NUN NUAMHNAK BIATHLI DAL (2) NAK

Dal Hnihnak

HARNAK LE HNAHNAWHNAK TEINING

Dal khatnak ah lungretheihnak le hnabeidonghnak nih khan kan harsatnak vialte a hlohthlau dih lai tiah ruat dih hlah, harnak le buainak tei khawhning cu hi ka dal ah hin rel deuh tuah. Harnak le buainak tei khoding cun lam pathum lawng lawng na zulh a hau; cu lam pathum na zulh khawh hna ah cun na harnak le hnahnawhnak tei kho ding hriamnam tlamtling na ngei tinak a si hnga. Cu hna cu kan phuah chommi an si lo i kan ruahnak men zong an si fawn lo.

Grik mifim minthang Aristotle zong nih a hman i mi a rak cawnpiak cang hna. Nang le kei zong nih kan i tthathnempi ve hrimhrim lai caah a hman zong kan hman ve awk a si hnga lo maw? Kan nunchung caan tawite, harnak le hnahnawhnak lawngte in hman dih nakcun, atu thok in hi ningcang te hi zulh le hman i tim ve cang tuah usih.

A pakhatnak ah, na harnak le hnahnawhnak cu zei ruang ah a rak um mi dah a si ti kha

hngalh khawh i zuam. Zei maw caan ah cun a zei bik hi dah kan harnak, a kan buaitertu a si ti hi kan hngalh tawn lo i cu kan harnak le buainak a ruang kan hngalh khawh lo tikah cun tuah khawh ding a um tawn lo; lungrethei chimpit vansang in kan um sawhsawh, tuah khawhmi zei hmanh kan ngei lo. Cucu dik na ti ah cun vun rel thluahmah tuah. Dr. Herbert E. Hawkes, Dean of Columbia College, Columbia University nih cun, kum 20 leng college sianginn ah a kaimi ngakchia sing hnih renglo an rak cawnpiakmi hna cu, “Lungarnak le i tuai lulhmalhnak (zei ka tuah lai ti hngalh lo, lungthin buai ngai ttung) hi kan harnak le kan i hnahnawhpimi le buainak sertu ttha bik an si,” ti hi a si. “Kan nun chung ah lung tuaibur, tuah awk hngal lo in kan ummi a cheu nak tam hi cu, kan harnak a ruang kan hngalh lo caah le zeitin dah ningcangte in kan tuah lai timi i ruat setset lo in tthat ter kan timh ruangah a rak um mi an si,” ti hi an si.

“Kan harnak bik zei dah a si i zei dah ningcangte in tuah a hau timi kan hngalh ahcun, cu thil tuahnak ah a herhmi thil cu kawlhawl khawh an si i cu ti kan tuah ahcun kan chung ah a ummi harnak le hnahnawhnak chung in chuah khawh a si,” tiah an cawnpiak hna. Kan hmaika ah harnak nganpi a chuah tikah mi tampi cu kan lau i cu nih cun ti lian bantuk in a kan fenh tawn. Lungfimte in khuatuaktannak ngei lo in kan hna a hnawk, kan lung a ar, kan

ngeih a chia i tuah ding le tuah lo ding zong kan hngal kho lo.

Harnak taktak nih a kan tlunhnawh tik ah chimpit vansang i um a rak fawi tuk. Sihmanhsehlaw lungdaite le thluak fimte in khuaruah khawhning a rak um tthiamtthiam ko. Hiti hin vun ti tuah: harnak a phanmi kha na ruah tikah na cung ah a phanmi bantuk in ruat hlah, mi cungah a phanmi kha ningcangte in ka tuahpiak hna lai ti phun khin ruat. Mi an dam lo tikah an zawtnak phun nih a ziakmi phun si kan hngal kho ngai an ti. Mi lentecelh mi le thil pakhat khat an tuahmi a leng i zoh ah hin, ‘cutin, kha tin tiah chimding kan thei ngaingai hna’.

Cu ve bantuk in na cung ah a phan mi harnak cu midang cung ah a phanmi na bawmh hna bantuk ceo ah ruat, mi nih khatlei in an rak tthuat tthan ding zong vun ruat chih law, cu ti cun midang ca ah sihni a dir ding bantuk na si cang. Cu bantuk dirhmun in naa dirter khawh hnu ah cun, na lungretheihnak le na hnahnawhnak cu na tei lai. Vun i hneksak hmanh, na harnak bik tete kha catlap ah vun ttial hmanh, a ruah i ruah le a ttial i vun ttialmi cu a dang, na ruah bantuk a si lai lo. Dr. Einstein te pawl, supreme court (biaceihnak zung sang bik) i biaceihtu hna hmanh nih zeithil hmanh hi ruah damh sawhsawh in an tuah bal lo. Lungfimte in khua a ruat khomi hna lawng nih an harnak le an hnahnawhnak cu an tei khawh tawn.

A pahnihnak ah cun, a pakhat nakin karhlan fawite a si. Na harnak cu zei dah a si ti na hngalh hnu ah, zeitin dah kan peh zulh lai ti kha na hngalh a hau. Cu thil tuah ding cun a ruah in ruah lawng a za hoi lo. Lung a tuai cang hnu ah cun khua tuaktannak hi a tlau dih i kanmah ruahmi le tuaktanmi hmanh kan zum ngam tawn lo. Cu ruangah cun catlap le cafung i lak law a ttial in ttial. “Tlamtlingte in harnak ttial cu a cheu tei tluk a si,” tiah Cherles Kettering nih a rak chim. Kan tuah dingmi felfaite in ttial hi lungchung i ruah le hngalhnak he cun zei ti hmanh in a khat bal lai lo.

1942 kum ah khan Mr. Litchfield timi pa cu Tuluk ram khuapi, Sianghai ah a um lio a rak si. Cuka ah cun Asia Life Insurrance Company ah manezar a ttuan. Japan ralkap nih Pearl Harbour an kah khawh ka kha a si. Hi lio ah hin Sianghai khuapi zong an lak chih. Cu lio i a konglam amah chimnak ah cun, “Japan ralkap nih Sianghai khuapi an rak luh le cangka an tilawng ralkap bawi ngan bik le a kut tangmi zeimawzat hi kan zung ah an ra i kan phaisa ngeihmi vialte cu ca ah an ka ttialter dih. An nawl ngaih lo cu thihnak a si caah lungsi lo ngai in an chim bantuk cun ka tuah.

Asinain hongkong bank he a dangte i kan ngeihmi phaisa US Dollar 750,000 cu ka pheh. An hmuh lai ti cu ka phang tuk hringhran, an hmuh ah cun ka ca ah thihnak a si ti cu ka hngalh. “Cuticun ka ttih tukmi cu ka um lo chungah an rak hmuh taktak. Ka accountant lawng a rak um i a sinah cun Japan ralbawipa cu a hrang len. Kei cu lihchim hmang, leirawitu, Japan ralkap nawl pek zeirel lomi a si a ka ti i a thin a hung tuk. A holhning ka vun theih ning ah cun, an mi hremnak hmun i chiah ding bak ka si ko cang tiah ka ruah. An mi hremnak hmun ah kuatnak cun mahte in i thah hmanh a thim deuh mi an tampi, mi tampi mahte i a thatmi an um cang ti cu kan theih cio. Kan hawile cheukhat cuka i an kuatmi hna cu an hremnak hna a fah tuk ruangah nihra hrawng a rauh ah an thi dih ti kan theih fawn, ka ton ding cu ttih a nung tuk hringhran. Hi thawng ka theih hi zarhpi ni zanlei sang ah a si i, vun i nuamh pi awk ah cun a har hringhran ko. Ka rian le ka dirhmun, ka min thannak, ka nupi le ka fale ka inn chungkhar ka vun ruah hna. Japan ralkap thintawi le ziachiat tuk pawl kut tang i um ding cu a ruah in ka ruat kho lo. Ka vun ruah deuh ah hin ka mit a mui, molh tim phun hna khin ka um. Chimpit vansang in ka um.

Sihmanhsehlaw cu hlan ah harnak le hnahnawhnak tei khawh ning cauk ka rak rel bal cang i cucu a tu hi hmannak caan ttha a si tiah ka ruah. Cu hnu ah cun hi ti hin biahalnak kaa tuah i ka ttial. Zei dah ka lungretheihnak bik, zei dah ka ttih, zeitin tuah ah dah a tthat bik lai? Ka kut in ttial sawhsawh lawng hmanh ka lung si lo i ka type writer in felfaite in ka ttial. A bia lehnak ding i ka ruahmi cu ka ttial dih. Ka zenh cemmi le ka ttih cemmi cu an mi hremnak inn I chiah a si. Cu an mi hremnak inn chiah ding cun luat khawhnak lam kawl ding a si. Zeitin tuah ah dah a `hat bik lai ti mi biahalnak ka tuahmi cu hiti hin bia lehnak ka tuah.

( i ) Japan ralbawipa sinah phaisa ka phehmi kong cu Hongkong bank phaisa a si ruangah tiah fiangte in chimning law a ttha lai. Hi ruahnak i a har tthanmi cu ralbawipa nih khan Mirang holh in chonh a duh lo i holh lettu sawm a hau hnga, holh lettu he cun kan duhning a si kho ngai hnga maw? timi cu lungrethei a si rih.

( ii ) Zam i tim ning law a ttha lai. Hihi hruh bia deuh a si. An ka tlaih nolh sual ah cun hri i thlai ding maw a si lo ah meithal in kah ding khi ka si hnga, an ka ngiatthlai tuk fawn i, tlaih lo in tlikzam khawh ding cu thilhar taktak a si ttung.

( iii ) Ka innkhan ah um peng ko ning, zung zongah kai duh hlah ning law a ttha tthan ko lai. Hika zawn ah a poi ngaimi cu ka mui a langh lo ahcun an ka zumh lonak a zual chinchin lai i keimah tlaitu ding ralkap an rak thlah tthiamtthiam ko hna lai caah hnahnawh chinnak a si lai.

( iv ) Cacawn nikhatni ah voidang bantuk in zungah kal ko ning law, zei hmanh a hngal lo

bantuk in kal ko ning law, ralbawi pa nih a rak ka hal sual maw a si lo le a ka chalh sual a si zong ah I chimthiamnak caan ka ngei lai tiah ka ruah i cu chung cun a hnu bik i ka ttialmi cu ka thim. Hremnak inn ah chiahkhawh cu ka si ko nain, ka lungtur a tur tukmi cu a um ti lo. Lungfimte in mit ka au ikhua ka ruat. Molh ka timhnak cu a um ti lo. “Zarhpi ni zan ah cun, ka ttialmi ca cu ka rel hna hnu ah lungrethei lo le mitkuh thawte in ka it. Nikhat ni zingah cun zing dang bantuk in ka zung cu ka kai tthan. Ralbawipa nih cun a rak ka hngah diam cang, kuak a zuk i, chonh zong a ka chawn duh lo. Kei nih cun zei thil hmanh a um lo bantuk in ka lanh tak i ttih lo ngai i ka ummi cu a hmuh ve lai dah tiah ka zumh. Ka zumh bantuk cun chun nitlak in a ka au lo i a hnu zarhkhat hnu ah cun Tokyo lei ah an tthial

diam.

Hika zawn i ka hlawhtlinnak hrampi ah ka ruahmi cu ka harnak le ka lungretheihmi raltthate in ka ttial i cu chung in ka tuah dingmi ka ttial dih hna, cu hlei ah cun ttih bak lote in ka vun pehzulh colh ruangah a si. Lungrethei ngai le buai cercur in ralbawipa cu va hmu ninglaw ka duhmi cu a si kho hnga lo. Raltthate in ka ruahnak ka sersiam khawhnak cu teinak a ka hmuhtertu a si tiah ka ruah,” tiah a chim. Amah hi atu ah cun New York khuapi ah Far Eastern Director for Starr, Park & Freeman Inc a si.

Kan chim nolh ding a pathumnak cu; kan chimchih diam hoi cang, cucu pehzulh colh ti kha a si. Kan hmai ah tuahding paohpaoh cu a si khawh chung in tuah colh, pehzulh colh hrimhrim ding an si. Pahchih na ttih a si kho men, va chonhbiak na zenh tuk zong a si kho; vun tuah taktak cu na ngamh lo deuh zong a si kho, asinain, phihlik khengtlang vel in vel lo in tuah dingmi tuah colh hi harnak le hnahnawhnak, buaibainak daihterning le, lungretheihnak, thinphannak, chimpit vansannak tei khawhnak thianternak ttha bik cu a si. Atu i tuah khawh komi a hnu tuah awk ah i chiah le atu ah kan tuah dingmi a hnu ca ah ti te hna hi lungretheih chap tu, hnahnawhnak, buaibainak caan a sautertu le harnakpetu an si.

Cucaah, na harnak cu zeiset hi dah a si ti hngal law, cu thil cu remh tthan le thianter nakding ca ah na khuaruahmi paoh kha ttial law, cu chung cun a ttha bik kha thim tthan law a si khawh hmasa bik caan ah pehzulh colh. Cu ti na tuah ko bu in na harnak le na hnahnawhnak a thian hlei lo ah cun hi cauk chuahtu hi rak chim law na phurh ding vialte an phurh piak lai.

Note: Hawikom Serning Cattialtu Pu Kio Luai tialmi Uk hnihnak chungta lakchinmi a si.