NUN NUAMHNAK BIATHLI DAL (3) NAK

Dal Thumnak

THINLUNG FAHNAK LE NGAIHCHIATNAK DAMTERNING

Mi cheukhat ca ah cun thihnak hi tuar har tuk lo hmanhsehlaw mi tam deuh ca ah cun thihnak cu tuk a sum i tuar a har ngaingai tawn. Duh le dawt cukmak mi an vun thih ahcun, a tuar in kan tuar thiam lo. Aho tal nih an tuar kho hnga maw an ti tawn. M.J. Douglas timi pa hi fale a daw khunmi a si i, fa a duh taktak mi a si. Fanu a ngeih zong ah mi nakin a lawm khun rua ti awk tlak in a lawm. Voikhat cu a fanu a dawt tukmi kum hra hrawng mi nih a thih tak. A duh i a dawt tuk mi a si caah tuar har a ti hringhran, a hnu thlahra hrawng hnu ah fanu a ngeih tthan. Cu zong nih cun caan sau nunpi lo in a thih tak hoi. A ngeihchiatnak le a turning amah chimning in vun ngai usih.

Ka mitthlam ah ka fale hi an cuang zungzal; khua lak i mifa a vak mi ka hmuh hna ah hin ka um a har, ka lung a leng tuk. Ka fale hi ka ngai kho tuk hna. Ka lunglen le ka fale ka ngaih tuk hna ah hin rawl ka ei kho lo, zan ah ka hngilh kho lo. Ka vansan ah sibawi sinah ka va kal i mitkuh si a ka pek. Cu zong nih cun caan sau a ka tthathnempi hlei lo. Zei thil hmanh hi lungtho ngai le lungnuam ngai in ka tuah kho lo. Mi nih an ruahning nakin ka rak tuar deuh. Ka lungchung le ka mitthlam ah hin ka fanu lawng an cuang. Zei hmanh ka tuaktan kho taktak lo. Zingkhat cu ruah lopi ah ka fapa, kan milai, kum nga a simi nih a ka hruai i, “ka pa tilawng rak ka serpiak,” tiah ruah lopi in a ka ti. Cu bantuk tilawng ser ti phun cu ka huam lo phun tak tak a si; a ka fial tuk hnu ah tilawng cu ka serpiak. Ngakchia thil kan ti cu caan rau lo te ah ka serpiak dih colh, ka fapa cu a lawm tuk, kei zong cu ka fapa ca i tilawng ka serpiak chung cu ka lunglennak ka rak philh ve ti ka vun i hngalh, cu ti ka vun buai chung cu ka fale zuun ka ngaihnak ka rak philh dih khi a rak si.

“Cu ticun, ka lung ka fim i zeimaw thil pakhatkhat tuah in, tuai-ur in um ahcun, lunglen, thinhun, ngaihchiat le lungretheihnak caan kan ngei kho lo ti ka vun hngalh. Cu ka fimnak thar hngalhmi cu hman colh ka tim. Cu zan lila ah cun kan inn remh a hauhnak ka kawl i hmun tampi ka hmuh i ka chingchiah dih hna. A thaizing zong ah cun fiang deuh in ka zoh nolh tthan hna. Kan innka a tet tukmi innka hrenh awk hmanh a ttha ti lomi ti bantuk, khar a har deuh ti pawl remh hau an rak tam tuk. Cu vialte vun remh nolh ding cun caan sau nawn a herh ve. Caan lawng ka ngeih paoh ah ka remh lengmang i lunglennak caan hrimhrim a rak um lo,” tiah a ti.

Lungleng ngai in khuaruahnak caan lawng na ngeih tamtuk ahcun, na lungchung in khua zei ah maw kalnak na kawl lai, zeitimaw in khua na ruat lai i, ngaihchiatnak, thinhunnak, zai awk thil a phunphun na tuaktan ko lai. Tuai-ur in na um i tuah ding na ngeih peng ah cun, mi kong caihnak le thangchiatnak caan hrimhrim na ngei manh lai lo. Winston Churchill zong ralpi pahnihnak lio ah khan nikhat ah suimilam 18 chung rian a ttuan tawn. Kha lio ah khan, na ngaih a chia in na lungre a thei bal maw tiah an hal i a mah nih cun, “Cu bantuk in ngaihchiatnak caan a ngei manh ding hrimhrim ka si lo,” tiah a ti hna.

General Motors i Vice President a si tawnmi mawttaw amah te in nunternak (self starter ) a ser hmasa biktu pa Charles Kettering an timi pa zong hi an chungkhar cu mi sifak taktak, mi phaisa cawi rumro in khua a rak sa vemi an si. An khuasak har tuk ruangah a nupi cu lungrethei chimpit vansang in a um i ngaihchia in chun ni a tla zungzal. Amah Charles Kettering tu cu a rian ah a pe tuk i manh caan a ngei bal lo. Lungrethei in khuaruahnak caan a ngei ve lo.

Thinlung taktak in ruah dingmi le, thluak hmangin ttuan ding na hngalhmi, lungthote in na ttuan lio ah cun nunchung khuasak tintuknak ah lungretheihnak le vansannak nih an in tei lai lo. Zei bantuk rian paoh ah manh lo ngai in um ruangah lungretheih vansannak philhkhawh cu zei ruangah dah a si hnga? Zei dang ruangah si lo in sertu kan Pathian nih a rak kan serning hrimhrim ah hin hi bantuk ding hin a rak kan sermi kan si. Minung thinlung le thluak nih hin voikhat ah thil pahnih a ruat tti kho bal lo. Cucu zumh har na ti deuh maw? Vun al deuh na duh maw? a al i al lo in vun hneksak tuah. A dikning cu na hngalh ko lai.

Khah, vun i hneksak tuah. Dingte in tthu law na mit i chin, na duh le na hnakhaw a pahnih in i hup ko. Na manh cang maw? Thaizing i na ttuan ding rian le nikum Krismas na hman ning kha vun ruat tti tuah hna. Khakha si ko, na ruat tti kho bal lai lo. Pakhat hnu pakhat cun na ruat kho ko lo maw? A dik ko. Pakhat hnu pakhat cun pakhat naktam na ruah khawh ko; voikhate tu ah cun a si kho lo khah. Kan thinlung ruahnak a chawhvahning le kan khua tuaktan um kal ning cu hihi a si. Thil pakhatkhat ah kan thinlung dihlak pek in khua kan ruah taktak ah cun, zei bantuk thildang hmanh nih kan thinlung bawi `hutdan cu an chut kho lai lo.

Kan Bawi Jesuh nih si lo maw hi ti a chimtu kha, ‘ a hohmanh nih bawi pahnih rian an ttuantti kho lo’ ti tu kha? Hi bantuk hmang hin lungrethei vansannak damterning ‘occupational therapy’ an ti i lungthin lei sibawi thiam psychiatrist pawl nih cun fiangtuk in an hngalh. Grik mifim pawl zong nih bethlehem khua cung i arfi a dir hlan kum 500 lio ah khan an rak hngalh diam cang. Hlaphuah thiam minthang Henry W. Longfellow an timi pa cu a nupi nih a thih tak i a fale cu a mah lawng in zohkhenh a hauh cang tikah hi ning hi a hman. An nu cu a rianttuan lio ah mei-in nih a tluk hnawh i a angki a kangh chih, cu nih cun a pumpuluk in a kangh i a thin phang aunak aw cu an pa Longfellow nih a theih i a vun tlik hnawh tik ah cun a pumpuluk in mei nih a rak kangh dih cang.

Zei ti hmanh in chanh awk a ttha ti lo. A tlai tuk cang i cucu a thih phahnak a si. A nupi thinphang thlalau au aw le khamh awk a ttha ti lomi muithlam, khamh awk ah a va kal i khamh a timh lio caan a ruah paoh ah hin a thih hnu caan saupi chung cu a lungfah ngaihchiatnak ruangah nuam kho lo in a um. Sihmanhsehlaw a fale cu umh an hau i khua lak ah a lenpi hna, lente a celhpi hna, tuanbia a chimh hna i chun nitlak in umh an hauh caah chun ni tlak zei dang khua ruahnak caan a ngei kho lo i a fale buai in a buai. Cu ti a si

peng caah ngaihchiatnak caan le an nu zuun ngaihnak caan cu a hmu kho lo. Cu thil thar a thiam mi thawng cun a hla minthang ‘The Children’s Hours’ timi a phuah. Cu lawng hmanh si lo in a lunglennak le a zuun ngaihnak philh khawhnak ah cauk phunphun a leh hna. Cu ti bantuk i manh lo ngai i a tuah khawh hnu cun a zuun tuarnak le lunglennak a vanchiatnak cu a philh i cu hlan bantuk in lawmhnak thar a ngei kho tthan.

Hlaphuah thiammi dang Tennyson an timi zong hi a hawikawm tthabik Arthur Hallam nih a thih tak ka ah cun a ngaihchia tuk i tuar a thiam lo ngaingai ve. Cu tik ah,“Rian pakhatkhat ka ttuan i manh lo ngai in chun ni ka tlak lo ahcun ka lunglen in ka thi ve sual lai,” a ti. Zingka in rian kan ttuan i manh lo ngai i kan um lio ah cun ngaihchiatnak le thinhunnak caan kan ngei lo i rian ngol hnu, zanlei sang caan lawng ti bantuk zan ih hlan ti bantuk hi kan khuaruahnak a chawkvak i cu lio caan ah cun khua a phunphun kan ruat, a si lo pipi hna kan ruat ttheu tawn. Hi ruangah hin a si lai phungthluk pakhat ah, ‘a manh tuk mi thluak cu sehtan rianttuannak hmun (workshop ) a si’ an ti duhnak cu a si lai. Rianttuan awk a miakmi le tthancho naklei ruat lo in kan thinlung a lawng i a vun um bak hin thil a phunphun a rak lut colh. Physics a cawng mi paoh nih cun hihi a si ning ding a si ti an hngalh lai. Thil a lawng mi hrimhrim cu “khah ter tu” a herh tawn. Electric bulb chung hi a lawng mi a si; vun khuai ah cun a chung ah thli (air ) nih a khahter colh ko lai.

Na lung fahnak damterding le na ngaihchiatnak thianterding ah college kai theng a hau lo, hi cauk hmete zong hi rel lengmang a hau lem lai lo. Hika i kan chimmi ning hin tuah colh law lufah si ei i lufah a dam colh bantuk khin chikkhat te ah na lung retheihnak le na ngaihchiatnak cu a tlau colh hrimhrim lai. Japan pawl nih Pearl Harbour an kah a thaizing ah khan tlangval note pakhat cu America ralkap ttuan dingin a lut ve. A nu nih cun a fapa ngeihchun a si caah a ngai kho tuk, a ruat tuk hringhran i, zeikhua hmanh a ruat kho lo. A hngilh kho lo, rawl a ei kho lo, “Atu hi khuazei ah dah a um hnga, a thi hnga maw a nung hnga dah, ral nih a nung hawi hna in an tlai hnga maw, hliam hma hawi a ing hnga maw, hi vawleicung ah hin nungdam in a mui ka hmu kho ti hnga maw?” tiah a fapa lawnglawng cu a thinlung ah a um. Cakuat paoh le Telefawn rin thawng paoh cu a fapa thawng theihnak a si lai tiah a ruah.

 A fapa thawng theih cu a duh ttung, thawngchia a si lai ti a phang fawn ttung i cu bantuk

ngaihchiatnak khua lawnglawng ruat cun a caan a hman dih tawn. Caan saupi cu ti a um hnu ah cun hiti rumro i um cu a si kho lai lo. Ka rawk dih lai a ti i a damternak si ttha bik a hngalhmi cu hman a tim, amah chimning in, “Rian tam ngai i ser, manh caan ngeih lo in chun nitlak ka tim; cuticun kan inn ka thianh, ka ttamh, zel ka ttaih, thil ka su, ka bil, a tlekmi ka tthit i remte in ka chiah hna, cu ti cun ka vun ttha deuh ngaingai, asinain hi pawl hi cu ruahset lo zong in ka thiam tukmi lawngte an si caah ka fapa ka ngaihnak le ka lunglennak cu a dam kho taktak lo. Cu caah cun mi dawr hngah ding ka kawl i dawr thil zuar in rian ka ttuan, mi nak in caan sau deuh ttuan dingin hnatlaknak kan tuah chih. Ka dawr hngahmi cu a ngan tuk i nifa thil cawtu mileng hi an tam kho ngaingai. Zing in zanlei rian ngol a cut tiang hi mi chonhbiak ding an um, thil cawtu hna cu, a man zat chimh le an cawk duh ding i vun chim thiam i vun fuun piak an hau. Cu ticun chun nitlak hin ka manh lo taktak khi a si. Zanlei inn ka ttin i inn ka phanh ah cun rawl ka ei kho fangfang khi a si. Ka tha dih tuk ah ihkhun ah a hlonh in ka hlonh i ka hngilh colh. Lunglen caan le ngaihchiatnak caan ka ngei kho ti lo, lakpiak bantuk ka si,” tiah a mah nih a chim.

Kan nih zong pipu nih an chim tawnmi cu, ‘nga hrudenh i a ri pah nawnmi kan tlaih lio ah cun kan duhdawtmi hna hmanh kan philh dih hna’ an ti. Phungthluk pakhat ah, ‘Khuachia nih tukforhnak caan a hmuh lo ding tiang in i manh lo in rian ttuanding’ ti a s i . ‘George Bernerd Shaw nih cun, “Ngaihchiatnak le lungretheihnak biathli cu, kan van tthat le tthat lo, kan i nuamh le nuamh lonak pawl khuaruahnak caan kan pek le pek lo a si,” tiah a chim ve. Na ngaih a chia tawn maw? Na um a har tawn maw? Na van a sang tawn maw? Nun nuam lo in na um maw? Cu bantuk phun in na um na hngalh ahcun, na biar i kaih law, na kut ah cil chak law luhlinh ngai in zeimaw rian pakhatkhat vun ttuan colh ko.

Cu le cangka cun na thi kal a hman lai i na rian ah cun na lungthin dihlak a kal lai. Sidawr i si cawk a hau lai lo i phaisa dih in sibawi fuhpanh zong hau lote in lungretheih damnak si ttha bik le man fawicem cu na ngeih colh ko lai. Hiti na tuah hnu zong i na lungretheihnak, na ngaihchiatnak le na lunglennak a dam lo ah cun hi cauk ttialtu hi na chalh te lai.

Note : Hawikom Serning cauk Pu Kio Luai ttialmi chungta lakchin mi a si.