NUN NUAMHNAK BIATHLI DAL (1) NAK

LUNGRETHEIHNAK LE HNABEIDONGHNAK HLOHNING

Na tuah hnga ding ah maw, na tuah ciami ah maw lungretheihnak fakpi, zan it thiam lo tiang i an tuahtu thil na tong bal cang maw? Cu bantuk lungretheihnak ngan, kan lungchung ah a ummi thil hloh cu na duh maw? Willis Carrier nih a lungretheihnak le a lungdonghnak a hlohning hi ngai hmanh. Amah nih hi ti hin a chim, “Ka tlanval lio ah New York State i Buffalo Forge kampani pakhat nih rian an rak ka pek. Cu rian cu inzin rawk bak lo ding le inzin ca ah poinak um lote in seh chung ah petrol alhterning thiamnak thar hngalhding le thiamding a si. Ka tuah khawh ko lai tiah bia ka kam cang. Biakamnak minsen ka thut cang.

Rian ka vun awt cu ka lung a tho ngaingai. Kan ti khawh ko lai tiah ka ruah. Asinan, kan i ruah bantuk in kan hlawh a tling kho ti lo. A ruang ka kawl zongah ka hnalh kho ttung lo i ka hnabei a dong cikcek. Kan rian cu phaisa sing tampi man a si fawn. Ka hnabeidongh tuk ah ka tlu, mi pakhatkhat nih ka lu ah thingtan in ka tu hna sehlaw cu ko cu a lo. Ka taksa hi chunglei in a rak lin pup. Ka lung a vai. Ka hngilh kho lo i zei paoh te cu ka mang bantuk an

si dih. Zei thil ka tuahmi hmanh a nuam kho lo, rawl ei ka hmanh a thaw lo. Zei thil hmanh ka tuak tan kho lo. Caan saupi hnu ah ka lung ka fim. Hiti ka ruah peng ah hin zei tthathnemnak hmanh ka hmu lai lo i ka taksa le ka thinlung a chiatphah lai ti ka hngalh.

Ahmasa bik ah hi ti hin ka ruah. Hi rian ka tlamtlinh lo ruangah ka cung ah a tlung hnga dingmi le ka tuar dingmi a chia bik in ka ruah. Aho hmanh nih thong an ka thla lai lo. Ka rian bel cu ka sung lai, zeimaw can cu ka min zong a chia ngai lai. Cu pin cu ttihnung mi thil dang ka cung ah a phan ding a um lo. A pahnihnak ah, ka dirhmun a chia tuk ding cu i lungsak ka tim. Ka rian phaisa tampi le min tthat khawh ngaingainak cu ka sunghter, ka min zong a ttha lo lei in ka thanter, cu dirhmun cu vun i lungsak khawhnak ka ngeihter khawh hnu cun ka lungretheihnak le ka hnabeidonghnak cu ka hlonh i zangdamte in ka um.

Ka ruah nolh mi cu, rian cu kan hmuh tthan zau ko lai, cu bantuk lei ah mithiam ngai ka si ruangah ka ei khim hmuhnak a har lem lai lo, ka hlawhchamnak zong cu zohchunhnak lawng a si rih ko caah cu tlukpi cun ka min a chia lem lai lo ti te pawl an si. Hiti ka ruah hnu cun ka lungretheihnak le ka lungdonghnak cu a zang dih i ka chung i a tet in a tetmi cu an tlau.

Cu hnu ah kan thil hlawhchamh ciami cu, hlawhtlinnak zei maw tal a um hnga maw tiah lungfimte in ka tuak tan khawh. Dirhmun chia bik i dir dingah vun i ruah i cu dirhmun cu zangdamte in cohlan timhnak thinlung nih ka hlawhchamhnak cu a vun ka peh zulhter khawh tthan. Voi tam-ial zohchunhnak ka ngeih hnu ah cun phaisa tampi kan hmanchap lai i kan rian cu kan tlamtlinh lai ti kha ka hmuh. Kan vun tuah taktak i phaisa tampi sung ding i kan i ruahmi cu 15,000 kan miak. Ral`hate in ka dirhmun chia ding kha cohlang lo in rak umning law, zei ti hmanh in kan tlamtlinh hnga lo,” tiah a ti.

Lungretheihnak, ruahchih tuknak te pawl nih hin lungfimte i khuaruahkhawhnak le lungrethei vansang chimpit i kan umnak nih hin, luat khawhnak kan ngeihmi a hrawh dih ttheu tawn. Prof. William James zong nih, “Kan cung ah a tlungmi thil a sining in kan cohlanmi hi a hnu ah a rak phan dingmi vanchiatnak chung in i ven nak ttha bik a si,” a rak ti. Tuluk mifim pakhat Lin Yutang zong nih, “Kan cung ah thil chia bik a phan khomi cu kan lungthin dihlak in kan cohlan ngam ahcun kan tthawnnak thahri vialte ca ah tthawnnak thazang ttha bik an si,” a ti ve. Willis Carrier bantuk in lungretheih vansannak teitu midang kong ngai tthan hmanh usih.

John Simpson timi pa cu petrol zuarnak dawr ah manezar a si. Cozah nih mawttaw ngeitu hna sinah zuarh zat ding ri khiahpiakcia dih a si. Cucu manezar bik hngalh lo in a kut tang pawl nih a thlithup in mawttaw kampani dang sinah an cawk khawh ding nak tam in an rak zuarh tawn hna. Nikhat cu intelligence officer ka si a timi, cozah rian ka ttuan a timi pa nih a rak chonh. A kut tang pawl nih thil tthalo an tuahmi le a thlithup i petrol an zuarnak ca (voucher) pawl he a hmai ah cun a vun samh dih. “ Dollar 15000 ka pe law ka ka ka cip

lai, na ka pek lo ah cun biaceih zung ah kan phanhter lai,” tiah a hro.

Ca cu a vun zoh hna i a kut tang pawl thil tuahning cu a hman lo ti cu Simson nih cun a hngalh ko. Intelligence officer pa nih a chuahtak hnu ah cun a lungre a thei taktak. Dollar 15000 a pek lo ah cun biaceih zung i chuah cu a zenh tuk hringhran. A kut tang pawl nih an thil tuah mi ah cun ttuanvo ngeitu bik a si ttung i, zei ti hmanh in a hlitphuak kho ding a si fawn lo. Tadinca chung ah a min le a thil tuah sualnak vun rel ding cu a ruah in a ruat kho ttung lo. Dollar 15000 pek ahcun a hnu zongah ra in rak ka hal nolh sehlaw, ka him hlei lai lo ti a ruat. Amah Mr. Simson chim ning hin vun chim lawlaw tuah usih. A chimning ah cun, “Keimah pumpak ca ah cun ka sualnak a um ve lo caah ka ttih lo,” ti ko hmanhning law ka kut tang hna sualnak ah cun ka luat hlei lo. Ka duh tukmi le ka uanpi tukmi ka ttuannak kampani min chiatding le ka dawrmin chiat pinah, ka rian in ka phuah ding cu a ruah in ka ruat ngam lo. Petrol lei kongkau ah hngalhnak le thiamnak a ngeimi ka si ruangah hmun dang tu ah cun rian cu ka hmuh zau ko lai ti cu ka hngalh ko. Ka lungre a thei ngaingai ko, zei ti vun tuahding dah a si hnga a ruah awk ka thei lo.

Asinain cu thil ruangah ka cung ah a phan ding cu ka vun ruah nolh tik ah, ka duh thimnak si lo hmanhsehlaw ka cohlan a hau ti kha ka ruah i ka cohlan. Cuti bantuk in ka dirhmun cu a chia bik i dirding ah ka vun cohlannak thinlung ka ngeih lio ah ka hngalh lo kar ah ka lung a hung fim tthan i kan thil tonmi cu kan sihni pa sinah chimh ah a ttha ko ti ka hun hngalh. A hramthok te khan hi bang hna hi cu rak hngalhdiam ding ka simi kha keimah lungretheih in a thei i ruat setsai lo in ka lau ruangah ka lung a vaivuan dih i tuah ding zong ka rak hngal kho lo.

Kan sihni pa nih cun nawlngeitu sinah chim dingin ruahnak a ka cheuh. Ka va kal i nawlngeitu hna sin ka va chim cu, maw ka thin te! Intelligence officer tiah a rak i chimmi pa kha cozah rianttuan mi si loin, mi tthalo lihchim le mi hrokhrol le mihlen i a rak vakmi;

palik nih tlaih awk ah an kawl liomi tu hi a rak si. “Ka rak ttih tukmi cu zei hmanh a si lomi hi a rak si,” tiah capo saihnak ah a chim. Kan hmai i a chuakmi paoh hi lungfimte in cohlan i tim usih law, a chia bik na cohlan ahcun tlaak chinchinnak a um ti hnga lo. Na ca ah ttih ding zei hmanh a um ti lai lo. Leikuang facang phunte hna le sathah sachungril sernak ah hin a thurhnawmh khunnak le fih a nun khunnak hi vun i lak hmasa ah cun a tangmi cu a fawite in tei khawh a si ko.

 Na ton cuahmahmi maw, na ton lai dingmi maw cu thil cu na co tawk ah ruahkawhnak na ngeih hnu ah cun, lungretheih ding hrimhrim a um ti lai lo. Na tuah ding bel cu, cu dirhmun cun chuah khawhnak kawl a si. Dirhmun ttha deuh na phanh khawhnak dingtu kha lungfimte le felfaite in na tuaktan khawh cang lai. Na thluak na hman khawh taktak cang lai. Bawi Jesuh nih, “ A nunnak a sungmi cu himnak kha a hmu lai, mi toi ah aa dor mi cu mi ngan ah ser an si lai ,” tiah a rak chim kha hi ka zawn hi a rak chim duh mi a si chih ve ko. “Nan vailam kha nan i put lai” a timi zong kha hi zawn hi a chimmi a si.

Hi tuanbia ttha hi ngai hmanh, ttawnchom tluk in ngeih a nuam mi a si. A taktak a si ttungmi hi vun ngai hmanh. Earl P. Hanney timi pa hi Massachussetts peng i a ummi a si. A pawpi a hma I sibawi nih a dam kho ding a si ti lo an ti. Cu bia a theih caah caan rau lo te ah a taksa cu a tla. Pound 175 a rit tawnmi cu 90 lawng a tang. Sibawi thiam bikbik pathum a panh hna hnu zongah ti awk a ttha ti lo. A pawpi ah cun khairiat pep an khumh i a pawpi chung i ti a ummi paoh cu an dawp, si a dipmi le cawhnuk lawnglawng a rinh, cu ti i thi ttung lo dam hlei lo cun caan saupi a thlop. A lungrawh ngaihchiatnak nih cun a thinlung le taksa a zorter tuk i a ngawi rumro hin a ngawi. Amah nih a chimning ah cun :-

Ka hmailei i a ummi le ka dirhmun ka ruah ah, ka ca ah hnabeisei awk hrimhrim a um lo ti ka hngalh. Cu bantuk thiamnak hmang in an ka zohkhenh ah cun caan sau nawn cu ka nung lai ti cu ka hngalh. Sihmanhsehlaw ka ca ah nun nuamhnak le lawmhnak hnabeisei awk pakhat hmanh a um lo. Zingkhat cu khua ka ruat i zei ruangah dah thi ttung lo nung ttung lo in um cu ka duh i ka tthut sawhsawh ko. Vawleicung hel in khualtlawn vahvaih kha ka duh bikmi a si tawn i, cu ka duh bikmi tuah khawh ding cu ka ca ah van in a tlaimi thingthei zeitik hmanh ah ngeih khawh lo dingmi khi a si cang. Hi bantuk i pipe he i peh peng hi zei dah a tthathnemnak um?

Ka thih hlan ah vawleicung cul ding hin khualtlawn i thawh ninglaw hika i ka thihning he a dannak zei hmanh a um hlei lai lo? Sizung ah caan saupi nun nakcun vawleicung hel ding in khualtlawnnak lam I thih tuanh cu ka ca ah a sunglawi deuhtuk hnga lo maw? ka ti. Cu ticun tinbaw lei rianttuantu captain cu ka chonh. Ka thih tik paoh ah ka ruak cu ka chung le sinah kuat dingin. Ka ruak kuang kengcia ding in kan i chawn i hnatlaknak kan ngei. Ka timhtuahnak le ka khuakhannak sibawi le nurse te nih an vun hngalh cu an khuruah a har, a hrut cang tiah an ka ruah.

Caan rau lo te ah na thi colh lai tiah an ka chimh, kei nih cun a poi tinak pakhat hmanh ka ngei ti lo. Cu ti cun Omera hla: “Vawlei cu vawlei ah, leidip cu leidip, Thihnak thlankhor ka phanh hlan ah; A donghnak hmun kan phanh hlan ah hin, Kan caan ngeihchun tthate in hman i zuam hna usih.” timi hla ka sak pah i US President Adams mincawi in a min an sakmi tilawng nganpi ka cit i Los Angeles khuapi chuah tak in khawchak lei ah kan kal. Kan kal ni cun ka ttha deuh in ka hngal. Ni tlawmpal kan rauh hnu ah cun ka si dinmi cu ka ngol i kan kalnak hmun ah ei-awk a ummi paoh cu ka ei dih. Sibawi nih khan ka thil eimi pawl cu na ca ah thihsi bantuk an si tiah a rak ka timi an si hna. Kuak ka zuk i ei lomi hrimhrim ka ngei lo. Tilawng varanda ah ka dir i khua ka cuan, kan i chawhlehnak le ka thil hmuhmi cu an idawhtuk hringhran hna. Thla tam nawn kan tlawn hnu ah cun dam thiang ngai hin ka thei. Hla ka sa, lente ka celh, ka laam, zan khuadei dei in nuamhsaihnak patti ah ka tel.

“India ram le China ram rili kam kan phanh ah cun, mi nunharning le sifah retheihning fiangte in ka hmuh hna. America ram ah zei hmanh ngei lo le harsa i kan rak i ruahmi kha miram he tahchunh ah cun paradis ah khua a sa mi bantuk kan sinak a ka hmuhter. Ka lung a rak tlin tawn lonak zongah khan a lawm tuk ding ka rak si timi fiangtuk in ka hngalh. Pawpi fah ngei, ruak kuang he khual a tlawng mi ka si zong ka philh phah dih, ka nunchung ka caan liamciami vialte nakin ka nuam deuh. Ka tlun hnu zong ah rian ka ttuan ko, a hnu kum 20 hnu zongah ka zawtnak cu a chuak hlei rih lo. Kha hlan kum 20 lio ah ka cung i thil a tlungmi kha khua ruahhar a si.

Mang bantuk an si dih,” tiah a chim. Earl P. Haney nih cun a cung ah a tlung dingmi thihnak cu a cohlan i cu dirhmun in a hmanung bik le a ti khawh chun cu raltthate in a tuah. Nun khuasaunak ah a hman phah lawng si loin, khuaruahhar nun nuamhnak a hmuh. Nun nuam hlenglo in nun khua saunak cun, nun nuamte in caan tawite nun a ttha deuh a ti. Haney cu nun nuam ngai ngai ttung in caan sau pi a nung.

Hi nuamhnak biathli hi ngeih na duh ah cun, Na cung i thil a tlungmi a chia bik cu zei dah a si ti hi ruat law, Cu a chia bik ding na dirhmun cu na thinlung dihlak in cohlang law, Dirhmun chia bik hmun in tthanchonak lam cu zulh i tim.

Note: Pu Kio Luai nih Hawikom Serning timi cauk a ttialmi uk hnihnak chungta lakchin mi asi.