JESUH ZULTU THOMAS (B.C 4-72 A.D)

“A kut i thir hma neh kha ka hmuh hna i cu thir hma neh le a hnak kha ka kut in ka tongh hna lo ahcun ka zum lai lo” 

Thomas cu Jesuh zultu hleihnih lakah zultu pakhat a si ve (Matt 10:3; Lamkaltu 1:13; John 11:16). Thomas kong he pehtlai in tuanbia chimmi phunhnih in hmuh khawh a si. Kan Baibal thawngttha cauk pali chung hin Thomas hi,  ‘Didymus timi Thomas’ tiah ti a si tawn. Thomas ti hi Hebru holh in faphir tinak a si i Didymus ti zong cu Grik holh in faphir tinak a si ve. Cun Thomas riantuannak cauk (The Acts of Thomas) ahhin Thomas cu Judas tiah hmuh a si.

Thomas nih min pahnih a ngeih lai ti cu a fiangmi a si. Hlanlio ahhin min donghnak lei i phun min ttial kha, tuchan i an hman ngaimi bangin hin an rak hmang ve lo i cu caah cun min pakhat hi pahnih pathum aa hrawmmi an um caah anih kha anih a si ti hngalhnak caah hin mindang deuh bunh an hau tawn. Cucaah cun Thomas ti le Didymus ti hi a min taktak si deuh loin thleidan khawh nakding min deuh si dawh a si i, a min taktak tu hi cu Judas hi si dawh deuh a si.

Cu caah Thomas hi Judas Thomas ti maw Judas Didymus ti maw a rak si lai i, a sullam cu Judas faphir tinak a si lai. Mark 6:3 le Matt 13:55 ah Jesuh nau a simi Judas ti a um i Thomas rianttuannak cauk timi chung ah cun hi Judas hi Jesuh he faphir an si i chuakkhat an si tiah an ti (The Acts of Thomas 31). Cucu a si lai ti awk a si kho lo, asinain minih Thomas le Jesuh kongah zeiti’ndah an rak ruah tinak ahcun cu ruahnak cu ruahnak ttha zong a si sawk ko lai. Thomas kong he pehtlai in (legend and tradition) nih cun tampi a chimmi tuanbia phunhnih in an um. Cu tuanbia bu khatnak ah Thomas cu Parthia ram ah rian a ttuan ti’n a chim. Eusebius nih a kan chimhning ah cun Jesuh zultu pawl nih khan rianttuan nakding ram an i phawt tikah Parthia ram hi Thomas kha an pek ti a si i hi bia cu Socrates zong nih a chim ve. Socrates le Sozomen nih an pahnih tein, Mesopotamia ram Edessa khua ah Thomas philhlonak biakinn dawh ngai pakhat a um i, cuka ahcun Martar in an rak thahnak cu a si tiah an chim.

Cu caan lioah cun Parthia cu amah tein aa ukmi ram an si i Indus tiva in Tigris tiva tiang a si, cun Persia rili Fong (Persian Gulf) in Caspian Rili tiang a si. Parthia mi hi mi lungtthawng ngai, mahte uk duhmi phun an si i, Rome cozah hmanh nih hin a hmaizah in a ttih ngaimi an si. Cu hna lakah cun Thomas hi thawngttha bia chimtu a si.

Cun tuanbia bu hnihnak cu hi nak hin a tam deuh, a tlin zong a tling deuh fawn i, ngaih nuam zong a si deuh. Jerome nih cauk pakhat a ttialmi a um i, cucu a min ah ‘Minthang Mi Hna Nun’ ti a si i, cu cauk cu Sophronius (Sofronias) nih a ttial chap i cu a ttialmi ahcun, “Thomas nih Thawngttha bia cu Parthia mi hna le Medes mi hna le Persia mi hna le Carmanian hna le Hyrcanian hna le Bactrain hna le Magian mi hna kha a chimh hna i, India ram Calamina khua ah a nunnak a liam” ti’n a um.

Cucu a hmaan a si ahcun tuanbia bu hnihnak nih cun Thomas cu India ram he a pehtlaihter. Hlanlio ahhin India ti bia hi kaupi in rak hman a si i Rili Sen thlanglei ram le Persia Rili Fong pawngkam ram hna, Abyssinia tehna, Arabia Thlanglei tehna le Persia Thlanglei tehna hi a rak huap chih hna ti a si.

Nihin chun tiangah Thlanglei India ram ah St. Thomas Khirhfabu ai timi an um peng rih. Anmah chimning ahcun Thomas hrimhrim nih a sermi Khirhfabu kan si an ti. Hi Khirhfabu a thawhkehnak hi ahohmanh nih fiangte in hngalh a um lo. Vasco da Gama le hawile pawl cu A.D 1500 hrawng i India ram an rak phanh ahhin, cuka ahcun Khirhfabu cu an hmuh cang hna. Cu Khirhfabu cu Malabar le Tranvacore ah a si. Cu Khirhfabu nih an chimning ah, Thomas cu Malankara tikulh ah a hung phan i cuka ahcun thawngttha a chimh hna i cu hmun um minung tampi tipil a pek hna ti a si.

Malankara cu Crangamore pawng tikulh bu pakhat lak i aa tel vemi tikulh a si. Cun an tuanbia ah Thomas nih cun Khirhfabu pahnih a dirh i tlangbawi pasarih a chiah hna. Cun a hnu ah Mylapore ah a hun i tthial i cuka siangpahrang le mi vialte cu an lung a thlenter dih hna, an ti. Mylapore hi Madras (Chennai) khua pawng i a ummi khua a si. Cun Thomas hi Tuluk ram ah a kal i Tuluk ram zongah minung tampi an lung a thlen hna ti a si fawn. Tuluk ram in a hung kir tikah Brahmin miphun pawl kha an thin a hung i, mi kha an forh hna i lung in an chehter hna i, a donghnak ahcun fei in an chunh i a thi ti a si. Cun tuanbia nih zeiti’ndah a ti rih tiah, Vasco da Gama le a hawile nih cun cuka hmun ah khirhfa thilri tampi an hmuh i cu an hmuhmi hna lakah cun biakinn zong a um. Biakinn tang cu an cawh i minung ruhro an hmuh hna. Cu ruh cu var cercur in an um caah aho ruh hmanh siloin Thomas ruh kha an si hrimhrim ko lai an ti ti a si.

Thomas India ram ah Pathian rian a ttuan timi tuanbia he pehtlai in ruah awk a ummi le biahalnak pakhat bantuk a si mi cu; zeiti’ndah Palestine ram in India ram ah a rat khawh ti hi a si? Amthians Mundandan nih ‘Christianity in India’ timi cauk a ttialmi ah Rome khua le India ram cu Tilawng in pehtlaihnak an rak ngei cang tiah a langhter. Cu pinah tuanbia dang nih a chimmi cu Jews miphun pawl hi India ram he pehtlaihnak an ngei cang.

BC 605, 656, 680 hrawng ahhin Jews miphun pawl cu India ram ah an rak pem hna tiah tuanbia nih a chim. Hi hmun an rak pemnak cu Cranganore ti a si i, hi hmun hna ah Syria miphun Khirhfa tampi zong an um ti a si. Sihmanhsehlaw kum zabu 15 hrawng ah Muslim pawl nih Khirhfa pawl fak tuk in an rak doh hna i an inn le an ipumhnak Sinakok (synagogue) pawl an hrawhpiak dih hna. Cucaah ralttih in Craganore in Kochin khua ah an rak zaam hna. Hi hmun Kochin ah an Sinakok (synagogue) pakhat zong nihin chung tiang hmuh khawh a si. Solomon siangpahrang chan lio tein India ram he Tlorthing, Saiho, Tihangttamhnak phun pawl le Awtaw hmul phawl hi rak i thlen le cawk a rak um cang ti a si. Hi lio caan hi BC 992-952 hrawng ah a si. Thomas tuanbia he pehtlai in Nitlaklei Tuanbia timi (Western Tradition) le India ram tuanbia (Indian tradition) timi pahnih langhter chih ka duh.

Nitlaklei ram tuanbia (Western Tradition) hi tulio Khrihfa nih kan cohlan lomi Apocryphal cauk chung ah a ummi (Acts of Thomas) timi cauk chimning hi a si. Hi (Acts of Thomas) cauk cu kum zabu pathum hrawng ah ttialmi a si. Jesuh Khrih vancung a kai tlawmpal ahkhan zultu hna cu missionary rianttuannak caah khoika dah kan kal lai tiah camcawh fung zuhnak an ngei. Thomas nih India ram kal dingah a zuh. Sihmanhsehlaw Thomas nih India ram kal ding cu a duh lo. An holh ka thiam lo. Zeiti’ndah India ram ah cun ka kal khawh lai tiah a ti i, India ram kal cu Thomas nih a duh loh.

Thomas nih thla a cam i Bawipa, India ram siloin a dang ram ah ka kalter tiah a ti. Cutikah Thomas zan ai hngilh a mang ah Jesuh cu Thomas sinah ai hung langh i India ram kal dingah a fial tthan. Hi lio caan ah siangpahrang Gundaphorus nih Abban timi pa cu siangpahrang umnak inn satu ding zungthiam hawl awkah Palestine ram a rak phanh lio a si. Abban nih Thomas cu a ton hnu ah India ram ah an kal. Sianngpahrang pa le Thomas tonnak le biaruahnak an ngeih hnu ah Siangpahrang nih Thomas cu inn pakhat sak a fial. Thilri le phaisa zong innsaknak caah ti’n Thomas cu a pek. Sihmanhsehlaw Thomas nih inn sa loin cuka pawng hrawng ahkhan thawngttha bia a chim pah in siangpahrang nih a pekmi phaisa le thilri pawl cu sifakmi le retheimi pawl a pek dih hna. Siangpahrang pa nih Thomas cu na innsak mi na lim deng maw tiah a hal tikah Thomas nih ka lim deng, a di chih lawng ai duh cang tiah a leh. Cuti cun siangpahrang pa nih Thomas innsak mi zoh awkah a van rat tikah cun zei hmanh a rak um lo. Cucaah siangpahrang pa cu a thinhung tuk i Thomas siseh cun, amah hruaitu Abban zong thong ah a thlak hna.

Siangpahrang Gundaphorus nih nau pakhat a ngei i a min ah Gad ti a si. Amah cu Thomas rianttuannak nih khan a thin a hunter tuk hringhran i a thih in a thih phah. A thih hlan ah Gad nih cun Gundaphorus cu chiat a serhter i, “Thomas cu mei in na khangh hlan ah a vun na hawh hmasa hrimhrim lai,” tiah a ti. Cun Gad cu a thi i vancung ah khan a kai i vancungmi hna nih cun, umnak inn kha an rak hmuhsak i khuazei hi dah umnak ah na duh bik lai tiah an hal. Inn dawh ngaingai pakhat khi an phan i cu inn cu a tthat tuk hringhran caah Gad nih cun hi innchung i a chia bik khan chung um hi kei cu kaa duh tawk ko lai tiah a ti hna.

Sihmanhsehlaw vancung minih cun an leh i hi inn cu midang ca i chiahmi a si cang, nang cu na um kho lai lo tiah an ti. Aho caah chiahmi a si tiah a hal tik hna ah, Thomas nih na u caah a sakpiakmi a si tiah an rak ti. Cu tikah Gad nih vancungmi hna cu caan tlawmpal tein vawlei ah ka kirter ulaw hi thil kong hi ka u ka chimh ta lai tiah a nawl hna bantukin vawlei ahcun an kirter i thil sining a tonmi cu Gad nih a upa cu a chimh. Cutikah Thomas cu thonginn chungin an chuah i siangpahrang pa zong tipil a pek i Khrihfa ttha ngai ah a cang.

India ram tuanbia (Indian Tradition) hi mitam ngai nih an zumhmi le an cohlanmi tuanbia a si. Hi tuanbia chim ningah Thomas cu AD 52 tluk ah India ram a phan i kumkul rian a ttuan hnu AD 72 ah a Martar in a nunnak a liam tiah a ti. India ram thlanglei Kerala ah Thomas nih Khirhfabu pasarih a dirh hna. Khirhfabu kongah tuanbia ttialtu minthang cheukhat nih Thomas nih Khirhfabu pasarih lawng siloin a pariatnak a dirhmi biakinn a sak manh hlan ah adang ah a kaltak hna tiah an ti.

Khrihfabu pasarih a dirhmi hmun hna cu Mlainakar, Palayur, Parur, Gokamangalam, Nirar, Quilo le Ninam hna hi an si. India ram lawng siloin AD 62 kum ah Tuluk ram a tlawng i mi tampi zumtu ah a ser hna. Cu hnuah India ram arak kir tthan i Coromandel (Tulio ah Tamil Nadu state) ahkhin a rianttuannak a va peh. Thomas nih Kerala ah a rianttuannak a tlamtlin bantukin Tamil Nadu zongah mi tampi nih a cawnpiaknak an cohlan ti si. Mizaw tampi nih damnak an hmuh. Khuachia tuahmi tiang in a tthawlpiak hna. Cutikah Tamil Nadu Coromandel a umnak hmun ah nawlngeitu nih a ngeihmi zultu pawl kha Thomas zultu ah an i cang hna.

Cutikah cu nawlngeitu pa cu a thinhung tuk i, Thomas thah dingah a kuttang minung pawl a fial hna. Hi lio caan ah tlang pakhat (Chennai khua ah a ummi Thomas Tlang an tinak hmun) ah khan Thomas cu a um i thla a cam. Thla a cam lioah a hnulei in fei in an sawh i a nunnak a liam ti a si. Thomas nih Khirhfa ah a sermi hna cu Syrian Khrihfa, Chaldian Khrihfa, Newtorian Khrihfa, Persian Khrihfa tiah an min auh an si hna. A ruang cu Thomas nih martar in a thihtak hnu hna ah hruaitu tthatthi ngei loin kum saupi an rak um. Cu hnuah Persia ram in chungkhar minung 400 tluk India ram thlanglei ah an rak phan. Mah Khrihfami hna le Thomas nih Khrihfa ah a sermi hna cu hmunkhatte ah an rak umtti hna.

Hi minung hna nih Thomas nih a dirhtak mi Khrihfa pawl cu Kum 16 tiang tthate in an zohkhenh hna. Persia ram in Bishop zong a herh ningin an rak kuat hna ti a si. Thlanglei India ram Khrihfabu hna nih kannih cu Jesuh zultu Thomsa nih kan pipu hna cu zumtu ah a rak ser hna tiah an chim i St. Thomas Khrihfabu tiah Khrihfabu a dirmi zong nihin chung tiangin an hmun.

Note: Vawleicung Miroling cauk (By Mang Hlei Cung)chungta lakchinmi a si.