MARTIN LUTHER (1483-1546 A.D)

 “Na chimmi lawng siloin na chim rihlomi zongah ttuanvo ngeitu cu nangmah na si”

Martin Luther hlan ah Wyclif, Hus le midang zumtu paralttha pawl nih Roman Catholic Pope nawlngeihnak a hmaan lo an theih tikah heh tiah an rak doh. Cu ruangah mi tampi zong an nunnak a rak liam ve. Sihmanhsehlaw Pope an dohnak tlam a tlinh kho ngaingai mi hi cu an rak um loh. Cu caah Khrihfa hna cu Pope nawlngeihnak tangah Martin Luther chan tiang an rak um. Pope nih a si, timi cu zumtu pawl caah cun Pathian nih a timi bantuk ah ruah le cohlan kha a si ko. Sihmanhsehlaw Martin Luther hruainak in 1517 kum thawk ah Roman Catholic Church cu cheuhnih ah ai cheu phut! Cu caah Roman Catholic le Protestant Khrihfa tiah Khrihfa cu phu hnih ah ai tthen.

Martin Luther cu Roman Catholic chungkhar a simi Hans le Margarethe Luther hna i an fapa a si. Eisleben khua fate, Germany ram ah November 10, 1483 kum ah a chuak. Apa hi vawleitang chuak thil mansung rianttuannnak ah rian a ttuanmi a si i, a fapa Martin Luther fimcawnnak caah ai zuam ngaingai. Luther cu Roman Catholic chungkhar in a tthanglian mi a si. Khamhnak cu thilttha tuahmi caah le Khrihfabu nawlngeihnak tangah a ummi a si tiah a zummi si. Minung hi kan thih hnu ah kan thlarua hi Pulgatory (Pulgatory timi cu RC nih an zumhnak he ai pehtlai mi a si i minung kan thih hnu kan thlarau vanram le hell ram a kal hlan a umnak hmun a si) ah a um. Cu kan thlarua cu Pope thlacamnak in Pulgatory in van ah a kai tthan kho tiah a zummi zong a si.

1501 Kum ah a pa nih B.A. cawng dingin Erfurt Sianghleiruun ah Luther cu a thlah. Kum 21 a si ah Master of Arts (M.A.) Degree a awng. A pa nih saduh a thahpiakmi cu a fapa hi biaceihtu si ding kha a rak si zungzal caah 1505 kum ah Phunglei cawnnak hram ai thawk tthan. Hi lio caan ah Luther le a hawipa cu ramtang an kalnak ah Ttek nih a tlak hna i a hawipa cu a thi. Luther nih culiote ah Pathian sin thla a cammi cu hi harnak in ka luat ahcun Khrihfa phungki ka si lai tiah a ti. Pathian nih a nunnak a khamh caah a biakam bang Erfurt khua ah a ummi Augustianian Monastery (Phungki sianginn) ah a nu le pa lungtlin lo buin Khrihfa phungki ah a lut.

Mah bantukin biakhiahnak a ngeihmi hi voikhat ah a cang dukmi siloin a nunnak ah tuan tein ruahnak a rak ngei cang. A ruang cu Luther nih a nunnak ah hnangamnak le daihnak hi a ngei kho taktak loh. Rome khua a tlawn lioah Catholic tlangbawi pawl nunzia dawhlonak a hmuhmi zong nih a nunnak ah tampi bia a chim. Kum 1507 ah Luther cu ordain (chiti thuh) an pek. 1510 kum, Rome khua ah biaknak lei he pehtlai in khual a tlawnnak ah a thinlung chungah Habakuk chung i, ‘Miding cu zumhnak in a nung lai’ ti kha a si. Cun 1511 ah Doctorate of Theology cawng dingin Wittenburg ah a kal.

Martin Luther nih biatak tein Baibal zohnak le hlathlainak a von ngei. A hleiin Paul cakuat pawl hi an si. Ai fian tukmi cu khamhnak hi Khrih vel in a si, cucu zumhnak thawng lawngin a si (Ephesians 2:8). Cu pinah Rome Cakuat chung i Zumhnak thawngin minung cu Pathian hmai ah miding kan si, tuah nakin a si lo timi nih a thinlung ah khuaruahnak tampi a chuahter fawn. Wittenburg Sianghleiruun ah Luther nih Baibal lei a cawnpiak hna lioah khamhnak hi Khrih vel le zumhnak in a si ti kha biatak tein a chawnpiak hna. Cu lawng siloin a rianttuan hawile sianghleiruun ah rianttuanmi pawl zong hi kong cu a ruah tawn hna. Khamhnak kan hmuhnak cu tuahsernak in a si loh, zumhnak in a si, cu zumhnak cun kan sualnak ngeihthiam kan si. Pathian le minung kar lakah rianttuantu taktak cu Khrih Jesuh lawng a si tiah a cawnpiak tawn hna.

1514 kum in Luther cu Wittenburg Khrihfabu ah tlangbawi rian a ttuan. A cawnpiaknak hi member pawl nih ngeih an duh tuk hringhran. Hi bantukin voidang ah mipi nih tlangbawi pawl cawnpiaknak an ngeih duh a um bal loh. Hi lio caan ah Luther nih a duh lo taktak mi cu sual ngaihthiamnak Certificate an zuarmi hi a si. Pope nih nawl a pek hna bantukin Sual ngaihthiamnak Certificate hi zuar a si. An hmuhmi phaisa  cu biakinn saknak caah an hman hna.

Mah hi sual ngaihthiamnak nihhin Khrihfa zumhnak a rak hrawh cikcek hna. Cucaah hi caan hi ‘Muihlio caan’ ti zongah Khrihfa tuanbia ah min an rak bunh phahnak a si. Hi sual ngaihthiamnak Certificate cawk khawh ahcun tuahciami, tuah lai dingmi sualnak vialte ngaihthiam a si, mirum pawl nihcun an nu le pa, pi le pu a thiciami sual ngaihthiamnak caah ti’n phaisa tampi in a cawmi zong an um. Mirum pawl nih cun an sual lai dingmi le an fale sual lai dingmi ngaihthiamnak ca tiangin a cawmi zong um a rak si. Cu caah Khrihfa zumhnak kha muihnak chung a rak um lio caan a si.

Luther nih mah hi cawlcanghnak le Bu nawlngeihnak hi fianghlang tein a doh hna. October 31, 1517 kum, Luther nih sual ngaihthiamnak Certifaicate zuarnak kong a diklonak le sual ngaithiamnak cu Khrih vel thawng lawng in a sinak kha 95-Theses a ttial i, Bulletin tarnak board an biakinn kutka ah a taar. Mah hi a tuahmi nihhin Protestant cawlcanghnak ah tuanbia thar a ttial.

January 1521 kum ah Pope nih Luther cu a biaknak in kan chuah cang tiah thawng an thanh. Thla hnih hnu ah Emperor Charles V, hmai ah Luther cu chuahter le biahal a si. Cuka ahcun Rome nawlngeitu pawl le biaknak lei hruaitu pawl an um hna. Luther cu a zumhnak le a cawnpiaknak let dingin an fial. Sihmanhsehlaw Pathian biatak cu a kaltak kho loh. Cu ruangah Luther cu zumhnak pialmi a si tiah an ti. Cu lawng siloin cattialnak nawl le chuahnak nawl an pe ti loh. Luther cu a thlite in tlaih i thah ding tiangin an rak zalh lengmang. Asinain a hawile pawl nih kum khat tluk an huhphenh, an kilkawinak in a luat. Mah hiti Luther amahte lawng a um lio caan ahhin caanttha lakin Biakam thar kha German holh in a leh i, German miphun pawl a phawt hna.

Anmahte in Baibal an rel khawh cang. Hi lio chan ah zumtu sawsawh nih Baibal ngeih le mahte in rel a um bal rih loh. Cucaah mah ti’n zumtu nih pumpak in Baibal an rel khawh hi a voikhatnak bik a si. Hi tluk in Luther nunnak ah ttihnungmi, thihnak horkuang ah a um ko nain ralttha tein Wittenburges Biakinn leiah a rak kir i, mipi umnak ah thawngttha bia a phuan. Khamhnak cu zumhnak thawng lawnglawng in a si, zumhnak hmaanlomi le Pope nawlngeihnak tangin luat cang u tiah a au. Khuaruahhar ngai in Khrihfa sianginn a dirh khawh. Cun Pastor ca le cawnpiaktu caah ti’n ca a chuah.

Culawng siloin heh! tiah hla cauk zong a chuah len rih hna. 1534 kum ah Biakam Hlun Germany holh in a leh. Baibal he petlai in ca tampi a ttial. 1530 kum ah Lutheran Bu, pawl nih an zumhnak ah biapi in an chiahmi zong a ttial. Luther cu June 13, 1525 ah Katherine von Bora he an i um. Cu nihcun a hawikom le thazaang a petu pawl a luatter ngaingai hna. Fapa 3 le fanu 3 an ngei. Luther upat lei a phan cang. Damlonak phunkip nih a tlak. Sihmanhsehlaw Sianghleiruun ah cachim a ttuanmi cu a ngol hlei lo. Cu pinah biaknak hruaitu pawl nih a hmaan lo ningin an nawlngeihnak an hmannak a dohmi le Khrihfa caah ti’n cattialnak a ngei peng.

February 18, 1546 kum ah Luther cu a chuahkehnak Eisleben a va tlawnnak ah a nunnak a liam. A fapa pahnih le a hawikomttha pathum nih a ruak cu Wittenburg ah an kirpi. A nunlio ah thawngttha a rak chim tawnnak Castle Biakinn pulpit hmai ah an phum. A nunnak a cah cuahmah lioah Baibal caang ai rel pahmi cu Johan 3:16 hi a si. Maritin luhter bia roling lakah uar um ngaimi pakhat cu “Thlacam law Pathian rethei seh.”

Note: Vawleicung Miroling Cauk (By; Mang Hlei Cung) chungta lakchinmi a si.

-----------------