hna an ti. Sual timi biafang hi an hmang duh lo. Minung nih kan i ngaihmi zia vialte nih ruang a phunphun a neih cio. Hmachia kan neih tikah a hma zawn thengte i sichunh lawng ah a dam lai tiah kan ruah tawn. Sinain hmachia a chuahtertu chunglei rawkralmi tu kha rak damh hmasa a hau ti hi Psychology nih a dripimi a si. Action ah siloin tuahmi thil a tuahtertu ziaza ai semnak kha hngalh hrimhrim a hau an ti.

Sigmund Freud le Carl Jung le Eric Erikson pawl hi psychology tawhfung an si.

Bawhkeuh kan si lio tein kan pawngkam le kan chungkhar nih neihtermi zia kha kan upat hnu ah a lang an ti. I uammi thil hna kha caan rauh hnu ah a phunphun in nunnak ah a lang an ti. Cu caah mah le mah tthannak tuanbia i hngalhnak lawnglawng in kan dam kho an ti. Mah le mah i hngalh hnu ah mah le mah i cohlannak a chuak. Mah le mah sining tein i cohlan kha damnak hrampi a si an ti. Mah ke cung teah dirkhawh, biakhiah khawh, tuan khawh, a herh caan ah lenglei bomhnak lak khawh hi a dammi nun a si. Khat te leiah Biaknak nih cun zumhnak thawng in kan dam an ti ve. Cu zumhnak le hngalhnak cu an i do lengmang nain a tu ahcun hngalhnak le zumhnak an pahnih an i fonh ah a thabik tiin kut sih ttuantti chan kan hung phan cang. Hihi thil hi Laimi biaknak hruai hna nih zeirel lo awk a ttha hrimhrim lo.

Zumhhnak le hngalhnak hna hi thei tha kan tlai khawhnak ding caah tawhfung an si. Mah hna pahnih tel loin minung le minung pumpak in bia kan i caih (judgement) tikah mi thlarau mah thlarau thil a ritter chin tawn. I sik le i cawnpiaknak nih mi le mi a kan ttihter, an kan phuhrunter chin tawn. Zeiruangahdah mah hi a can i zeitindah kan bawmh lai timi kha kawl hmasa loin a cang cangmi cung tu ah i mawhchiat le i chimhhrin kan hmang tawn. Thawngttha bia zong hi mi tuknak le mah i khamhnak ah kan hman ttheo. Cu kan zia zong cun kan dam ve a herh. Kanmah le kan sining tein Pathian hi fuhpanh thangtthat kho usih law zei thluk in dah a va tthat hnga.

Minung simi paoh nih “Keimah (ego)” timi le “Pathian muisam (Image and likeness of God)” kan nei cio. Keimah timi cu kan minung sinak kan ti tawnmi khi a si i kan pum cheu bang te khi si. Cu keimah timi lungput le ziaza cu kan chuah ka in duhsah tein ai semmi a si. Mi hakkau pa kha ziah na hakkauh, hakkauh cu a ttha loh tiah sik le cawnpiak in ai thleng colh lai tiah ruah ding a si lo. Zeiti ka rak tthan caah dah hiti ka hak a kauh ti kha ai theih khawhnak hnga na bawmh ahcun a ttha. Cuti i keimah ai timi kan lungput chuahkehnak kha kan fian lo i kan nun a uk tu ah a can chung paoh cun kan pumpi hi ningcang loin a cawlcang, khua a khang, ai hrocer, a thin phang, mumal nei loin i khamh peng ai zuam. Biaknak bia in chim ahcun sehtan ai phuang, a bawi, a lal. A kan panhtermi cu lungtling lomi thihnak lam kha a si.

Khattelei kam ah Pathian muisam kan kennak a rak um ve. Kan chung ah nan um i kei zong nan chungah ka um ve, a ti bantuk khan minung a simi paoh nih Pathian muisam an i ngaih dih. Cu nih cun kan pum hi heh tiah a kil ven, a zoh khenh. Intuarkhawhnak le ruahchannak a kan pek. Zeipaoh hi a ttha te ko lai tiin a kan hnemh. Lungsaunak le toidornak a kan cawnpiak. Job nih taklawng in ka chuak i taklawng in ka kir tthan lai ti tiang a chim khawhnak cu Pathian muisam an kenmi ruang ah a si. Lakphakti nih pawngmuk a ciah i pawngmuk cu a muisam a tlau cuahmah bantuk khin “keimah” timi kan nun kha kan Pathian muisam nih a ciah ve i duhsah tein a muisam a loh ding kha kan hmuitinh cu a si. Thinlung thlarau damnak lam cu a si.

Mi thlarau sersiam, mi nunnak bomhchanh timi cu an neih ciami Pathian muisam tthawnter tthan khi a si. “Keimah” timi lungput nih kan duh lomi thil a kan tuahter tikah, keimah timi lungput lila in phisin kan timh tawn. Cutikah lihchimnak, i thuhnawhnak, mi hrialnak, mi congawihnak hna kha kan phaw ah kan hman tawn. A voi a tam le caan a rauh tikah kan Pathian muisam nih a celh ti lo. Mah le mah sual i phawt i lungdonghnak in kan khat tawn. Taksa mizaw lak hmanh ah thinlung dermi cu damter khawh an har tiah sibawi nih an chim. Hi lio caan ahhin a kan theithiamtu, a kan cohlang tu Pathian le minung hawi kha kan herh bikmi hna an si. Biaceihtu siloin kan nun chungah luh ve i kan tuarmi tuarpi tu kan herh. Mi nun sersiamtu maw kan si tawn, thilrit chaptu dah kan si tawn. Kum hlei hnih thi chuak nu nih Jesuh puan ki a tong tikah Jesuh nih ka power a chuak a ti. Mi nun kan ser duh ahcun thi kan i hlut bantuk khin kan chunglei thawnnak i hlut kan herh ve. Mirang nih emphatic listening tiah an auh i cucu na sining kal tak i a dam lomi nun chungah nun vai i hrawm khi a si. Mah cu kan Bawi Jesuh nih a tuahmi mission cu a si. Pulpit in mi cawnpiak men khi a si lo. Nun hrawm nun in mi thlarau le nunnak sersiam kan herh.

Bible Study

(i) Kum 38 mizeng pa le kan Bawi Jesuh (John 5:2-9). Damnak lam a um ko nain dam duh lo, mikut i rinh in nun hi sual a si.

(ii) Kum 12 thichuakmi nu le kan Bawi Jesuh (Luke 8:43f). Dam a duhmi caah cun vawlei sibawi nih a sung an pek cangmi caah zong ah damnak a um. Cucu kan Bawipa Jesuh Khrih tthawnnak a si.

Biafunnak (Conclusion)

Theitlaimi minung si cu mission nun neih i i nunpi peng hi a si. Tuahsernak ruangah khamh kan si lo. Khrih nih an kan thlanhnak kan cohlannak thawngin khamh kan si. Cu khamhnak cu a thlau kho ti lo. Zungzal ca in a kan tuahpiak cang. Amah bel tuahsernak in kan kil kawi lo ahcun kanmah tu hi khamhnak chungin kan chuak tthan kho. Vawlei i titsa in kan nun lio ahcun kan ral sehtan hi kan doh ve a hau. Amah nih a kan thluk hlan ah kanmah nih i doh cia a hau. Sehtan ral dohnak ah a thabikmi cu Pathian rianttuan a si. Mah si khawh tawk in Pathian rian nitin kan ttuan ahcun kan ral Sehtan kan tei i khamhnak chungah kan i khumh zungzal.

Munung a simi paoh nih kanmah le kan sining te cio in Pathian rian kan ttuan ding hi Pathian nih a kan duhpiak bikmi a si. Kan pum ai dan bantuk in pahrang kan neihmi zong ai dang. Cu caah a tanglei lam phunruk lak ah phun khat cio tal in Bawipa rian ttuan hi khamhnak hmuhnak a si.

1) Cawnpiak: Kan pawng a ummi minung pakhat khat nih thil dawh cah lo tuk a tuah cuahmah i a nunnak caah ttih a nung cang ti kan hmuh ahcun hmaitonh tein chimh hrin khi a si. Kan chimhrin tikah nangmah nak in ka ttha deuh timi lungput si loin siahernak lung put he dengteo tein va chimh khi a si.

2) Fimchimh: Hruh ruang le khuahmuh khawh lo ruangah a lung a cawmi le lam hman lo ai thim lengmangmi hna pawl kha thil sining fiang lak in va chimh, lam va hmuh sak khi a si. A hruttuk timi lungput he siloin lungsau thin fual buin na fimthiamnak midang ca i van hman khi a si. Homework tuah bawmh zong Pathian rianttuan a si.

3) Tha pek: Harnak le ngaih chiatnak a tong liomi hna kha nangmah nunnak tette khannak in va hnemh khi a si. Nangmah na har ve lio ah Bawipa nih an domhtlaihnak kong kha tette na khan. Mah thahnak kong chim cu tette khan a si lo caah Bawipa na cung i a thahnak chimtu hi a si.

4) Hawi komh: Zapi sinah ai cawh ngam lomi le mi thar deuh pawl hna kha hawi ah va ser khi a si. Rawlhrawn sawmnak in maw, lente celhpinak in maw zapi sinah a i tel kho lo, ai tel ngam lo pawl va komh va pehtlaih khi a si. Jesuh a zum rih lomi hna zong komh khawh i zuam khi a si.

5) Hawi sawm: Zapi nih tuahmi program ah kan hawile an tel dih khawhnak dingah hawi va sawm chih peng khi a si. Sawm khawh lo tikah thinhung lo tein mi kan sawm tthan hna ahcun sawm khawh lo timi a um lo. Mi sawm mi thlah mi don hi Bawipa rianttuan a si. Vawlei thil a cangmi vialte hi hawi i sawm in tuahmi lawngte an si.

6) Mi bawmh: Mi nih bawmh kan herhnak tampi lengluang lak ahhin mi kan bawmh khawhmi a rak um zungzal ve. Thangtthat le lawmhsaih duh ah siloin Bawipa rian a si tiah mi bawmh i zuam zungzal khi a si. Mi harsa cungah siaherhnak ngaih khi a si. (Rev. Lal Cung Awi nih kan bu ah a rak chimmi chung in ka chap chihmi a si)

Bawi khrih ah hawi dawt hna, nusal pasal kan sinak cu Bawipa rian ah lang seh. A lam pakhat tal in Bawipa rian kan ttuan lo ahcun khamhnak chung in kan chuak. Khrih nih a kan dawt lo bia siloin kanmah nih kan lak duh lo he ai khat. Kan zei paoh hi thlan ah a liam ding a si dih. Bawipa rian kan ttuanmi tu hi a rung hmun ding a si.

Attachments area

Preview YouTube video Michael Jackson - Earth Song