NUN NUAMHNAK BIATHLI DAL (4) NAK

MINUNG RAL NGANBIK LE HAWITHA BIK KANMAH

Nun nuamhnak biathli hngalh khawhnak ah khuazei sianginn kai dah a herh? Zei bantuk college i cawn dah a ttha bik I khoika zawn professor dah a thiam bik lai? A si lo ah nun nuamhnak ngeih dingah zei bantuk thil dah a herh bik lai i mi zei dah ttuanvo ngeitu an si lai? Kan nun a nuamhtertu le a nuamhter lotu hi zei dah a si? Minung a kan nuamhtertu le lawmhnak a kan ngeihter khotu cu, rumnak te hna,ngandamnak te hna, thiamnak te hna, dirhmun ttha te hna le minthannak te pawl hi an si rilmal ko.

Sifahnak le vanchiatnak, hruhnak le dirhmun ttha co lonak te pawl nih hin kan ngaih a kan chiatter in kan lungre a kan theih taktak tawn ko. A zei a va si hmanh ah, hika chung ah kan chimmi maw kan chim lomi zong ah siseh, kan nun nuamhtertu le nuamhter lotu cu pakhat lawng a um i cucu zei dah a si hnga vun i thim tuah.

A cung ah kan chimmi vialte hna hi nifa kan nunnak ah nuamhnak le nuamhlonak ah biapitnak an ngei ngaingai dih ko hna. Sihmanhsehlaw a kan lawmhtertu kan chimmi a zei bantuk hmanh nih hin nun nuamhnak taktak a pe kho bal lo i a pek zong an pe hlei fawn lai lo. Harnak a si tiah kan chimmi hna chung zong khin a zei bantuk hmanh nih nun nuamhnak tikhur taktak cu zei ti hmanh in a nawiter kho hlei lai lo. Hihi a biapit tuk caah mi zei paoh nih hin a kawl in kawlding kan rak si. Minung ral ngan bik le hawi ttha bik zong a si mi cu hmuh khawh zau i timhding a si. Hi thil nih hin mi cheukhat nuamhnak le lawmhnak a pek i mi cheukhat ngaihchiatnak le harnak a pe khotu a si fawn. A siningte ah cun nuamhnak biathli ngeih khawhnak ah hi cauk rel theng zong a herh lem lo i minung kan ral bik hngalh dingah catang sangpi cawn zong a rak herh lem lo mitu khi a si. Hi cauk na rel khawh hnu chinchin ahcun, na nun nuamh lo tertu cu fiangte in hngal law, zungzal hawikawm tthabik ah i ser cang.

Mirum taktak, a nuam bal lomi hna; mi ngandam pipi, mithmai a chia peng mi hna; mithiamsang, dirhmun sang taktak a co ko nain, a nuam bal lo mi hna an um. Mi minthang taktak a lungsak bal lomi hna le minung dirhmun dingah cun hi hlei hin a si kho hnga maw ti awk tlak in rumnak, thiamnak, minthannak le nawlngeihnak a ngei chih mi hna le an nunnak ah an chung in i lungsi taktaknak a ngei ttung lo mi na hmu bal hna maw? Mi chimmi tal na thei bal maw? Na hmuh ko hna lai, mi chimmi zong na theih liangluang ko hna lai. Na hmuh mi le mi chimmi lengah mi tampi zong an um len rih. Khatlei kam ah cun, mi zaran nunning hmanh a pha kho lo i sifak taktak a si i a nuam ngai ttungmi, mi lungtlawm, dirhmunttha zong a phan kho ve lo mi, asinain, a lawm kho ngai mi le mi chuaksual pumtling lo, mi bantuk i takpum hmanh tlamtling in a chuak ve lo mi hna; a nuam kho ngai ttungmi, mi bantuk in inn le lo, hnipuan le thilri a ngei kho ve lo mi, mi lunglawm ngaimi le mi nunnuam ngaimi hmuh ding an tampi ko. Zei ruangah dah a si kun hnga? Zeite nih khin dah nunnuamhnak le nuamhlonak cu a rak chuahpi kun hnga?.

Kan nunnak ah hin nunnuamhnak le lunglawmhnak le ngaihchiatnak le lungtlinlonak te pawl hi kan dirhmun chiattthat ruangah a si lem lo i kan thil ngeihmi le ngeih lomi ruang zong ah a si fawn lo. Kan dirhmun le kan thil ngeihmi cung ah zei bantuk lungput dah kan ngeih timi le zeitin dah kan cohlan timi tu a biapi deuh. Hlan lio Rome ram mifim Murcus Aurelius zong nih hi biafang hi a rak theih diam cang. “Kan nun hi kan khuaruahning hoihtu nih nuamhnak ah a ser i, cu bantuk tthiamtthiam in nuamhlonak zongah a canter fawn,” tiah a rak aupi ve cang. Lunglawmhnak lei i a lak khomi na si ah cun, na nunnak ah lawmhnak in a par lai i tthatnak in khua a ruatmi na si ahcun, na nunnak cu lunglawmhnak ti nung a luang lai. Achiatnak lei le soiselnak lei i a lakmi na si balte ahcun, zai ding le lungtlinlonak na hmuh zungzal ko lai i soisel awk zong na ke karhlan zat i tam na hmuh ko lai. Fakding nakin soiselding a kawl mi na si ahcun, na soiselnak le na zainak nih na hngawng ah an ttem lai i cu tikah na nun cu pangpar ti toih lo bantuk in a uai lai.

Soiding nakin fakding vun kawl, na hmurka hrimhrim khan vun fak hmanh na nun cu pangpar tthate in ti toihmi bantuk in a hliphlau tthan lai i na dirhmun kel zong kha a tthatnak lei, lunglawmhnak zawn le a duhnunnak lei in vun cuan tthan hmanh; na nun nuamhnak a thupmi cu, thlaici kheu bantuk in an kheu lai i dawhnak a ngeimi pangpar dawh le rimhmui bantuk ah a cang tthan lai i vawleicung ah hin aho van hai lo in na nung lai. Vawleicung kan nunnak ah harnak a phan ding le hnahnawhnak kan ton tawnmi hi zeirel lo in um ding a theih in I theihter lo ding kan ti duhnak cu a si ruam lo. Mi kut cung savo puamter hi mah le mah i hrem a si kan ti duhnaktu a si. Kan dirhmun, thil kan ngeihmi le kan cung ah a tlungmi paoh paoh hi kan thinlung nih a cohlan ning hoih in ngaih a chiattertu le lung a lawmhtertu an si tawn.

John Scott nih cun khual a tlawn lai ah US dollar 9,000,000 man zuar ding thil a ken, a ruahning ah cun dollar 4,000,000 miak dingin a ruat, asinain dollar 6,000,000 lawng a hmuh i dollar 3,000,000 cu a sung ai, a mah tuakning cun nuai li miak ding in a ruah ruangah nuai sarih sungah a ruah i a lungsak kho lo tuk hringhran. A ruang a kawl i a hngal kho lo. Inn lei i a ummi a hawipa Den Wilson hawi hna cu puh dedeng in a um, “Hi ti kan ti lo caah, kha bantuk kan ti ruang ah a ti,” a lungfah tuk ah mithmai ttha hrimhrim a pu kho lo. A hawipa tu nih cun, “Ka kawi, ruat tuah, nuai kua kha hlothlau in sung dih kho na si ko bu ah, nuai ruk cu himbawmte in na chuahpi ko i hramdomhnak khim a tling ko cu ta. Lunglawmh awk ngai tu a si lo maw?” tiah a ti. Thil kan cung ah a phanmi kan cohlanning hi an i khat lo kho tuk. Aho hi dah si na duh deuh hnga? Aho deuh hi dah nun khua sau deuh lai tiah na ruah i, aho hi dah a lungretheih a tam deuh hnga?

Mi cheukhat nih kan i fahsakmi, lungfah awk hrimhrim ah kan ruahmi ah mi cheukhat cu an

i lawm kho ngai ko, an zei a poi lem tawn lo. Khrihfa bu pakhat ah accountant rian haltu mi 11 lakah pakhat pa zong a tling lomi lakah a tel ve. Minung 11 nih an hal i rian pakhat lawng a lawn caah mipakhat lawng cu lak a si i, anih cu tling lo lakah a tel ve. A tlin lo ruangah cun a lung si kho lo in, zaipah bu khin, zei zawn ah dah, zei ruangah dah ka tlinlonak a si tiah mi a latu upa pawl cu a hal hna, a chokvak, rian a hal vemi midang cu an thil ti ning hi a hmaan lo a ti, soiselpi awk ah le a mah bawmtu ah a sawm hna. Cu tikah rian hal vetu a tling ve lomi, sifak taktak nuhmei fapa nih, “Unau, mi pakhat lawng an lak lai ti kan hngalhcia ko i kei cu a tling lo mi 10 lakah ka tel ko caah ka lung a fak naisai lo, cu hlei ah an lak mi pa hi kan lakah a thiam bik zong a si kho men, a hei si lo hmanh ah a tling bik cu a a si ttheu lai, cu leng ah hi rian hi a herh bik cemtu cu a si hrimhrim lai. Kan dihlak cun an kan la kho lo hrimhrim i, i ngaihchiatpi awk a um in ka hngal lo,” a rak ti hnawh. Hi pate hi a tling dingah a tlakmi le sifak deuh a si. A lungsak kho lomi pa tu cu rian dang a ngei lio mi, a tlin lo zong ah minung kho deuhtu a si.

Thil kan cohlanning nih kan nun hi a nuamhter i a nuamh lo tertu hi a rak si. A lakzia kan thiam i a cohlanning kan thiam ahcun, kan cung ah a phanmi thil paohpaoh hi ‘lunglawmhnak lawngte’ an si ko lai. Rumnak, dirhmun sang sinak le thiamnak le nawlngeihnak nih hin lunglawmhnak an kan pe lo ti dih cu a dik deuh lai lo nain, rumnak le dirhmun tthatnak lawng nih cun i lung sinak taktak a kan pe lo i, kan nun nuamh taktak nakah cun ‘KEIMAH’ hi ka rak si deuh. Mi zei hmanh nih hin kan i nuamhnak maw, kan i nuamhlonak zong an kan phanh pi lo i a phanh zong an kan phanh pi kho taktak fawn lo. ‘Kei’ tu nih cun ka phanhter khawh i, a phanh zong ka phanhter tawn fawn. Vawleicung i ka hawi tthabik, a ka daw biktu hi ka ral ttihnung bik zong a si khomi a rak si.

New Jersey peng ah a ummi tlangval Jimmy Young cu muidawh ngaingai a si. Cun a pa zong mi khuasa kho, fa dawt a thiam ngaingai mi a si. A fapa Jimmy Young a hmailei a nunning ding tuaktan a thiam ngaingai i a zawn a ruat tuk hringhran. Jimmy zong cu Princeton University a kai lio ah cun hawi bantuk cio a si ve ko. Sihmanhsehlaw khuaruah zia a thiam lo i lungretheihnak in a khat. A hmailei nunning ding a tuaktan, a nupi ding, a rianttuan ding, an umnak ding inn le lo, te fa a ngeih tikah a fale tthanterning ding tbk. zeizongte a ruat i lungrethei ngai in cu pawl rumro cu a ruat. A hnu ah hi ti in khua ka ruah ah cun cancer maw asiloah lung zawtnak ka ngei kho ti a hngalh. Cu nihcun a thin a phanter chinchin hoi I tlangval muidawh taktak cu hawi sin tlawnlen huam lo in a um.

Aho hmanh nih an ka daw taktak lo ti phun in aa ruat. A nu le a pa, a dawttuk mi nungak nu tiang nih cun an ka hlawt dih cang i an ka philh cang tiah a ruat i a lung dong tuk in a mah le mah i thah duhnak tiang khua a ruat tawn. A hnu ah cun hmun dang i kal le muihmai thar hmu in thil dang deuh va tong ning law ka ttha deuh lai a ti. A nu le a pa zong nih an lungtlinpi tuk ve. Cu ti cun phaisa tampi he Jimmy cu Florida lei ah an thlah. Jimmy nih a konglam a chimnak ah cun, “Tlanglawng ka kai lai ah ka pa nih cakuat, tthate in benhmi a ka pek; Florida ka phanh hnu caan zeimawzat ka um hnu lawng ah na hun lai tiah a ka cah ta. Tlanglawng le Bus te pawl ah nithum le zanthum ka rauh hnu ah Florida cu ka phan. Cu ka ah cun inn nuam lo ngai ah khua ka sa i, sifak ngaingai in kaa thei i, kan inn kha ka ngai kho tuk.

“Florida ka phanh hnupi ah ka pa cakuat cu ka hun i a chung i a ttialmi cu, ‘Ka fapa, atu ah hin kan inn in meng 1500 i a hlatnak hmun ah na um. Asinain na nuam hlei lo a si lo maw? Na nuam hlei lai lo ti cu ka hngalhcia mi a si ko. A ruang cu nangmah an nuamhter lo tu thil pakhat na ken chih i a nuam kho ding ruam na si lo cu ta! Na nuamh lonak a hrampi le a ruang cu zei dang thil silo in NANGMAH kha na si. Kanmah kan i ruahning hi kan umtu ning a si ti na hngalh tik lawnglawng ah rak tlung te; cu tikah cun na ttha dih cang lai i na nuam tuk cang lai,” ti hi a kut ttialning bak te cun a rak i ttial. Ka rel dih ka ah cun ka thin hi ‘zak’ tiah a hung. Ka pa nih cun hnemhnak biathlum le bia nemnem lungsau thinfualte in a ttialmi rel le theih ka ruahchan lio ah, ka nuamhlonak a ruang cu ‘keimah’ ruang ah a ka puh. Ka tlung ti naisai lai lo, ka ti i tlung ti lo ding cun ka tim.

“Cu zanlei cu ka thinhun le lungdongh in Miami tipi kam dawh taktak, vawleicung ah minthang vemi, Miami beach an timi ah cun ka chokvak. Kalnak hngalh lo le tuahding hngalh lo tuk ah a pawng ah a ummi biakinn ah cun ka pum ve. Phungchim tu a vun dir i, “Khuapi a teitu nakin mah thinlung a tei khomi an lianngan deuh,” ti mi tlangtar in phung cu a chim, a thiam taktak! Ka pa nih a ka forhfialnak bia bantuk sermon ka ngaih cu ka khuaruah a har tuk, ka bia ngaihmi nih cun kalung a ka suk tuk hringhran. Zan khuadei in ka pa cakuat le ka sermon ngaihmi cu ka ruat. Ka ral ngan bik cu aho dah a si ti ka fiang cang. Hawikom tthabik ser a herhning zong ka fiang chih. A thaizing ah ka puan ka tom i ka tlung colh. Kan nunnak hi kanmah nih kan cung ah thil a rak phanmi kan cohlan ning in a um tawn tihi fiangtuk in ka hmuh tiah ka ruah,” tiah a chim.

Napoleon nih minung nih saduh kan thah tawnmi, thil a phunphun, rumnak, lianhngannak le nawlngeihnak sang a ngei dih mi St. Halen nih tikulh ah a taan lio ah a phuan. “Ka nun chung ah hin zarhkhat chungte hmanh lawmhnak le nuamhnak taktak hi ka hmu bal lo,” tiah lungdong ngai in a chim. Mitcaw, hnachet, holh aa a simi Hellen Keller tu nih cun, “Nun hi duh a va nung in a va sunglawi hringhran dah,” a ti khawh ve hoi ko. Grik mifim Epictetus te hna, French mifim Montagne te pawl zong nih, “Kan thil tonmi pawl nih hin a kan lawmhtermi le kan ngaih a chiattermi a si lo i kan cung i thil a tlungmi kan cohlan thiam le thiam lotu a rak si deuh,” tiah an rak chim cang.

Kan thil hmuhning le kan cohlanning nih hin kanmah chungah ral a ser tawn hi a rak si. Mi nih ngaihchiat awk ngaingai i an ruahmi, lunglawmte in rak cohlanning biathli cu khoika hmanh ah a um hlei lo i kanmah chungtu ah rosung thuhmi bantuk in chuah khawh awk ah a um ko. Rose pangpar cu hling ngeimi, a chunh zong fak ngai ko hmanh sehlaw, dum ah kan cin i tthate in kan zohkhenh ah cun, hling a ngeimi a cingtu ah kan i ruat lo. Pangpar a cingtu ah kan i ruat ko. Aho hmanh nih dum chung ah hling a cingmi ah an kan ruat lo, pangpar an cing an kan ti tthiamtthiam ko.

Cucu rose pangpar hi kan thinlung in thing hlingngei i ruat lo in pangpar dawh tuk a si ti kan cohlan cang ruang tu ah a si. Kan cung i vanchiatnak le zatlaknak, harnak le tukforhnak a tlungmi hi thlaici thlak nakding i vawlei a ro tukmi, a cintertu fur ruahpi bantuk i kan cohlan thiam ahcun, zei bantuk thlichia hmanh nih kan nun nuamhnak par dawh cu a hrawk kho lai lo i zei bantuk tukforhnak linsa hmanh nih kan nun nuamhnak le lawmhnak pardawh cu a rocar ter lai lo. Cu biathli cu aho midang sin hmanh ah a um lo I hmun dang ka dang i a thupmi zong a si lo.

Note: Pu Kio Luai nih Hawikom Serning timi cauk a ttialmi Ukhnihnak Chungta lakchin mi a si.