Hawikom Serning Dal 15-16 Nak

Dal Hleinganak

MI THANGTHATLE HLORHNING

Ka lawng in faknak a si lomi, thinlung taktak in faknak a tthatning kan chim cang. Mi nih tthatnak an ngeihmi le an thil ti khawhnak tlawmte hmanh hi a fakzia thiam usihlaw, cu nihcun tthancho chinchin duhnak thinlung a ngeihter lai. Ngakchia a dir thiam ka, kal thiamka tete zong hi kan vun fak hna ahcun, an tuah khawhmi a dih umnak in an i zuam ve. Kan fale cacawnmi zong hi an thiam lonak ah siloin an thiammi zawn ah fakpiak hna usih law, an thiam lomi cu tlawmte, fawite a si tiah vun chimpi ahcun an lung a tho deuh tawn ko.

Kum tampi a liamcia mi ah khan London khua ah cattialtu si a duhtuk mi, mi pa pakhat a rak um. A ca ah lam a ping ngai. Kum li leng sianginn a kai fawn lo, a pa nih le mi phaisa a bat ruangah thong a tla fawn. Hi ngakchiapa nih hin rawlttam harning cu a fiangtuk. Kuli leknak a vun hmuh ve, phaisa tlawmpal a ngeihchunte hmang cun a duhcem mi cattialtu si cu a tim, khatlei ah a cattial cu mi nih an nihsawh lai ti a phang ttung, phuhrung bu le ningzak bu cun a ttial i zanttim ah sattaih ah a va thlak. Asinain aho nih tadinca ah an chuahpiak duh lo. Tuanbia tam-ial a ttial hnu zongah aho nih zei te an relpiak hlei lo.

Voikhat cu a tuanbia ttialmi pakhat cu tadinca pakhat nih an chuahpiak. A thabat man le a phaisa hman cangmi bel cu zei hmanh a hmu lo. Cu tadinca i Editor nihcun a ttialmi a tthatning a fakpiak ve. Cu a faknak awka a hmuh i a lawmhning cu ‘ui-te ekchuak bang’ umtu awk a hngal lo. Cu thawk cun thazang thar a la i vawleicung khua zakip ah mi nih cawk ve le rel ve an duhmi tuanbia ttha ‘Oliver Twist’ timi tuanbia ttialtu ah a chuah. Faknak awthawng pakhat nih mi nunnak a cawisanning le a hlorh khawhning cu khuaruahhar a si.

Kum 500 liamcia ah khan London khuapi ah dawr hngaktu pakhat zong har tuk in rian a ttuan ruangah a hnabei a rak dong tuk. Zing suimilam panga in a tho tawn i nikhat ah suimilam 14 chung rian a ttuan lengmang. Cu bantuk i kumhnih chung a ttuan hnu ah a celh ti lo i nikhat cu zing ah a tho i lakphakti hmanh ding lo in, mi inn zohkhenh i a ttuanmi a nu sin ah, a umnak in meng 15 a hlatnak hmun ah cun a va kal. A va phanh ah cun a ttap. A lungrawh vansannak bia cu a chimh. Dawr ah ttuan nolhnak cun mah le mah i thah hmanh ka duh deuh tiah a chimh. Cu ti cun a vansan tuk ah sianginn a rak kai lio i a cawnpiaktu pakhat sinah cakuat saupi lunghno ngai in a ttial i a kuat.

A sazapa nih a ca a vun hmuh in cattial thiam taktak a si tiah a ti, i a auh. Asinah cun cawnpiaktu saza ah a lak. Cu faknak le lawmhpinak nihcun a lung a thawhter i a nun thlennak lam sialpiaktu ah a hung cang. Mirang holh in a ttialmi cauk hna cu, English Literature rumtertu ah an i cang. Cauk, hla lei phun lawngte hmanh 72 a  ttial i phaisa nuai 1,000,000 tluk a hmuh nak. Hipa hi na hngal bal maw? H.G Wells an timi pa kha a si. Zingkhat cu Pi Earnest Gent, New York khuapi ah a um mi nih a sinum nu Nellie sinah, “Nillie, kan sin i na rak um lai ah khan na ttuantthingnak nu he dawr ah kan i hmu i na fel lonak le na thathutning a ka chimh len. Asinain, atu zarh hnih deng na um cang i na fel lonak ka hmuh ttung lo! mah nu biachim kha ka zum ti lo,” Nillie cu, cu hlan ah cun a rak fel lo taktak, asinain cu bantuk i faknak awka a vun theih cun a remh i soisel awk um bak lo mifel ah a chuah thai.

Mi hi an tlinh khawhding in kan ruahmi le kan duhmi kan chimh ahcun, tlinh khawh kha an i zuam tawn. Shakespeare nihcun, “tthatnak cu na ngeihcia ah ruat law na ngeih colh ko lai,” a ti. Mizei paoh hi ttha dingah a ruat tu an um ahcun tthat an i tim hrim hrim ko lai. Kan hnuzarh ahkhan ka hawipa tlangval upa ngai kum 40 hrawng nih a nungak nu a laampi. Laam a thiam lo ngai caah a nungak nu nihcun laam cawng ding in a fial. Nungak dang pakhat sinah laam cu a cawng. Cu a va cawnnak nu nihcun pakhat hmanh lam thiam lo, a ke hlan le a tungtai a khiah ning, a cawlcanghning cu pakhatte hmanh a dik lo tiah a rak ti. Cucaah ka hawipa cu a lung a dong i cu nungak sin ah laam cawn cu a duh ti lo. Midang sinah a tthial. Cu a va cawnnak nu tu nihcun laamning tampi cu a thiam ko i cawnhau cu a tlawmte lawng a herh tiah a rak ti. Cu nihcun a lung a thawhter i thiam lak in a cawng kho.

A cawn hmasatnak nu nih a rak timi kha a hmaan kho men ko. Asinain pakhatte hmanh thiam lo in chim cu an hnabei a dong tawn. A cawn hmanungnak ah mi chawnhbiak le mi lung thawhter a thiam ca tu ah a si. Na nupi maw asiloah na fale le na kut tang ah a ttuan mi hna zong kha zei hmanh thiam lo le tthangcho kho lo dingah chia in va ti tuah hna, tthancho an i timhnak le an lungthlitum na hrawhpiak dih hna bantuk a si. Fak law forh law, an palhnak cu tlawmte, fawite in remh tthan khawh a si ti chim law, cu nihcun a thil ti khawhnak ah a lung a thawhter deuh lai. A ti khawh ko lai tiah zumhnak nganpi na ngei ti kha a hngalh ahcun na ruahning leng ttha in tuah a tim ko lai. Cucu a ca ah hlawhtlinnak hram a si lai.

Dal Hleiruknak

NUVA KARLAK AH A FELFAI LO MI FELTERNING

Kum 75 reng lo a kal cangmi ah khan Napoleon III, France siangpahrang Napoleon Bonaparte tupa cu Mary Eugenie timi nungak he an i duh. Vawileicung i nungak dawh bik a si hlei ah Spanish siangpahrang cithlah a si fawn. Siangpahrang kut tang bawi upa hna nih cun nupi ah tthi lo ding in an ti len zongah a duhnak nihcun a tei tuk i a tthit tthiamtthiam. “Zei bantuk in rum le minthang zong sisehlaw ka hngalh bal lo mi nupi tthit nakcun mi sawhsawh te zong ka duh mi le ka zohcho mi tthit cu ka duh deuh,” a ti hna. An i tthitum ka ah cun an i nuam ngaingai. An rum, an bawi, nawlngeihnak an ngei i an min a thang fawn, an mui a dawh veve fawn. An i duh i an i daw ngaingai. Cu hna pahnih tluk tthitumnak tluk in a sunglawi le tlam a tlingmi cu a um kho ti lai lo.

Sihmanhsehlaw an i duhdawtnak pangpar cu caan sau a nguh lo. A hram a bum i, a par a ziam ai. Mary cu caan rau lote ah phunzai le ingchiat in a la, soiselding hi a hngal kho tuk. Nahchuahnak le thintawi nakin a khat i an pa cu lungnuam in a umter kho ti lo. A chung le

sinah a thangchiat, mi um lio zongah a upat ti lo.  Rian a ttuan lio ah hna a hnawh, a mahte lawng um a sianh lo i nungak dang he an um lai ti a phang. Ralbawi ngan pipi uk khotu nih cun a nupi pakhat cu a uk kho ti lo i an innchung cu hell mei bantuk ah a ruah. A nupi pawng um cu a ttih hin a ttih cang. Hiti a soisel le a zai lengmang ruangah Mary nih cun a duhmi a hmu kho maw? Nemman. Napoleon nih cun a nupi pawng um cu a duh in a duh ti lo. Zan ah a mah congtu ralkap hna he cun an chuak i nungak dang sin hoi hna ah an kal. Cu a si lo ah Paris hauka hmun nuam ngai ah a va kal i cu ka thli thianghlim dawp cu nuam a ti deuh tawn. A ngaihchih tuk ah um awk a hngal lo.

Phunzainak le tlawhciarnak theipar cu hihi a si. Mary cu siangpahrang nupi, vawleicung muidawh bik nawlngeihnak sang bik le phaisa hmancawk lo ngei ko hmanh sehlaw cu vialte cu a zainak le a tlawhciarnak nih cun cirik a kaiter i nu le va vialte lak ah a nuam lo bik ah an cang. Nu le va kar i lawmhnak le dawtnak rawkternak a fawi bik le a tthabik cu zai, tlawhciar, nuar le soiselawk kawl peng hi an si. Zai law phunciar peng law cu nih cun pinger cuk bantuk in a donghnak ah an thah te lai.

Russia mi, Leo Tolstoy an timi pa hi na hngal bal maw? A min hngal lo hi an tlawmte. Amah cu cattial thiam minthang taktak a si; a cauk ttialmi pahnih, War& Peace timi le Anna Karennina timi hna cu vawleicung cauk minthang bik lak ah a telmi an si. Tolstoy cu a min a thang tuk i mi nih a hnu in an zulh duahmah tawn. A chimmi paoh hi chingchiah an timh, “It cang usihlaw a tthat ka zumh,” a ti mi tiangin an i chingchiah dih ti a si. A min than lawng si lo in an nupa cu an rum, an hmai a hngal, fa duhnung taktak an ngeih hna i an van a ttha kho taktak.

Nu le va a simi hna lakah anmah tluk in duh a nung mi hi vawleicung ah an um hlei ti lai lo ti awk te khi an si ve tawn. Asinain Tolstoy cu a nunning a thleng ai. A cattialmi hna cu a zahpi, mi toidor in a la, a ngeihchiah chawva le loram cu mi sinah a tthenh hna. Bawi Jesuh nih a chim bantuk in nun a tim ai. Lothlawh kut rian ttuan in a um, a kedan ding a mahte in a tthit, a ral paoh ngaihthiam a tim hna. Nunning thar a timhning cu a nupi tlinh phun a si ti lo. Anih nih nun nuamh a duh, minthan le lianhngan a duh, ngeih le chiah phaisa a mit a thi i an ruahnak a khat kho ti lo. An pa nunning cu nifatin in a soisel i an nu va kar ah an zingka nichuak a ttha kho ti lo.

Thil a tuahmi paoh; ngeihchiah le loram mi a tthenhmi hna, ca a ttial i man lo in mi a pekmi hna soisel lo a ngei ti lo. A phun a zai. Soisel awk a kawl i lungthin nuamh ni a ngei ti lo. An pa Tolstoy nih a vun leh deuh ah a tlu i thi deng phun in a tha a tom, ttuangah a let i a cil buanbara hna a tawhter. A caan ah thihsi umnak dur a ken i amah le amah thah a tim peng. Cu a si lo ah tikhur chung ah zuan hna a tim. An i tthitum ka ah khan cun an i nuam ngaingai, asinain kum 46 an umtti hnu ah cun an pa ca ah celh awk a ttha ti lo. A nupi mui hmuh peng zong cu thil har a si cang.

A nupi nih cun an i dawt nak tharchuah tthan a duh ngaingai. Cu hlan kum 50 hrawng i Tolstoy nih mi sinah dawtnak bia thlumthlum a ttialmi hna cu a relter i a vun rel zongah dawtnak hrimhrim an ngei ti lo, cu hlan i duhdimte in an rak nunttinak can hna cu nichiar, zerhchiar, thlachiar, kumchiar in ni nih a liampi hna auh len zongah kir an tim ti lo. An nupa cun ttah lawng an ti khawh tawk a si cang. Asinain an nu nih cun a zia cu a tthinh hlei lo, a zai, a hrang, a phunciar tthiamtthiam ko i, a soisel peng ko.

Kum 85 a si kum ah, zingkhat cu a celh in a celh ti lo. 1910 October thla zanttim khuasik lakah an inn cu a chuahtak i kalnak hngal lo in horhra lakah a vak. An inn cu hell mei bantuk ah a ruah i zungzal in a nupi mui hmu ti lo dingin an inn cu a chuahtak. A hnu ni 11 hnu ah fak ngai in a zaw i tlanglawng dinhnak pakhat ah a thi. A thih lai ah a pawng ah a ummi hna sinah bia a cah takmi hna cu , “Ka nupi nih ka ruak pawng ah rak tthu hrim hrim hlah seh,” tihi a si.

Cu bantuk in an inn a chuahtak hnu, a thi timi thawng an theih hlan ah khan, a nupi nih cun a sualnak a hngalh Asinain caan nih a liamtak cang; a tlai tuk cang. A thih thawng an vun theih cun a fanule pahnih he an tthu i a pa thihnak hi, “Keimah ruangah a si, keimah sual le thiam lo lawngte a si ko,” tiah lunghno ngai in a ttap. A fale pahnih nih cun zei hmanh an chim lo, a nu chimmi cu a dik ti cu an hngalh ko. Zei chimding an hngal lo i an ttap ve. Tolstoy nunning hi soiawk um lo cu a si ve hlei lo, a nupi nih a soiselnak hi a dik lo ka tinak cu a si hlei lo. Asinain lungtlinnak hrimhrim ngeih lo in zai zungzal, soisel awk kawl peng le nuar zungzal ko nih cun zei hmanh a remh kho lo tihi kan chim duhmi a si. “Ka rak hruh tuk bia a si,” a ti len zong ah san an tlai ti lo, a tlai tuk cang.

Abraham Lincoln konglam ah ngaihchiat awk bik a simi cu a nupi konglam a si. Mipa pakhat nih meithal in thi lak in a kah ti mi thawng cu ngaihchiat awk taktak a si rilmal ko. Asinain cu nakin ngaihchiat awk le a poi deuhmi cu a nupi sual le tthat lo tuk hi a si. Meithal kuan nih a khenmi cu a fah zong thei tuk manh lo in a thi ko i a nupi tu cu kum 23 khengte an umtti, cu vialte chung ah a nupi sualnak le tthatlonak nih cun hlingchunh henh in a henh i cucu a tuar peng. A phunzai hnawh, aw hranghrang in a chonhbiak i a soisel zungzal. Amah te lawng a um le milak a um zong a dang hlei lo. An pa thiltuahmi paoh a soisel, a muidawh lo tiang in a soisel; a hnakhaw a kau tuk, a hnar a kual tuk, a hmur a parh deuh, a kut le ke an sau tuk, a lu a zum ritret tuk, a ti. “Soisel lo zong a ngei lo. Cun milai America President pi hmanh sisehlaw a minister pawl he an um lio zong ah a rikrak awthang thang in a sik, upat hmaizahnak pakhatte hmanh a ngei lo. An pa cu a ning a zahter tuk. A caan ahcun mi hmai hmanh a zoh ngam tawn lo. A nupi pawng um cu a duh tuk lai tiah na zum maw?.

Phunzai, soiawk rumro kawl, hmai i chiat, i nuarte pawl hi cancer zawtnak nakin ttih a nung deuh, a ruang zei huaha lo ah nupa i remlonak le tthennak, le nupa duhdawtnak par a ziamhtertu an si tawn. Hi cauk chung i kan cawnmi vialte hi midangpi le kan kar nakin kan nu le va kar ah hmangthiam hna usih law, zeitluk in dah nu le va nun nuam kan si hna hnga!. Khatlei kam ve ah cun, British politician minthang le Prime Minister hmanh a si ve mi Disraeli nih cun, “Ka nun chung ahhin thil dawhcah lo phun tampi ka tuah ko lai; sihmanhselaw, nupi hi duhnak ruangah ngeih ka tim bal lo,” a ti. A chim bantuk in muidawh lo, mi rum taktak mi, kumkhua zongah upa ngai cangmi nu hi a tthit. Thilpuan le ttamhmuaih zongah cu theng kha theng a ti lo. Pa bantuk a si. Cathiam a si lem lo i nupi ca bel ah cun tthat hlei khunnak a ngei i nupi rua te a si. Pasal zohkhenh a thiam, an pa cu fimnak lei ah tluk a tim lo, a cung kai a tim fawn lo. A si khawh tawk tete in an pa cu a forhfial, a fak i a dawt. A rian ttuan nakin thadi le zaangba in a rak tlun tikah a rak dawt.

Theihthiamnak he a zohkhenh. Thiltuah a timh mi kong ah a lung a dongh deuh zongah,

lungdong lo dingin a forhfial i thazang a pek, an pa cu zei bantuk thil hmanh ah hlawhcham kho a si lo ti hi a ruah ning a si. A hmasa ahcun an i duh lo. A helh zong an i helh lo. Asinain an um tti deuhdeuh i an i duhdawtnak a sang deuh deuh.  An i tleihchan chin lengmang. An pa nih cun, “A hmasa ah khan cun na rumnak ruangah kan tthitmi na si khah,” tiah capo pah in a hei ti, an nu nih cun , “Ka hngalh tuk ko, atu ah cun ra ka tthi tthan law duhdawtnak ruangah na ka tthit cang lai ti ko”tiah a hei ti ve. An pa nih cun ‘aw’ tinak ah a lu a khunpiak. A nupi cu soi awk um lo, mifel khitkhet cu a si hlei lo nain an inn chungkhar cu nuamte in a chiah.

Va le ca ah hngalh ding ah zeuhuaha lo ngai ah rel tawnmi cu nupi le thuhbawihh lei tuaktanpiak hi a si. Nu tampi cu an i thuihbawihnak le an i thuhbawihniing kong hi an biaruah thawtnak bik le a nuam an ti bikmi a si. An vun i ttamh ah hin fak hna usihlaw an i lawm ngaingai ko lai. An pasalle tampi nih hi hi kan hngal lo. Hngalh lo hmanh siloin kan soi chap hna, a nih na lo, cu na lo, kha na lo kan ti hna; an lungthawhnak kan hrawhpiak hna. Cu tik ah an hmai a chia i nu le va nuamhding tluk in kan i nuam kho ti lo.

Note: Pu Kio Luai nih Hawikom Serning timi cauk a tialmi chungta lakchin mi a si.