Nun A Bawm Ngaitu Tuanbia Tawi

Phaisa Hi Riantuan Paoh In Hmuh A Si Lo.

Phaisa hi rian`uanman paoh ah hmuh a si lem lo. Nu le Pa nih fale caah an `uanmi man hmuhte ding zeitik hmanh ah an i ruahchan ballo. Mi cheukhat cu phaisa tampi an ngei ko nain an si a fak peng. Kan herhmi cu phaisa zong ngeih i a rum zong rum kha a si. Kan nunnak ah a poi bikmi cu thazaang chuah loin phaisa hmuh kan duh mi hi a si. Vawlei cungah ai dawhbik le a `habik mi thil hna hi mit in hmuh khawhmi le kut in tongh khawh an si lo. Kan thinlung tu nih a temmi an si tawn.(Helen Keller)

Rian har nih phaisa sunlawinak an kan hngalhter. Nu le Pa nih hi konghi kan fale kan hngalhter hna a herh. Tuchan thangthar mino hna nih phaisa sunlawinak an hngalh lomi hi a poi ngaingai mi a si. Fawi tuk in phaisa kan hmanter hna caah zeithil paoh hi cawkkhawh le zuar khawh phun ah an ruah dih. Zei thil hmanh hi a ngeitu nih man kan ngeihter tikah man ngei ah ai chuah tawn.

MI DANGHE BIA I RUAH, VA AL HLAH

Midang he bia-al hi hrial khawh a si i tlawmpalte na vun hrialnak nih lungthin retheihnak tampi an khamh lai. Bia-alnak i teinak lam cu hrial a si. Bia nai al ahcun zeitik hmanh ah teitu na si kho hlei lai lo. Mi pakhat kha bia-al na tei ahcun na sung, an tei zongah na sung. Bia-alnak ah teitu na si ahcun thil`ha deuh na sung. Bia-al na teimi pa kha na sung cang. Zeibantuk teinak dah a si kha ruat. Bai-alnak paoh nih thil`ha a chuahpi ballo. Bia-alnak i teitu si cu a chungah zeihmanh a um lo mi teinak a si. Man a ngeilo cemmi teinak cu bia-al teinak a si.

Bia-al nak cu sunghnak bualrawn ah ral doh phunkhat a si. Teitu hmanh si law na sungh hngami man a tam deuh. Bia-alnak ahcun bia donghnak ngeitu si an duh dih. Bia-al hman cu hrut phunkhat a si ve.

Nangmah kha mi`ha ah vun iser law vawlei cung ah mi`halo pakhat na zorter a si. (Thomas Carlyle)

Lam phawk

Siangpahrang pa nih ruahnak cheutu ah ai lakmi hna kha a kawh hna i hmailei chan caah a `hahnem dingmi fimnak biatlang pa khat in vun chuahpi uh tiah a ti hna. Ruahnak cheutu pawl cu fimnak bia an `ialmi cio cu an vun chuahpi. Siangpahrang pa nihcun nan catlang a sautuk tawiter deuh uh tiah a ti hna. A hnu ah an vun chuahpi cio `han. Cu zong cu a sau tuk rih va tawiter deuh rih uh tiah a ti hna. A hnu ah Siangpahrang lung a tong mi ca tlang “Man Ngeilo Chuncaw A Um Lo” timi an rak chuahpi.

‘Man ngeilo chuncaw a umlo’ ti sullam cu ‘sullam ngeilo/ zeihmanh lo in thil zei hmanh na hmuhmi a um lo’ ti nak a si. Phundang in chim ahcun ‘ na tuhmi na zun’ ti nak a si lai cu!. Na thazaang tampi na chuah lo ahcun thil tampi na hmu lai lo.

Voikhat cu Tuupi chungah Va pawl hlasak thawng a thang. Lo thlopa thingkuang khat tein Rungrul ai putmi pa a vung kal. Langak nih a hlasak cu a ngol i “Na thingkuang chungah khan zeidah a um i khoika dah na kal lai” tiah a hal. Lothlo pa nihcun Thingkuang chungah Rungrul a ngeihmi le market ah Arhmul ah thlen ai timhnak kong a chimh. Langak nih cun Hmul tampi ka ngei ko i pakhat in ka phawi lai i Rulrul rak ka pe ve. Cutin cun kei rawl caah har lengmang in Rungrul kawl ka herh lai lo” a ti. Lo thlopa nihcun Rungrul cu a pek i Langak nih a hmul cu a phawi i a pek ve. Cu ti cun ni fatein a hmul cun Rungrul cu a thlen lengmang i a hnu ahcun Rungrul kawlnak ah zuannak ding hmul pakhat hmanh a ngei ti lo. Taklawng in a um, hla zong a sa kho ti lo i caan rau lo ah a thi.
Langak nih Lamphawk/ a fawizawng ti in a ruahmi cu Lamhar, thihnak lei kalpitu a rak si. Kan nunnak ah Lam fawi/lamphawk tiah kan ruahmi nih kan ngeihchiatnak a chuahpi tawn.

TEITU SINAK DING AH PUMPEKNAK A HERH

Teitu si izuam le sunghlo izuam hi tampi in ai dang. Teitu si kan i zuam ahcun zaangtlung te le timhtuahnak he biakamnak tuah a herh. Sunghlo ding izuam cu a derlei kamah kan um cia cang. Sunghlo ding sawhsawh i `uan cu a `ha lo. Kan zaate in teitu si kan duh dih nain mi tlawmte lawng nih teitu sinak ding caah timhtuahnak kan ngei. Teitu si izuamnak cu thazaang ai pe i sungh lo izuam cu lungdongh hmelchunhnak a si. Tilawng cu thli he ibawm in na zah caan a um lai i thli nih an donh caan zong a um lai. Asinain zah khawh chung in zah a herh. Pumpuluih chuih team lak i a `ha cem le a chia cem khi idannak tlawmte lawng an ngei an thiamnak le ti khawhnak ah tampi an i thlau lo. An i dannak bik cu an lungput le thathawhnak a si ko. Teitu team nih i pumpeknak le thazang chuahnak ah hawinak in tlawmpalte an chuah deuh caah a si. Hawi nakin teitu si duhnak lian deuh an ngeih caah a si. Mi cheu cu sungh an `ih caah an izuam duh lo. Hawi hnu i thlai lai an phan caah an umnak ding hmun um an ngamh lo. Teitu sinak ding caah lung`hawnnak nakin sungh sual lai phannak nih an thinlung a uk deuh tawn. Mi ralchia nih vengtu an herh/ kawl lio ah mi ral`ha (teitu) cu caan `ha an kawl. Thihnak nakin nun an `ih deuh. Voikhat sungh hi sual a si lo, thazaang vun lak `han lo tu hi sual a si deuh. Duhdeuh le zumhfiannak hi ai dang. Duhdeuhnak cu siamremh `han, thlen `han khawh a si nain zumhfiannak cu cu bantuk a si lo. Duhdeuh nak cu harnak nih a thlen than khawh lio ah zumh fian nak cu thazaang a rak la. Na tuahmi ah zumhfian nak ngei law zeihmanh in a ai awh ter hlah. Duhnak cu a tlau `han tawn nain zumhfiannak cu hram `ha a ngei.

Tikhal tlang i na kai, a si loah Ralram na kal ahcun nai palhnak nih an thah khawh. Palhnak nakin cu palhnak cungah kan lungput a biapi deuh. Mifel nihcun a palhnak kha ka palh a ti lawng si loin, cu a palhna cu cawnpiaktu ah ai hman. Mi cheu cu an palh tikah an palhnak in cawnmi an ngei lo.

Kan palh tikah kan tuah khawhmi thil pathum;

1. A thei lo bantuk in um (ignore).

2. Hlaw hna ( deny them)

3. Ka palh ti law cu palhnak cun cawnmi ngei law na palhmi nolh `han ti hlah.
A pathumnak nih ral`hatnak a ngeih. Dawntu a si nain laksawng a kan pek ve.

HLAWHTLINNAK HI ZEITINDAH KAN TAH

Hlawhtlinnak kan timi hi, a tu kan dirhmun ah si loin harnak le dawnkhantu kan tei khawhnak nih a langgter deuh. Hlawhtlinnak hi kan tuahmi le midang tuahmi tahchunhnak in si loin kan tuahmi thil le kan thiltikhawhnak zohchunh ti a si deuh. Mi hlawhtling hna nihcun anmah le anmah kha an i zuamcawh (compete against themselves). Hlawhtlin kan timi hi zeitluk sangah dah kan um ti nakin kan tluk tikah voi zeizat dah kan thawh `han khawh ti nih a langhter deuh. Zei tluk in dah na lung a sau i na tluk caan hmanh ah na thawh `han khawhnak kha a biapi bik a si.

Sunghnak hi hlawhtlinnak lamphei a si. Tuanbia kan zoh tikah mi hlawhtling hna an rak sunghnak kan relpiak chih ti hna lo i an hlawhtlinnak lawng kan theihpiak tawn hna.

A min a thang ngaingaimi pa pakhat tuanbia kan van zohta lai. Kum 21 a si ah business ah a sung; kum 22 a si ah upadi ser zuamnak ah a sung; kum 24 a si ah business ah a sung `han; kum 26 a si ah a dawtmi nih a thih tak; kum 27 a si ah lung `ha lo in a um; kum 34 a si ah congressional zuamnak ah a sung; kum 45 a si ah senatorial race ah a sung; kum 47 a si ah vice president ai cuh i a sung; kum 49 a si ah senatorial race ah a sung than i kum 52 a si ah United state president ah an thim, cu pa cu Abraham Lincoln a si.

Abraham Lincoln cu mi hlawhtling lo tiah kan ti kho lai maw? Caan tampi ah lungdong le ningzak in um i dai tein um ziarnak a tam nain, hlawhtlinnak in a nunnak tuanbia kan theihmi pa a si.

Faakpi In I Zuam

Chinchiah awk a tlakmi mi hlawhtling/teitu hna nih khin lomhnak in an au khawh hlan ah harnak kermei an ton ti kha tuanbia ah kan hmuh tawn. Nunnak nih a tonmi harnak/hneksaknak nih ngeihchiahnak /lomhnaknak au aw a chuahpi. Lomhnak au aw hi teimaaknak le lungsaunak thleitlai a si.

Voikhat cu biology saya pa nih a sianghngakchia kha Lunghmul Pelep i aicannak kong kha a chimh hna. “ Maimomh baw chung i a ummi Pelep khi a umnak in lengah chuah ai zuam lai, Maimomhbaw nih a donh lai i khichung khin chuah ai zuam tikah a hohmanh nih nan chanh lai lo” tiah a chimh hna i a kaltak hna. Sianghngakchia nihcun cu cu an zoh ko. Pelep cu Maimomh baw chung cun heh tiah chuah ai zuam, hngakchia pa pakhat nih a zoh lengmang tikah a zaang a faak i ka va chanh lai tiah a lung ai thlek.

A vung kal i Maimomh baw cu a theh dih i Palep cu a chuahter. Lengchuahnak dingah dawntu a ngei ti lo nain caan tlawmpal a rauh ah Palep cu a thi. An saya pa a rat `han tikah thil a cangmi kong cu an chimh. An saya pa nihcun,”Maimomh baw chung in heh tiah chuah ai zuamnak  nih khan pei a thla kha a `hawnter lai i cu ti cun amah tein a zuan khawh lai cu, hi hi palep an sining a si. Asinain nan zaangfah i nan bomhnak nih a nunnak a liamter” tiah a ti hna. Kan nunnak ah hi hi a hmaan tuk ve. Harnak/faak pi in dawntu a teitu hna nunnak hi nutling patling nunnak a ngeitu an si. Harnak hi ton lio ahcun a har ko nain kan tei tikah kan thazaang an si.

Harnak tampi a teitu nunnak cu harnak a tong theng lomi nunnak nakin a him deuh. Harnak le dawnkhantu cu kan nunnak he ai `hen kho lo, khua caan ah kan lung a dong tawn. Zeithil paoh hi a fawi hlan ahcun an har dih. Harnak hi tei hnu ahcun a fawi te. Kan tonmi harnak le buainak hin kan zaam kho lo, micheu nih an ngol tak diam tawn.

Mi tampi cu an hlawh a tlin lai teah khin an ngol tawn. Teitu an sinak ding a hnu bik minute ah khin an lung a dong tawn, teitu sinak dingah karkhat ai duh ah khin an ngol tawn (H. Ross Perot).

ZEIDAH NAKAWL

Nunnak hi Sui khorcawh he ai lo. Sui na kawl ahcun khur cawh a herh. Sui cu a leng parpavuan ah a um bal lo. Sui khur khi na cawh ahcun, lung ngan pipi `hial a hau lai, thinghram hna tan an hau lai i hnawmtam zong tampi `hial le thianh a herh lai. Cu lung, thinghram hna le hnawm hna cu na kawlmi an si lo.Asinain lung a um, hnawmtam a um thinghram a tam tiah khur cu co loin na um ahcun zei tik hmanh ah sui cu na hhmu lai lo. Sui hmuhnak dingah na kawl lomi thil dang kha dawntu ah na chiah hna le biapi ah na chiah hna ahcun na hlawh a tling kho lai lo. Thil`ha hmuh/ hngalh khawhnak dingah thukdeuh cawh a herh tawn i dawntu tampi `hial le kam thianh a herh tawn. Cu bantuk caan ahcun na kawlmi kha philh a fawi . Nai tinhmi zeidah as i? Sui a kawlmi na si maw? ~hatlonak/tlamtlinlonak hna kha na kawl hna ahcun na hmuh ko hna lai. Zeidah na kawlmi a si? Sui maw na kawl, hnawm dah? Paradise hmanh ah khin palhnak na kawl ahcun na hmuh lai an ti ( Even in Paradise, fault finders will find faults). Mitampi nihcun kan kawlmi hi kan hmuh tawn.

1.Nunnak timi nakin nunnak chungahzei bantuk lungfehnak dah na luhpi ti a biapi deuh. (John Gal swerthy)

2. Thilrit cu lunglawm tein kan phurh ahcun a zaang deuh.(Ovid)

3. Na tuahmi a `hat khawhchung in tuah izuam law cu pin a tangmi cu a sining paoh in dihter ko.(Epictetus)

4. A ngeih lomi thil ruang i a ngeih a chia lo i a ngeihmi cung i a lung aa lawmmi cu mifim an si.(Epictestus)

5. Lomhnak hi Zihmui bantuk a si, midang kha na toih hna ahcun nang zong tlawmpal tal nih peh loin an um lai lo.(Ralph Waldo Emerson)

LUNGPUT A BIAPIT NING

Hlanlio ah balloons zuar in a paw ai cawmmi pa a rak um. Zawng phunphun a ngeimi balloon a ngeih hna, a sen, aihre, a dum le a hring zawng phunphun kha a ngeih hna. A thil zuarmi a hung tlak deuh caan paoh ah Balloon kha a tum hna i van ah a zuanter hna. A pawngkam ummi hngakchia nih cu vaan i a zuangmi Balloon cu an hmuh tikah a zuartu pa sin ahcun an ra i a Balloon cu an rak cawk i cu ti cun a thil zuarmi cu a manh ngai tawn. Nikhat cu hngakchia pa pakhat nih balloon zuartu pa kha a Angki in a tleih, a van zoh cu hngakchia pa te a si ko. Hngakchia pa te nihcun bia a hal,”Ka pu balloon a nakmi teh vaan ah hin vun thlah law a zuang kho ve hnga maw?”. Balloon zuartu pa nih cun” Kafa pa, vaan i blloon a zuankhawhnak hi a zawng ruangah si lo in a chung i ka rawnmi thli ruang tu ah a si”tiah a leh.

Kan nunnak zong cu he cun ai lo. Kan chung i a ummi kan lungput ning nih hin kan sining a langhter. Kan chung i a ummi, kan lungput `ha nih cungah a kan cawi tawn. “Ka hmuhchuah mi thil pakhat cu, minung nih hin kan lungput kan thlen ahcun kan nunning kan thlen a si.”(William James).

Harvard University nih an hmuhmi cu, minung pakhat nih rian a vun hmuhkhawhnak le a sining cawisan a hung sinak hi 80% cu a lungput ruang ah a si i, 15% hi a thiamnak le a thilti khawh nak ruang ah si an ti. Cu caah ah minung kan nunnak ah hin kan lungput a biapi tuk. Na ngeihmi lungput nih an cawisan lai i na ngeihmi lungput nih tangah an thumh khawh fawn. Kan i thimmi lohma chimlo ahcun, lungput hi hlawhtlinnak hrampi a si.( The foundation of success,regardless of your chosen field, is attitude).

RIAN FAAK PIIN TUAN

Van`hat?(lucky). Van`hat kongah hngalhmi zeihmanh ka ngei lo.Van`hat ah phaisa kai chiah ballo. Cu bantukin van`hat a bawhmi hna cu ka `ih hna. Ka caah “Van`hat” cu phundang pi a silo vaanthatnak cu fakpi in `uannak le caan `ha hi zeidah a si i zeidah caan`halo asi ti hngalh a si. (Lucille Ball).

Hlawhtlinnak hi ruahlo pi in hmuhmi a si lo. Timhtuahnak tampi le ziaza `ha a herh. Mizei paoh nih teitu si kan duh dih nain faakpi in timhtuahnak ngeih kan huam lo i pumpek le mah le mah i uk (self disciplin) a herh. Henrry Ford nih “Faak deuh na `uan ahcun Vaan`hatnka na tong deuh lai” a ti. Micheu nih rian`uan an duh i a cheu nihmi `uanter kha an duh. Mi hlawhtling kan timi hna nihcun zeitluk tam dah ka `uan ti kha an i hal. Zeitluk tawi ti nakin zei tluk sau dah ka `uan ti an ruat. Music thiamcem nih khin nifa tein a cinh peng. Faakpi le saupi in an `uan caah teitu sinak dingah sonhtarhnak an ngei lo. Kan i lomhpimi (mawtaw, bulb…ct)thil vialte hi mi pakhat nih a teimaaknak le fakpi in a rak `uannak i a theitlai an si. Faak pi le `ha te in `uan law lungtlin awk hlawhtlinnak na hmuh ko lai.

Teimaak chuah hi hlawhtlinnak hram le dong an si. Fakdeuh a `uanmi nih thil`ha deuh an co i thil`ha deuh an co i tei an maa deuh. Pahrang `ha ngei hmanhlaw tei na maak lo ahcun pakpalawng a si. Sermi thingram nih Vate caah rawl an chuah nain an buu chungah an pe hna lo. Teimaak chuah in kawl an herh ve. Thilhmete tlamtlinhnak hmanh ah teimaak chuah a herh. Thil hmete tlamtlinh hi tampi chimrel nakin a `ha deuh.

DUHNAK(Desire)

Hlawhtlinnak cu kan i tinhmi tlamtlinter duhnak faakpi ngeihnak in a ra. Napolean nihcun,”Minung kan thluak nih a ruahkhawhmi le a zumhmi paoh cu kan thluak nih a tlamtlinter khawh” a ti.

Tlangval pa pakhat nih Socrates kha Hlawhtlinnak biathli a hal. Socrates nih Tiva ah ai kalpi i Ti chungah a kalpi. Tithuhnak an phanh ah tlangval pa cu Tichungah a nam. Tlangval pa cu lengchuah a duh a thaw a ip tuk nain Socrates nih a namchih caah a chuak kho lo. A cawl khawh tilo tikah tlangah a chuah than. Tlangval pa leng i a chuah cun a thaw kha faakpi in a dawp. Socrates nih “Tichung i na umlio ah khan zeidah na duhbik” tiah a hal. Tlangval panih “Thli” a ti. Socrates nih “cucu hlawhtlinnak biathli cu a si” tiah a ti.” Tichung naum lio i Thli na duh bantukin hlawhtlinnak hi duh law na hlawh a tling ko lai” tiah a ti. Hlawhtlinnak biathli dang a um lo a ti.

Faakpi in duhnak ngeih hi hlawhtlinnak hramthoknak a si. Mei hmete nih lumnak tampi a chauh khawh lo bantukin duhnak faakpi ngeihlonak nih thil lianngan a chuahpi kho ve lo.

1.Sumren tein a ummi hna hnabei donghternak nih rumnak a chuahpi lo.
2. Mi`hawngmi hna derternak nih mider a `hawnter hna lo

3. Mirum sifahternak nih misifak a rumter hna lo

4. Midang duhthimnak/zalonnak laakpiaknak nih mi a ser lo

5. Na hmuhmi nak tamdeuh i na hmannak nih harnak in an khamh lai lo

6. Anmah tein an tuah khawhmi le tuahhngami va tuahpiak nakin mi va bawm hlah. (Abraham Lincoln)

ASUNGLAWIMI LAKSAWNG

1.Sermithil lakah minung hi mah pum vennak caah a derthawmcem kan si. Vaa bang kan zuang kho lo i Pawte bang kan khul a rang lo, Nga bang tilio kan thiam lo i Zawng bang thingkung zong kan kai kho lo. Mupi mit bang kan mit a fim lo i Saram hna bang kan Haa a `ha lo. Sermithil hmete nih a thah khawh a si nain Minung zawn an ruat i an `ha. Sermi thil lakah Minung nih a sunglawibik a ngeihmi cu’ Khuaruah khawhnak’ hi a si. Ngeihchia a simi cu, mi tlawmte lawng nih cu khuaruah khawhnak cu man ngei in an hman.

 
Sunghnak ah thil phunhnih an um;

1. Tuaktaan lo in tuah le

2.A tuak lawng tuak i tuah lo an si.

Khuaruah khawhnak hmang loin nun cu tinhmi ngei lo thal kah he ai lo.

Pathian kannih nih kan thlen khawh lomi kan cung i a tlun tikah, hmaipanh tein cohlan khawhnak thazaang kan pe. (admiral thomas hart)