HAWIKOM SERNING DAL 13-14 NAK

Dal Hleithumnak

MI LUNGTHIN TEI KHAWHNING

Midang sin bia na chim tikah, nan i rem lonak le nan ruahnak a khah lonak zawn paoh kha hrial law, nan ruahnak le nan i timhmi a khahnak zawn paoh kha chim khawh i zuam. Na hawikomh mi nih ‘um...ee’ a ti khawh dingmi biachim hmang law a donghnak ahcun ‘si lo’ a ti dingmi zong nih ‘a si’ a ti khawh phah ko lai.

Mi tampi nih mi tei kan timhning cu holh tam le chim tam in a si. Ngaih cawk lo in kan chim i midang chimnak caan kan pe hna lo. Midang nih chim hna sehlaw a ngaitu si i cuh deuh hna u sih. Cucu mi tei khawhnak lam fawi deuh a si. Na ruahning lo deuh in an chim zongah al lote in um ko, a bia na tan i na thlak sual ahcun a rawk dih a si ko. Mi biachimmi ngaihlei ah ttan la ko, a ruahnak taktak an chimh ngam nakhnga kaupi in i hung ko. Holhnak in daite in um hi san a tlaih deuhnak a tampi kho tawn.

Voikhat cu mawttaw sernak kampani nganpi pakhat nih an mawttaw sermi tthutnak serter dingin contractor an auh. Cu rian haltu cu an tam ngaingai. An auh mi hna cu an bawi le hmai ah an va kal i bia an rak hal hna. Cu lakah cun pakhat pa cu holhhak phun in zei bia hmanh a chim kho lo. Cu tikah kampani chairman nih a chimpiak. A nih cu an chimmi lu rak suk le bawi pawl upat peknak ah hei kun lawng khi a tuah khawhmi a si. Cu pa nih cun contract cu a hmuh diam ko. 1,600,000 renglo man a si chap bei. Amah nih a chimmi cu, “Kha ni kha rak holh khoning law ka hlawh a tling lo deuh lai, chim ka thiam lo ruangah ah mi he bia kan i al hnga i ka hlawh a cham ve ko lai,” a ti.

 

New York khuapi tadinca pakhat nih rianttuantu an duh. Cuka ah rian a haltu pa pakhat nih cun a hal hlanah cu tadinca a hramthoktu  i a konglam cu a hlat hmasa. Cu hnu ah a va leng i cu hlan ah mi sifakte a si, harsatnak phunphun lakin hram a thokning a va chimceihpi. Cu tikah a nih zong cu a lungtho i a konglam cu tling khitkhette in a rak chimh. Anih cu a ngaitu ah a ttang. Rianttuantu an vun lak tikah a nih zong a tel ve i rian a hmuhnak kong cu chim nuam a ti ngaingai ve.

Kan hawikom ttha kanmah he a naih mi hna hmanh hi an hlawhtlinnak vun chimceihpi ah cun kanmah konglam ngaihnak cun nuam an ti deuh tthiamtthiam ko. An lung a tho deuh. French mifim pakhat nih cun, “Ral ngeih na duh ahcun na hawile lonh hna law, hawi ngeih na duh ah cun na hawile phan hna hlah,” a ti. German phungthluk zongah “Lawmhnak fim bik cu kan nahchuah mi hna vanchiatnak i kan i lawmh hi a si,” a ti. A sullam cu midang harnak ah kan lungchungte in lawmhnak kan ngei tawn tinak a si. Asi kho ko hnga lo maw? Na hawikawm ttha hmanh kha a hlawhtlinnak nakin a hlawhchamhnak ah na lungchung in na rak i lawm ziar kho a si cu...

Cu ti asi ahcun kan hlawhtlinnaklei cu a tlawm kho bik in thanter i kan hlawhchamhnak lei le kan tlin lonaklei tu tamdeuh in chim hna usih. Cu nih cun toidor nun a kan ngeihter lai i kan hawile nih an kan zangfah hlei ah an kan tlaihchan deuh lai. Kan hlawhtlinnak le kan tthatnak phuangding in kan nunnak hi a tawi deuh lo maw? Mi nih an thilttha tuahmi cu chim deuh hna sehlaw, a ngaihlei tu i cuh usih. Vun ruat setset hmanh, a uangthlar ding kan si kho hrimhrim lo. Mi kan lawhnak hi ngamu (pia 50 ) man lawng a si hih! Sibawi nih na hngawng kha at in cu ka i a ummi thyroid gland (be phun, kan taksa chung ah a biapi mi tiihang a chuahtu phunkhat - clt.) pakhat kha la sehlaw, hawilo lo mihrut kan si colh lai. Cu iodine tlawmning cu sizuartu sinah iodine ngamu man va caw hmanh kan taksa chung ah a ummi a cheuzat hrawng lawng a si. Cucaah cun iodine ngamu man zatte lawng, mi kan lawh khawhnak a si ahcun, a uah ngamding le a pawrhlaw ngam ding kan rak si hrimhrim lo.

Dal Hleilinak

MIDANG HE TUANTI KHAWHNING

Midang ruahnak nakin na ruahnak cu na lungchung ah a um deuh ko hnga lo maw? Nangmah nih timhtuahnak na ngeihmi cu midang nih chimhchomminak cun zulhdawi a nuam deuh hnga lo maw? Cu ti a si ah zei ruangah dah tlamtlinter kan duhmi cu midang khuakhannak le timhtuahnak a si tiah kan chim awk a si deuh ko hnga lo maw. Hi bantuk tuah ningcang ttha hi kan hngalh lo ruangah kan hlawh a tling kho tawn lo i mi nih phaisa sing tampi an sunghphah tawnnak cu a si.

Eussene Wasson nih phaisa thong tampi ka sunghphah tiah a chim. Zuksuai thiam a si i, a zuk suaimi cu a cawk duh ttheu lai tiah a ruahmi pakhat sinah a va zohter tawn, a rak zohpiak i a dawh taktak si a tipiak nain a cawkpiak bal lo. Cu bantuk in voi 150 renglo a tlamtlinh ti lo hnu lawngah a palhnak a hngalh khawh. Cu hlan ah amah nih aa dawh a ti ning in a suaiciami zuar lo in, a timhtuah liomi cu aa ken i cawk a duh ding tiah a ruah mipa cu a va zohter, a sinah cun, “Zangfahnak te in rak ka bawm tuah. Hihi zei ti suai ah dah a dawh lai, nangmah nih dawh na ti dingte in vun ka chim law, ka suai lai,”a va ti. Cu pa nih cun a kiptuh ah rakhlam tthante tiah a cah i a kal tak. A va hlam tthan tikah cu pa nih cun a duhningte in timtuahnak a rak ngeih dih cikcek cang. A zuar kho maw? A zuarkhawh rilmal lai ta, cu pa nih cun a zate in a cawk dih. A mah timhtuahnak le duhning a si caah a si.

X-ray (zawt zohnak) seh a sertu manezar zongnih X-ray seh an ser lai ah sizung nganpi i a ttuanmi an bawi bik sinah zeitin dah X-ray seh kan ser lai. A muici zei bantuk dah a ttha tiah ruahnak a va hal. Sizung i a ttuanmi bawi bik cu a lawm tuk. Mah bantuklei ser cu a thiammi a si lo ti zong a hngal ko na in amah nakin a thiam deuh mi nih ruahnak a rak hal tikah a pawrhlaw, a ruahnak cu tamial a rak chimh hna. A hnu i X-ray sertu kampani dangdang nih she cu an rak ser i an zuarh hna tikah aho ta dah cu sizung nih cun an cawk hnga? Vun ruat hmanh na hngalh colh ko lai.

Kanmah thil tuahmi le khuakhannak hi cu kan upat deuh in kan duh deuh tawn, tlamtlinh hrimhrim zong kan timh tawn. A hnu ah duh tthan lo deuh zong si hmanh usilaw, kan tlaihchan tthiamtthiam ko. Hihi cinken ding ah a tthami a si. Kum 2500 a liamcia ah khan Tuluk mifim Lao-Tse nih hi ti hin a rak chim: “Tlangsang tiva vialte nih rilipi an cawm khawhnak a ruang cu rilipi hi niamte ah a um ruangah a si. Cu ve bantuk in mifim, mi zaran cung ah kai a duh mi cu mitang ah a dor tawn. An hmai in hruai a duh hna ahcun an hnu ah a kal tawn. Cu ti cun an cung ah a um zongah a rit an ti lo i an hmai ah a kal zongah hna a hnawh hna lo, a har an ti lo,” tiah a ti. Mi he bia i alnak, lung i hmuhlonak, i entainak dihter i remnak umterning le, mi nih an hna an chit i ngaih an duh khawh nakding ca ah biachimning, camh bantuk in thil ti khawhnak ngeih na duh maw? Na duh tuk ko lai. Hihi ngeih khawhnak lam fawi bik cu a si.

“Kan mawhchiat bak lo, na dirhmun ah dirning law nangmah nakhin ka zual hnga, atu i na tuahmi zong hi na mawh bak lo,” tiah vun chim ko. Mi na hmuhtawn mi zakhat ah 80 % hrawng nih hin midang sinin zaangfahnak le theih thiampinak an rak herh. Cu an herhmi na pek hna ahcun, an in tlaihchan lai an in dawt lai i an in duh lai. Midang ruahnak le chimhhrinnak kan ttihzah ruang i kan cungah thilsual a tuah mi kan theihthiam hna le zangfahnak kan langhter bantuk in, mi nih kan ruahnak an ttihzah ve i kan thil tuah sualnak zongah ngaihthiamnak an kan ngeih tawn.

Philadelphia i kampani pakhat nihcun zung i hman dingah inn nganpi sak an timh. Inn sak ding cu an i tiam i an i tiammi ni ah sakdih hrimhrim dingin an ti. An sak dih khawh nakding ah inn saknak i a herhmi thilri le hriamnam seh tibantuk pawl cu mi dangdang sinah an cah cio hna. Nikhat cu an sak dih deng lei ah khin innleng ttamhmawihnak i thilri an cah mi hna nih kan dih manh lai lo tiah an rak chimh tthan. Cu ti a si ahcun an inn sakmi cu a vaivuanh dih lai i phaisa fangkhat hmanh hmu lo ding an si. Cu an cah mi pa ruangah zeipaoh te a sung dih lai tinak a si.

An vansan ah an upa pakhat Mr. W.P. Gaw timi pa cu innleng ttamhmawihnak thilri an cah mi pa Mr. Johan va tong ding cun an fial. A va phanh le cangka cun, “Brooklyn peng ah min lang bik le min thang bik na si hi na hngal maw?” a va ti. Johan nih cun, “Ka hngalh ttung lo,” a rak ti. Mr. Gaw nihcun tlanglawng in ka ttum le cangka telefawn numbar an ttialnak ah na min ka kawl i Brooklyn peng chung paohpaoh ah min ningte in ttialmi cu nangmah min lawng a si ti ka hmuh tiah a vun ti. Johan nih cun telefawn number tialnak cauk cu a vun zoh i a rak si taktak.

Johan nihcun ka rak hngalh bal ttung lo. Kan chungkhar hi Holland ram in a rak pemmi kan si i.... tiah an chungkhar kong cu a hramthok in a dongh tiang a chim. Mr. Gaw nihcun a rak ngaihpiak, a chim dih hnu ah Mr. Gaw nih cun Mr. Johan zung a tthat ning, athianhlimning, cu bantuk zung thianghlim cu tampi a um lo tiah a hei chimh. An seh ngan pipi umnak te pawl cu an i chawkvak an va zoh. Mr. Johan nih cun an seh pipi cu amah nih a sermi an sinak le a ser lio ah a harning pawl cu ka thaw ngai in a chimh. A lung a tho hringhran i a mileng pa cu rawl ei a sawm colh.

Rawl an einak ah cun Mr. Johan nih, “Na rat hnawhchanmi cu i ceih cang usihlaw, atu bantuk in nuamte in kan i komh zong hi ka rak i ruahchan lo, kan chim cang bang khan ttuanding hi kan ngei tamtuk i asinain midangta ser lo in nan ta ding kan rak ser lai. Cun a caante ah kan rak in pek hna lai,” a ti. Amah le a zawnte ah vun kuaih khawh ahcun miakpi a puahthawng a thang ngaimi zong khi meithal hmemi bantuk a rak si ve ko.

Nikhat cu Charles an ti mi pa hi a sehzung zoh dingah a va kal. Cuka ah rianttuantu hna

nihcun kuak an rak zuk kha a hmuh hna. An lucung zawn ahcun ‘kuak zu hlah’ tiah ttialmi aa tar ko fawn. Charles nihcun rianttuantu pawl cu sik a duh ko hna nain zeitin dah a tthat lai tiah a ruah hnu ah a kir tthan i kuak cu a va cawk i rianttuantu pawl cu a phawt hna , “Khah, kuak hi zu ko uh a mah belte (signboard zoh pah in) lengah zu ulaw a ttha deuh lai dah,” a ti. An theihthiam i cu hnu cun inn chung ah aho hmanh nih kuak an zu ngam ti lo.

Mi thil tuah sualmi soisel zong hi, “Na thiamlo tuk, na santlai lo, hi bantuk hmanh thiam lo cu,” tinak cun, “Aw khah, na palh khah, asinain hinak tam hmanh palh kho na si. Hihi cu nangmah tuahmi hmanh a si hnga maw, nangmah timi si dawh hmanh a lo lo,” tiah vun ti ahcun an ca ah a tuar a nuam deuh i an tuah sualnak zong remh tthan zau an duh tawn. Hiti phun i ti zong hi san a tlai ngai fawn,“Hi bantuk ka tuah paoh ah keizong ka palh ttheu tawn.

Nang zong keimah bantuk na si ko hih, na palh hih...” tiah va ti ah cun aho hmanh nih kan soiselnak an hua lai lo i an i remh fawn lai. Cun pakhat nolh cu, “A hlan ah atu na tuahmi bantuk ka tuah lio ah, ka rian lo pi ka rak ttuan i mi nih an ka soiselnak zong ka rak hua deng, nang zong keimah bantuk bak na si hih,” vun ti i kan mah thiamlonak vunchim hmasat ahcun a ttha tthan tawn. Mi hmai ah duhdanhnak langhter tuk le niam tuk ah zohte hna, ningzak tuk in tuahte hna, voikhat pi ah dirhmun niam tuk ah tthumhte hna, tlaih liomi rian i thlennawnpiak tuk te pawl hi a hohmanh nih an lawmh lomi an si. A nuam an ti bal lo. Cu bantuk cu kan ral hna cungah tuah kan duh tawnmi an si. Kan cung ah a tlungding ah vun i siter tikah kan duh bak loding an si hna. Cu bantuk thil a siding ahcun a si khawh lonak, puh mawh awk i kawlpi le, minchia tuk ding le minung a rawk dih ding hi i hliahkhuhpiak i, i bawmhchanh hi minung i pehtlaihnak ttha bik a si.

Khua pakhat ah mitthawng minthang veve an i pai. Pakhat cu pa tawi a si i pakhat cu palian a si. Pa tawi nihcun a tei, mipi hmai ahcun, a sung na khang maw, na nolh lai maw, na dai cang lai dah, na nem cang maw? a ti ciammam cu! Pa lian ca ah cun lungfak, ningzak le umtu-awk hngal lo tuar har hringhran khi a si. Pa lian cu pacancuh in a thlite in paih cu a cawng peng. Ni khatkhat ahcun chuah hnawh tthan i tei ve hrimhrim ding kha a ruahchan, a timh zong a tim fawn.

Ahnu ah paihbual cu a vun um taktak i a donghnak ahcun mi tthawng veve kan ti cu an i tong tthan taktak. Pa tawi nih cun a tei ti lo i pa lian nihcun a cilsa hmanh dolh hlan ah voihnih a tthuat ko, lak zong a thlak manh bak ti lo. Pa tawi cu a ning a zak ngaingai. Pa lian tu nihcun mipi hmai ah , “Aa, a titer i a biatak lo caah a si, vun ttang taktak sehlaw cu ka tei hlei hnga lo,” a ti. Cu nihcun pa tawi thinlung cu namte chunh in a chunh, pa lian lungput a kauhning le tthatning a hmuh tikah a upat tuk a zohcho tuk cang. Cuhnu cun pa lian he paih cu a duh ti lo. Palian cu bual a co peng cang.

Voikhat zong siangpahrang aiawh in Africa ram Congo peng ah khualtlawn a herh. Lord Chalmer nih cun amah nih siangpahrang aiawh in kal ding ah a ruah, a thli in timhtuahnak a rak ngei. Asinain siangpahrang nihcun midang, ngakchia deuh kha a min langhter duh ah a fial. Lord Chalmer cu a thin a hung lai ti cu a hngalh ko. A thinhun damternak ah changreu le lakphakti i hrawmttinak a tuah.

Upa pawl hmai ah cun, Congo peng i kalding ahcun Lord Chalmer hi cu a lianngan tuk, cu bantuk ram hmete ah va kal ah cun ka fial siang lo, a nak in a hme deuhmi le a lianngan lo deuh mi a kalternak bia a chim. Cu tikah Lord Chalmer cu a lung a dai tthan.

Note: Pu Kio Luai nih "Hawikom Serning" timi cauk a ttialmi chungta lakchinmi a si.