Holh A Biapit Ning le Laica Ttial Ning

CA A HERHNAK:  A cheu nih miphun pakhat a kan humhaktu cu Khrihfa kan sinak a si an ti. A cheu nih kan holh le kan nunphung a si an ti. Hi thil pahnih in an biapi veve ko nain holh le ca hi a biapi deuhmi a si. Khrihfa kan sinak nih Laimi a kan humhak kan ti ahcun ruah awk tampi a um.

MIPHUN HUMHAKNAK AH BIAKNAK NAK IN ‘HOLH’ A BIAPI DEUH

Nikum ah Shweli ah kan kal. Biakinn saknak zong ah phaisa lei in kan i tel kho ve. Chinmi lawngte an si. Kan i pum hna. Caan zong an kan pek ve kan i lawm ngai. Kawl holh in caan kan hmang. Naypidaw zongah Chin Khrihfabu an um. Chinholh zapi nih theih a si lo caah Kawl holh hman a si tthiamtthiam. Khrihfa Biaknak cu Kawl holh hman in biak khawh a si ruang ah Khrihfa kan sinak nih Chinmi kan sinak a kan huap kho taktak lo ti chim ka duh. A ruang cu holh dang in Pathian kan biak khawh caah a si.

Chinmi caah American Baptist Missionary cu Pathian a kan theihtertu an si. Mirang an si caah anmah le an holh an hman. Kan upatnak langhter duh ah anmah bu ah um usi law caan sau ah cun Laimi kan sinak in kan tlau kho. Mirangholh in pumhnak ah cun Mirang holh hman a herh cang lai. A hnuah cun fale nih duhsahte in Laimi phun sinak an thlau lai. Cu ruang ah America ah a ummi Laimi nih Khrihfabu an derhnak a si. Chin Khrihfabu 70- 80 hrawng a si cang. Pathian a kan theihtertu nu le pa an si ko. An dawtnak hngalhlo siloin kanmah le kan holh le kan ca in Pathian kan thangtthat lo ahcun kan fanau hna Mirang an can dih lai an phan caah a si.

Holh nihhin minung ruahnak lungthin a thlen khawh. Hmanmi holh nih minung kan ruahnak hi a kan thlen. Kawl nih (Memyo zuaih lumyo ma pioh, lumyo hmah lumyo piohdi) tiah an ti.

MIPHUN PAKHAT LE PAKHAT DOLH TIMI CU AN HOLH DOLH A SI.

Kawl holh kan holh ahcun Kawl ruahning ah kan kal kho. America ah Chin ngakchia nih Mirang holh an holh ahcun Mirang ruahnak an ngei lai. Chin nunphung ttha tete, kan i tleihchannak vialte an nunnak ah a um ti lai lo. Lailei le ramleng lei pehtlaihnak a umte lai lo. Cu ruangah upa pawl nih Chin Church timi an dirhnak a si. Tedim nih Tedim holh, Falam nih Falam holh in an dir. Chin timi mah miphun hngalhnak a nung kho lai i Lailei le ramleng pehtlaihnak a um lai tiah an ruah.

Isreal biaknak cu Judaism a si. An kal umnak paoh ah synagogue an sak. An chuahkehnak vialte an cawnpiak hna. Judah miphun ka si timi hi an nunnak ah a um. Anmah biaknak ah a ummi paohpaoh nih cun Judahmi kan si an ti. Mirang holh cu an holh ko. Asinain an holh le an nunphung an nunter caah, Isreal ram ah a ummi he unau kan si an ti khawh i rian an ttuantti kho. Israel a bawm bikmi cu ramleng a phanmi Jews an si. Cu bawmh duhnak lungthin cu Judah miphun ka si ti theihnak kha a si. Cucu an holh le ca ruangah a si. Khrihfa kan sinak lawng nih Laimi kan sinak, Chin kan sinak a kan humhak lo.

CHIN KAN SINAK A KAN HUMHAKTU CU KAN HOLH LE KAN CA A SI DEUH.

A luancia kum tampi ah Gangaw peng ahcun Kawl cu 50% an si. A cheu cu Senthang le Zokhua peng in a pemmi an si. Asinain ahnu ah cun Kawl ah an i cang. A ruang cu holh le nunphung an thlau cang. Laimi kan sinak nunternak caah kan holh a biapi cem. Cun a pahnihnak ah biaknak a si.

Kei ka holh cu Chin holh taktak a si. A ruang cu Kawl lakah ka chuak. Ka upat hnu ah Laiholh a thiammi kan si. Ka chungle hi a cheu cu Teddim, a cheu cu Falam, a cheu cu Mizo he an i tthi um. Cu ruang ah kannih chung cu Chin taktak kan si ka ti tawn. Kei ka caah ah cun mah peng, mah khua holh timi ttanghuinak a um lo. Laitlang ka phan i mah le holhmi cung ah ttanhhleinak a um i ka khuaruah a har ngai.

Holh timi cu zeitikpaoh ah aa thleng lengmang. AD 1500 lio Mirang holh le nihin ni Mirang holh aa dan tuk caah cu holh cu Mirang hmanh nih an thiam ti lo. Communist cattialtu pakhat pa nih Bawi Jesuh kum 12 in 30 a si lioah Tibet phungki pa sinah ca a cawng. Cacawn a dih lai ah Hebrew holh le Pali holh in biakamnak minsen an thut tiah a ti. An biakamnak minsen thutmi zong a cauk ah a telh chih. Asinain a ttialmi cu Bawi Jesuh chan ah rak hmanmi Hebrew siloin nihin hmanmi hebrew a si. Cu kong cu an hal i a let kho hna lo ti a si. Kan holh ah Mirang holh tampi a lut. Kawlholh tampi a um. Holh cu aa thleng lengmang lai. Thlen kan duh lo ahcun aanasin lungthin a si. Kan holh a nung kho lai lo. Holh kong ah mah peng le tlang holh rak dirpi hlah usih. Cucu ngakchia lungthin a si. Thil kalning kan rak theih lo deuh a si.

Laiholh Thiam A Tthatnak

1. Mi phun dang holh cawnnak ah a ttha Laica hi Mirang ralbawipa nih a rak tuah. Roman calung Alphabet a lak. Laica a thiammi pa nih German cawn ah Kawlpa cu a tei lai. Alphabet aa khah caah a si. Holh cu cawn tikah rel khawh ahcun a fawi cang. Mirang ca he cun kan i neih tuk. A ruang cu Mirang ca zong Roman Alphabet a si caah a si. Nannih hi ram dangah a pet ding nan si. Ngakchia Laica an thiam ahcun ram dang an phak tikah holh thiam an i fawih deuh. Denmark tbk., holh kan cawn zongah fawi deuh in thiam khawh a si.

2. Pathian thangtthatnak ah aa dawh tuk Kawl hlabu le Lai hlabu sak tikah an tlumalning aa dang. Kan thlarau caah a ttha. Hindi holh hi Pathian thangtthat tikah a ttha hnga maw ka hngal lo. Kan holh hi Pathian rosung a si.

Holh le Ca Tamdeuh Thiam Hi A Ttha Khun

Mi kong ceihnak, a thli tein pehtlaihnak caah holh phun tam deuh thiam hi a ttha. Ka sinah US in kan U Mah Annie le a fapa an kan tlawng. Thei hna hlah seh ti kan duhmi cu kan nu he German holh in kan i chawn. An kir lai ah a fapa nih US ka phak in German holh ka cawng lai a ti. Holh tampi thiam cu a ttha. Vai lakah Laiholh in kan holh tikah midang nih an thei kho lo. Kan fale ngakchia pawl hi holh tampi thiamter kan i zuam ding a si.

CACC NIH LAICA A KALPI NING

CACC kong tlawmpal in chim ka duh. Laica ruatkhangtu bu cu ser a si i, chungtel 24 an um. Kumthum ca thim lengmang an si. Laica  a thar in an zoh tthan lengmang. Nihin ah ruahnak nan chuahmi kha ka tlunpi lai. Kan ceih tthan lai. Nihin kan ceihmi hi nihin ah a dong ding a si lo. Feedback le advice rak kan pe uh. Cun CACC nih a tuahmi hi a ttha bik, a hmaan bik, a tling bik tiah kan ti lo. Cu ruang ah Laica ruatkhangtu zong cu a chuahnak a si. Sangpui pa (Rev Dr. Sang Awr) nih capar pakhat a rak ttial. Kan holh kal daan sining a hngal i, a thiammi kawmitti ser i, a caan lak in Laica zoh a herh tiah a rak ti. Cu hnuah kawmitti derh a hung si. Cu kawmitti chungtel hna cu hmunkhat ka khat lawngin an si hna lo. Kalay, Hakha, Yangon le ramdang ti’n tling tein an i tel khawh dingin thim a si. CACC triennial nih kumthum ca a thim lengmang.

Kan karama hi a zik tiang a phan rih lo. Tangka zong a dih ngai. Kalay, Gangaw, Yangon tbk., in kan si hna caah voikhat ceihmainak kan ngeih ahhin Kyats ting 20 lengmang kan dih. A herh kan ti caah a si. Kan tuahmi hi a dik bik, a hman bik, a tling bik kan ti kho lo. A thleng lengmang. Remh hau ahcun remh lengmang a si ko.

CACC Laica tawlrelnak hi Laimi aiawh in a kal caah pumpak feeling in a kal lo nakhnga pawlisi a ngei. Cu pawl cu kan zoh duahmah hna lai.

LAICA TtIAL KONG AH CACC NIH A NGEIHMI PAWLISI

1. One meaning one word Laica kongkau rak ceih paoh ah kan pa le an rak buaimi cu syllable ruangah a si. Syllable timi cu biafang aw chuahmi tinak a si. Tahchunhnak ah; ‘Dawtnak’ ahcun syllables pahnih a um. ‘Dawtnak’ tiin, Syllable hi phun tampi a um. Tahchunhnak ah; Mono Syllable (aw khat), double Syllable (aw hnih) le multi syllable (aw tampi) ti’n a um.

Kan Laiholh hi mono syllable a si, double syllable a si ti a si tawn caah, syllable hi zoh ti hlah usih. Kan pawlisi cu One meaning One word si seh timi a si. Meaning pakhat ah word pakhat siseh ti a si. Cucu keimah ka ttuan hlan in rak ngeih cangmi pawlisi pakhat a rak si. Cu ruangah biafang komh i kan buai tik paoh ah a sullam in kan ruah lai. ‘Philh lo nak’ timi ah biafang pathum a si hnga Meaning pakhat a si kan ti caah “philhlonak’ tiah biafang pakhat in kan ttial. One meaning a si ahcun komh ding a si ko. CACC cu bia tthen an duh, a cheu nih an fonhtuk an ti hoi. Kannih kan zohmi cu one meaning a si ahcun a saupi zongah kan fonh ko lai. ‘Thanksgiving’ timi hi Laiholh in cun ‘Lunglawmhthlacamnak’ tiah kan fonh ko lai. Cun sullam dang a si ahcun kan tthennak zong a um ko lai.

2. ‘Double Vowel A Si Khawh Chungin Hrial Ding

‘Nak’ timi hi a awchuahning ah cun ‘naak’ tiah kal ding a si hnga. Mirang ah long/short vowel a um ve ko nain a herh tuk caan lawngah double vowel kan hman.

Lam = kalnak, Laam = hlasak le laam ‘zaang a ngeilomi’ kan timi hi double kan ttial lo ahcun phundangpi a si cang. Mirang zong nih

I do (short vowel)

I go (Goo long vowel) tiah ‘o’ veve an hman ko nain, a cheu cu a aw an tawiter. A cheu cu a aw an sauter ve.

3. Diacritical Mark

Cheukhat cattial tikah a awsan le san lo a langhtertu a simi ‘é, ë, å’ an um. Cucu a si khawh chungin hrial ding timi pawsili a um. Cu bantuk phun cu Laica ttial ah pakhat kan ngei. Cucu ‘`’ a si. A tang ah aa dehmite a si. Mizo ca, Vietnam ca ah hi bantuk diacritic ah mark a tam ngai. A cheu cu double diacritical zong an ngei. Diacritical a um lo caah CACC nih Laica chuahning a aw an hrawh an ti. Kannih nih cun zapi in hmang kho hna usi ti kan duhmi a si.

4. Hyphen A Si Khawh Chungin Hrial Siseh

Hlan ahcun ‘email’ cu ‘E-mail’ tiah ttial a rak si. Atu ahcun ‘email’ ti’n ttial a si cang. Hyphen hman a si khawh chung hrial ah a ttha kan ti.

PHONETICS

Holh pakhat a sining hlathlai tikah a biapi bikmi pakhat cu Phonetics a si. Phonetics timi cu holh le biafang i, an aw chuah sining a si. Vawleicung holh vialte hi phonetical vowel aw chuah zulh in ttialmi le unphonetical timi vowel aw chuah zulh loin ttialmi holh tiah phun hnih in a um. Spain, German, le Laiholh cu Vowel aw chuahningte in a kalmi holh an si. Malay holh zong khi phonetical phun a si caah Laimi nih fawite in an thiam khawhnak a si. Mirang ca hi unphonetical a si. Tahchunhnak ah; ‘Cache’ timi ‘Kachi’ tiah aw chuah ding a si. Asinain ‘Cash’ tiah a aw chuah a si.

Laiholh hi vowel awchuah zulh in aa tleng lengmang. Tahchunhnak ah; ‘ke, ki, ko, ku,’ timi ahhin ‘k’ lawngte a si ko nain, hmanmi vowel zulh in ‘ke, ki’ tbk., in aw chuah a si. Cu ruangah kan holh cu phonetical vowel aw chuah aa hngatmi holh a si.

Atu ah ‘ituah’ tiah ttial tikah ‘i’ le tuah fonh a lar ngai cang. Mirang holh in rel a si ahcun ‘it-uah’ ttial le rel a si. Phonetical kha unphonetical pungsan in kan hman ahcun a hmaan ti lo. ‘A ttha’ cu ‘atha’ tiah fonh ahcun ‘at ha’ tiah rel a si sual hnga. Cu ruangah tthen ding an si lai. ‘I tuah, a ttha’ ti’n.

Biana ah; Hla Aung cu Pastor a si. ‘A’ cu minung pakhat tinak a sawhmi a si. ‘Asi’ tiah kan fonh ahcun ‘ansi, kansi, araksi, anraksi’ tiah fonh a hau dih lai. Broken grammar / language timi a si lai. A hmaan maw a hman lo kan ti lo. Broken in kan chim ahcun an theihthiam ko lai nain karamar ning a si ti lai lo. Miphun pakhat nih a kalpi ding a si maw si lo nanmahte in nan ruah a hau. ‘Atha’ kan fonh ttung ahcun ‘antha, nantha’ ti fonh ding a si lai. ‘Amah, anmah, kanmah’ timi cu kan fonh ko lai. A ruang cu one meaning one word a si lai ti a si. Mirang holh he zohchunh lengmang a herh. Minung min kongah Mizo bantuk in fonh loin hman ding a si. Cu lo ahcun phundangpi a lo.

Tein timi hi kan fonh lai lo. ‘Tein’ timi cu kan fonh ahcun a aw chuah tikah ‘ting’ tiah chuah a si hnga. ‘Tein’ chungah ei h i Dipthong in a rami a si. Dipthong timi cu vowel pahnih fonh in chuahmi aw a si. ai, ei, oi, ui tbk., pawl... Mirang holh ah adjective+ly = adv, Beautifull+ly = beautifully timi ahhin ‘ly’ cu ‘te’ timi a si. Mirang holh cun adverbial adjunct a si. Sullam a thuhter chintu a si. ‘Dawh’ timi adjective ah te (ly) fonh tikah dawhte timi adverb ah a cang.

Steven panih ‘dawhte’ a rak ti. ‘Ralringte’ in va kal. ‘Tein’ holh kalning ah cun ‘ting’ tiphun in fonh ahcun kan holh kalning ah a um lo. Laiholh ah tripthong kan ngei. Tripthong timi vowel pathum aa changmi a si. Tahchuhnak ah; ‘iai.’ Mirang nakin kan holh a rum deuh kan ti tawnnak a si.

Nain cu ‘ai’ timi dipthong in rel ahcun ‘naing’ ti phun in aw chuah ding a si caah ‘nain’ ti khawh a si. ‘O’ le ‘aw’ kongah Falam holh ahcun a buai pah. Thawng le thong cu aa dang ko. Vuanthok, Caw a bok, Caw a bawk timi ah aw zulh in sullam dang a chuah ding a si ahcun tthate in zoh a hau ding a si.

‘Mi’ hmannak ah adj. a si ahcun fonh ding Adv. a si ahcun fonh lo ding. Metting a kaimi ah ‘mi’ cu minung a sawh caah fonh lo ding. Kan khua mi pa (adj) ah mi cu minung a sawhtu adj a si caah fonh ding.

CACC nih Lai karama ah noun, verb, adverb, prepostion timi min bantuk hi kan Laiholhte in ngei kho usi law a ttha bik kan ti. Lai karama cauk kan chuah i, Australia ah an cawn tikah Mirang nih an holhte in biafang kan ngeih an theih i an kan hmuhning phundang a si. Upatnak kan co.

Preposition cu hmuncaansawh kan ti i, a sau bal a sau ngai. Noun cu min tiah kan timi hi ngakchia nih fawite in an lung a fiang kho lo tiah Saya Siang Nawl nih a ti. Hriangkhan pa nih auhmin a rak ti. A ttha ngai tiah ka ruah. Verb cu fianhtu (catlang sullam a fiantertu) a si.

He is a teacher timi catlang ah ‘is’ nih a mipa sining a fianter. Adverb cu fianhthuam kan ti.

He quickly goes. Zeitindah a kal timi a fianhter caah fianhthuam kan ti.

Adjective cu sifianh kan ti. Preposition a simi Hmai ah maw hmaiah dah kan ti tikah hmai ah tiah fonh lo ah a ttha bik tiah kan ruah. A ruang cu dipthong ah a cang kho. Mirang in In front of / at front of ti a si. Inn hmai ah a dir. He stands in front of the house. Cucaah a karama kalning zongah a hman ko.

Lioah timi biafang hi kan peh lengmang tawn. Laiholh ah lio timi cu a tuah lio cuahmahmi a si. Continuous tense a si. Continuous tense cu Lio caan kan ti ve. A ei lio ah a pa a ra. While he is eating his father comes.

Ah timi cu while a si. Conjuntion a si. Cu caah lio ah timi fonh lo ding a si. Kan fonh ahcun broken a si.  ‘A ei lio ah a pa a ra’ timi a hmaan. ‘A ei lioah a pa a ra’ timi cu broken a si.

 Tangah, cungah timi hi kan fonh hna ahcun tangteah, tangpiah le tangchinah tiin fonh an hau. Tangte ah, tangchin ah, tangpi ah ti a si ding a si caah cung ah timi zong tthen ah a ttha ko kan ti.

Ah cu Kawl in pawtuin, pawhma an ti. Laiholh hika zawn ah Kawlholh he aa lo ngai. Lai preposition hi kan zoh tikah dimensional aspect a langhter chih. He is under the tree timi hi Lai caah ahcun He is down under the tree ti a si. Mirang ahcun Put on the table ti khan a si. Laica ning ahcun Put on top of the table. In = A chung in a rak chuak timi ah He comes out from inside the house tiah dimensional ask pek kha a langter chih.

Active voice hi tuah chim kan ti. Tahchunnak ah, He beats the dog.

Passive voice hi huah chim kan ti. A ingtu chimmi The dog is beaten by him.

Amah nih uico a tuk. (Active)

Uico cu tuk aa huah. (Passive)

Metting ah nan zapi sawm nan si timi hi passive pungsan a si nain imperative timi sawmnak, nawlnak phun a si tiah ka ruah.

Asinain, asiloah timi cu peh a si lai. Ahcun timi cu if timi a sawh ahcun peh ding, hmunhma a sawh ahcun fonh lo ding a si lai. Bus stand ah cun timi ah bus stand cu hmunhma a si caah ah cun cu fonh lo ding a si lai.

 I kong ah idaw uh tiah ttial thluahmah a si cang i love one another (imperative) a si. I timi hi reflexive pronoun a si. An Idaw ngaingai. They love each other. I = each other = reflexive pronoun a si. Cu ruang ah reflexive pronoun cu zeiruang ah dah verb he fonh khawh a si. A ttial fawi seh ti ruangah fonh ding a si lo. An i daw ngaingai tiah i cu a dangte in ttial ding a si. Lingusitic lei ah a thiamsang ngaimi pa George Bedell cu Japan ah kum saupi holh professor rian a rak ttuanmi a si. Rangoon ah a chimmi cu “Laimi cu nan van a ttha tuk tiah kan ruah hna. A tu hi karama nan ngei rih lo. Karama ser caan ttha nan ngeih lio a si. A ttial fawi seh, cahmai heu hlah seh timi ruat hlah uh. A biapi in ruat u ti kan duhmi hna cu karama ning in tuah khawh i zuam u law cucu nan fale hna caah rosung a si lai tiah a rak ti bel” .

Miphun nganmi Spain holh cu ram 30 nih an holh. An holh hi one letter one word a tampi. Sweden zong nih one letter one word an ngeih. Laimi cu one letter one word pakhatte kan ngei. Cucu i a si.

Grammar timi biafang hi Laiholh ah a um rih lo. Grammar kan ti ve ko. Ttialningphung kan ti hnga ma? A sau tuk fawn. Cun a le an timi kong ah

Pu Cung cu mittha a si. Annih cu mittha an si.

A le an cu reflexive pronoun a si.

He is a good man tiah a tlawm caah an hma.

They are good men tiah a tam an hman tikah an an ngei kho ti lo. Laiholh ahcun an timi

kan ngei i a tling kho deuh kan ti lai.

Minung min cu mindin ttial tikah Cung Cung ti siloin Cungcung kan ti lai. Cungte pa tiah kan ttial lai. Kan holh ah a um lomi pawl cu miphun dang holh in lak ding a si ko. Sandahpiah timi hi CACC nih kan ngeih ka hngal lo. Pungsan, Cabuai tiah Kawl biafang kan hman ko hna. Coka, catani tbk., in Vai biafang kan hman ko hna.

Laiholh kan ti tikah Falam, Hakha, Matu aa tel. Cu ruang ah a huap kho lo. Holh pakhat hi cu thengmang ah aa hngatchan lai tinak a si lo. Zophei zong Lai a si. An holh hman ding a si ve ko. Hakha Station holh timi cu Hakha, Falam, Teddim holh a tling dih. Cu ruang ah Station holh kan hmanmi a si.

(A cunglei capar hi 26th August, 2011 ni ah Chin Literature and Culture Committee (Lai), New Delhi nih tuahmi Caholh kong cawnpiaknak ah Dr Hla Aung, GS, CACC nih a chimmi a si. Record a ttialtu : Ro Lian)