Dal
Thumnak
THINLUNG FAHNAK LE NGAIHCHIATNAK DAMTERNING
Mi cheukhat ca ah cun thihnak hi tuar
har tuk lo hmanhsehlaw mi tam deuh ca ah cun thihnak cu tuk a sum i tuar a har
ngaingai tawn. Duh le dawt cukmak mi an vun thih ahcun, a tuar in kan tuar
thiam lo. Aho tal nih an tuar kho hnga maw an ti tawn. M.J. Douglas timi pa hi
fale a daw khunmi a si i, fa a duh taktak mi a si. Fanu a ngeih zong ah mi
nakin a lawm khun rua ti awk tlak in a lawm. Voikhat cu a fanu a dawt tukmi kum
hra hrawng mi nih a thih tak. A duh i a dawt tuk mi a si caah tuar har a ti
hringhran, a hnu thlahra hrawng hnu ah fanu a ngeih tthan. Cu zong nih cun caan
sau nunpi lo in a thih tak hoi. A ngeihchiatnak le a turning amah chimning in
vun ngai usih.
Ka mitthlam ah ka fale hi an cuang
zungzal; khua lak i mifa a vak mi ka hmuh hna ah hin ka um a har, ka lung a
leng tuk. Ka fale hi ka ngai kho tuk hna. Ka lunglen le ka fale ka ngaih tuk
hna ah hin rawl ka ei kho lo, zan ah ka hngilh kho lo. Ka vansan ah sibawi
sinah ka va kal i mitkuh si a ka pek. Cu zong nih cun caan sau a ka tthathnempi
hlei lo. Zei thil hmanh hi lungtho ngai le lungnuam ngai in ka tuah kho lo. Mi
nih an ruahning nakin ka rak tuar deuh. Ka lungchung le ka mitthlam ah hin ka
fanu lawng an cuang. Zei hmanh ka tuaktan kho taktak lo. Zingkhat cu ruah lopi ah
ka fapa, kan milai, kum nga a simi nih a ka hruai i, “ka pa tilawng rak ka
serpiak,” tiah ruah lopi in a ka ti. Cu bantuk tilawng ser ti phun cu ka huam
lo phun tak tak a si; a ka fial tuk hnu ah tilawng cu ka serpiak. Ngakchia thil
kan ti cu caan rau lo te ah ka serpiak dih colh, ka fapa cu a lawm tuk, kei
zong cu ka fapa ca i tilawng ka serpiak chung cu ka lunglennak ka rak philh ve
ti ka vun i hngalh, cu ti ka vun buai chung cu ka fale zuun ka ngaihnak ka rak
philh dih khi a rak si.
“Cu ticun, ka lung ka fim i zeimaw
thil pakhatkhat tuah in, tuai-ur in um ahcun, lunglen, thinhun, ngaihchiat le
lungretheihnak caan kan ngei kho lo ti ka vun hngalh. Cu ka fimnak thar
hngalhmi cu hman colh ka tim. Cu zan lila ah cun kan inn remh a hauhnak ka kawl
i hmun tampi ka hmuh i ka chingchiah dih hna. A thaizing zong ah cun fiang deuh
in ka zoh nolh tthan hna. Kan innka a tet tukmi innka hrenh awk hmanh a ttha ti
lomi ti bantuk, khar a har deuh ti pawl remh hau an rak tam tuk. Cu vialte vun
remh nolh ding cun caan sau nawn a herh ve. Caan lawng ka ngeih paoh ah ka remh
lengmang i lunglennak caan hrimhrim a rak um lo,” tiah a ti.
Lungleng ngai in khuaruahnak caan
lawng na ngeih tamtuk ahcun, na lungchung in khua zei ah maw kalnak na kawl
lai, zeitimaw in khua na ruat lai i, ngaihchiatnak, thinhunnak, zai awk thil a phunphun
na tuaktan ko lai. Tuai-ur in na um i tuah ding na ngeih peng ah cun, mi kong caihnak
le thangchiatnak caan hrimhrim na ngei manh lai lo. Winston Churchill zong
ralpi pahnihnak lio ah khan nikhat ah suimilam 18 chung rian a ttuan tawn. Kha
lio ah khan, na ngaih a chia in na lungre a thei bal maw tiah an hal i a mah nih
cun, “Cu bantuk in ngaihchiatnak caan a ngei manh ding hrimhrim ka si lo,” tiah
a ti hna.
General Motors i Vice President a si
tawnmi mawttaw amah te in nunternak (self starter ) a ser hmasa biktu pa
Charles Kettering an timi pa zong hi an chungkhar cu mi sifak taktak, mi phaisa
cawi rumro in khua a rak sa vemi an si. An khuasak har tuk ruangah a nupi cu
lungrethei chimpit vansang in a um i ngaihchia in chun ni a tla zungzal. Amah
Charles Kettering tu cu a rian ah a pe tuk i manh caan a ngei bal lo.
Lungrethei in khuaruahnak caan a ngei ve lo.
Thinlung taktak in ruah dingmi le,
thluak hmangin ttuan ding na hngalhmi, lungthote in na ttuan lio ah cun
nunchung khuasak tintuknak ah lungretheihnak le vansannak nih an in tei lai lo.
Zei bantuk rian paoh ah manh lo ngai in um ruangah lungretheih vansannak
philhkhawh cu zei ruangah dah a si hnga? Zei dang ruangah si lo in sertu kan
Pathian nih a rak kan serning hrimhrim ah hin hi bantuk ding hin a rak kan
sermi kan si. Minung thinlung le thluak nih hin voikhat ah thil pahnih a ruat
tti kho bal lo. Cucu zumh har na ti deuh maw? Vun al deuh na duh maw? a al i al
lo in vun hneksak tuah. A dikning cu na hngalh ko lai.
Khah, vun i hneksak tuah. Dingte in tthu
law na mit i chin, na duh le na hnakhaw a pahnih in i hup ko. Na manh cang maw?
Thaizing i na ttuan ding rian le nikum Krismas na hman ning kha vun ruat tti tuah
hna. Khakha si ko, na ruat tti kho bal lai lo. Pakhat hnu pakhat cun na ruat
kho ko lo maw? A dik ko. Pakhat hnu pakhat cun pakhat naktam na ruah khawh ko;
voikhate tu ah cun a si kho lo khah. Kan thinlung ruahnak a chawhvahning le kan
khua tuaktan um kal ning cu hihi a si. Thil pakhatkhat ah kan thinlung dihlak
pek in khua kan ruah taktak ah cun, zei bantuk thildang hmanh nih kan thinlung
bawi `hutdan cu an chut kho lai lo.
Kan Bawi Jesuh nih si lo maw hi ti a
chimtu kha, ‘ a hohmanh nih bawi pahnih rian an ttuantti kho lo’ ti tu kha? Hi bantuk
hmang hin lungrethei vansannak damterning ‘occupational therapy’ an ti i
lungthin lei sibawi thiam psychiatrist pawl nih cun fiangtuk in an hngalh. Grik
mifim pawl zong nih bethlehem khua cung i arfi a dir hlan kum 500 lio ah khan an
rak hngalh diam cang. Hlaphuah thiam minthang Henry W. Longfellow an timi pa cu a nupi nih a thih tak i a fale cu a
mah lawng in zohkhenh a hauh cang tikah hi ning hi a hman. An nu cu a rianttuan
lio ah mei-in nih a tluk hnawh i a angki a kangh chih, cu nih cun a pumpuluk in
a kangh i a thin phang aunak aw cu an pa Longfellow nih a theih i a vun tlik
hnawh tik ah cun a pumpuluk in mei nih a rak kangh dih cang.
Zei ti hmanh in chanh awk a ttha ti
lo. A tlai tuk cang i cucu a thih phahnak a si. A nupi thinphang thlalau au aw
le khamh awk a ttha ti lomi muithlam, khamh awk ah a va kal i khamh a timh lio
caan a ruah paoh ah hin a thih hnu caan saupi chung cu a lungfah ngaihchiatnak
ruangah nuam kho lo in a um. Sihmanhsehlaw a fale cu umh an hau i khua lak ah a
lenpi hna, lente a celhpi hna, tuanbia a chimh hna i chun nitlak in umh an hauh
caah chun ni tlak zei dang khua ruahnak caan a ngei kho lo i a fale buai in a
buai. Cu ti a si
peng caah ngaihchiatnak caan le an nu
zuun ngaihnak caan cu a hmu kho lo. Cu thil thar a thiam mi thawng cun a hla
minthang ‘The Children’s Hours’ timi a phuah. Cu lawng hmanh si lo in a lunglennak
le a zuun ngaihnak philh khawhnak ah cauk phunphun a leh hna. Cu ti bantuk i
manh lo ngai i a tuah khawh hnu cun a zuun tuarnak le lunglennak a vanchiatnak
cu a philh i cu hlan bantuk in lawmhnak thar a ngei kho tthan.
.jpg)
Hlaphuah thiammi dang Tennyson an timi
zong hi a hawikawm tthabik Arthur Hallam nih a thih tak ka ah cun a ngaihchia tuk
i tuar a thiam lo ngaingai ve. Cu tik ah,“Rian pakhatkhat ka ttuan i manh lo
ngai in chun ni ka tlak lo ahcun ka lunglen in ka thi ve sual lai,” a ti. Zingka in rian kan ttuan i
manh lo ngai i kan um lio ah cun ngaihchiatnak le thinhunnak caan kan ngei lo i
rian ngol hnu, zanlei sang caan lawng ti bantuk zan ih hlan ti bantuk hi kan
khuaruahnak a chawkvak i cu lio caan ah cun khua a phunphun kan ruat, a si lo
pipi hna kan ruat ttheu tawn. Hi ruangah hin a si lai phungthluk pakhat ah, ‘a
manh tuk mi thluak cu sehtan rianttuannak hmun (workshop ) a si’ an ti duhnak
cu a si lai. Rianttuan awk a miakmi le tthancho naklei ruat lo in kan thinlung
a lawng i a vun um bak hin thil a phunphun a rak lut colh. Physics a cawng mi
paoh nih cun hihi a si ning ding a si ti an hngalh lai. Thil a lawng mi
hrimhrim cu “khah ter tu” a herh tawn. Electric bulb chung hi a lawng mi a si; vun
khuai ah cun a chung ah thli (air ) nih a khahter colh ko lai.
Na lung fahnak damterding le na
ngaihchiatnak thianterding ah college kai theng a hau lo, hi cauk hmete zong hi
rel lengmang a hau lem lai lo. Hika i kan chimmi ning hin tuah colh law lufah
si ei i lufah a dam colh bantuk khin chikkhat te ah na lung retheihnak le na
ngaihchiatnak cu a tlau colh hrimhrim lai. Japan pawl nih Pearl Harbour an kah
a thaizing ah khan tlangval note pakhat cu America ralkap ttuan dingin a lut
ve. A nu nih cun a fapa ngeihchun a si caah a ngai kho tuk, a ruat tuk
hringhran i, zeikhua hmanh a ruat kho lo. A hngilh kho lo, rawl a ei kho lo, “Atu
hi khuazei ah dah a um hnga, a thi hnga maw a nung hnga dah, ral nih a nung
hawi hna in an tlai hnga maw, hliam hma hawi a ing hnga maw, hi vawleicung ah
hin nungdam in a mui ka hmu kho ti hnga maw?” tiah a fapa lawnglawng cu a
thinlung ah a um. Cakuat paoh le Telefawn rin thawng paoh cu a fapa thawng
theihnak a si lai tiah a ruah.
A fapa thawng theih cu a duh ttung, thawngchia
a si lai ti a phang fawn ttung i cu bantuk
ngaihchiatnak khua lawnglawng ruat
cun a caan a hman dih tawn. Caan saupi cu ti a um hnu ah cun hiti rumro i um cu
a si kho lai lo. Ka rawk dih lai a ti i a damternak si ttha bik a hngalhmi cu hman
a tim, amah chimning in, “Rian tam ngai i ser, manh caan ngeih lo in chun
nitlak ka tim; cuticun kan inn ka thianh, ka ttamh, zel ka ttaih, thil ka su,
ka bil, a tlekmi ka tthit i remte in ka chiah hna, cu ti cun ka vun ttha deuh
ngaingai, asinain hi pawl hi cu ruahset lo zong in ka thiam tukmi lawngte an si
caah ka fapa ka ngaihnak le ka lunglennak cu a dam kho taktak lo. Cu caah cun
mi dawr hngah ding ka kawl i dawr thil zuar in rian ka ttuan, mi nak in caan
sau deuh ttuan dingin hnatlaknak kan tuah chih. Ka dawr hngahmi cu a ngan tuk i
nifa thil cawtu mileng hi an tam kho ngaingai. Zing in zanlei rian ngol a cut
tiang hi mi chonhbiak ding an um, thil cawtu hna cu, a man zat chimh le an cawk
duh ding i vun chim thiam i vun fuun piak an hau. Cu ticun chun nitlak hin ka
manh lo taktak khi a si. Zanlei inn ka ttin i inn ka phanh ah cun rawl ka ei
kho fangfang khi a si. Ka tha dih tuk ah ihkhun ah a hlonh in ka hlonh i ka
hngilh colh. Lunglen caan le ngaihchiatnak caan ka ngei kho ti lo, lakpiak bantuk
ka si,” tiah a mah nih a chim.
Kan nih zong pipu nih an chim tawnmi
cu, ‘nga hrudenh i a ri pah nawnmi kan tlaih lio ah cun kan duhdawtmi hna hmanh
kan philh dih hna’ an ti. Phungthluk pakhat ah, ‘Khuachia nih tukforhnak caan a
hmuh lo ding tiang in i manh lo in rian ttuanding’ ti a s i . ‘George Bernerd
Shaw nih cun, “Ngaihchiatnak le lungretheihnak biathli cu, kan van tthat le tthat
lo, kan i nuamh le nuamh lonak pawl khuaruahnak caan kan pek le pek lo a si,”
tiah a chim ve. Na ngaih a chia tawn maw? Na um a har tawn maw? Na van a sang
tawn maw? Nun nuam lo in na um maw? Cu bantuk phun in na um na hngalh ahcun, na
biar i kaih law, na kut ah cil chak law luhlinh ngai in zeimaw rian pakhatkhat
vun ttuan colh ko.
Cu le cangka cun na thi kal a hman lai
i na rian ah cun na lungthin dihlak a kal lai. Sidawr i si cawk a hau lai lo i
phaisa dih in sibawi fuhpanh zong hau lote in lungretheih damnak si ttha bik le
man fawicem cu na ngeih colh ko lai. Hiti na tuah hnu zong i na lungretheihnak,
na ngaihchiatnak le na lunglennak a dam lo ah cun hi cauk ttialtu hi na chalh
te lai.
Note : Hawikom Serning cauk Pu Kio Luai ttialmi chungta lakchin mi a si.
Cucaah cun mi zeimaw nih cun an duh
chungin ka kong cu ceih ko hna hmanhseh, thinhung in biapi hlapi ah la duh
hlah. Bawi Jesuh hmanh a hawi 12 lakah pakhat nih a zuar i a tlaihter, pakhat nih
a hlawt fawn hawi 12 lakah pahnih nih zumhtlak lo in an um tak, nang le kei nih
cun a zeipipa hmanh khi hnabeisei awk kan ngei hlei lai lo. Kan thang a kan
chiattu le kan kong an kan ceihnak paoh te hi zeirel lo in um ding ka ti duhnak
cu a si lo. Lih pumpuluk i an kan thangchiatnak le bia dik lo in an kan ceihnak
pawl hi cu zeirel lo in, tho mitbawm tluk hmanh ah ruat hna hlah usih. Cu hlei
ah an kan ceihnak le an kan thangchiatnak hi cu tluk i huat awk cu a si lo; an
chim sawhsawh i an i cinken peng lem lo. Kannih zong nih mi kong kan ceih, a
caan ah kan fak hna, a caan ah kan thangchiat hna, kan fakmi hna zong cu tlukpi in kan i
cinken peng hna lo i kan thangchiat mi hna zong cu tlukpi in kan lungchung ah
kan chia hlei hna lo, kan biaruahnak ah an i tel ve menmen lawng khi an si.
Tiva chung lung paohpaoh nih cangai
nenh hna hlah hmanhsehlaw, lung cheukhat tang ah cun cangai an um bantuk in, soiselnak
tampi lakah mah nun sertharnak ca ah san a tlaimi lungtat i hman ding an um
tawn. Cu hna pawl cu i lak law i tlunpi na naam har lo pawl tatnakah hmang diam
ko hna. Mi faknak zong pangpar bantuk in a ziamh a tuanmi a si caah i hnangampi
tuk le lunglawmhpi tuk cu ttih a nung tawn. Cucaah kan hnulei kan sirlei le kan
hmailei i faknak le soiselnak awthawng hi kan nun nuamhnak hrampi an si lo.
April thla le May thla thok ka nilin lio hrawng ah cun, ruahsur kho ti lo ding
phun in van cu thiang in vawlei rocar ko hmanhsehlaw, June thla le July thla a
rak phanh taktak ah cun ruahsur nikhua chia nih ngol hngal lo in a um tthan
tawn ko. Mi nih kan kong an kan ceihnak zong tthal lio nikhua ttha bantuk men a
si i, an kan faknak awka zong furpi nikhua chia bantuk men lawng an si. Kan phungthluk
ah, ‘duhtu zakhat, huatu zakhat’ ti a si. A kan faktu an um ah cun a kan huatu
le kan kong a kan ceihtu zong an um lai ti hi hngalcia usih. 
.jpg)
.jpg)
.jpg)
