CHANTILUAN CHUNGAH LAIMI NUNNING

G.Tluang Ceu Thang

Biahmaithi : Nunnak, damnak a ka pe i capar tial kho dingin lam a ka hruaitu Pathian min ka thangthat. Hi capar kong he pehtlaiin “Chantiluan chungah Laimi Nunning” timi ka vun tial lai tikah fiangfai taktak le tling taktak in cun vun tial awk a har deuh lai caah catialtu ruahnak le duhnak tu hi capar a relmi paoh paoh nih a relzia le a tonh ziatu nan ka thiam piaknak lai zaangfah nawl kan duh hna. Hi capar tawite nih hin kan Laimi phun thanchonak lam ah a kan hruaitu le lamsialtu ah cang hram she ti hi catialtu saduhthah mi a si.

Nihin a thangcho vemi Laimi nih chantiluan kan dawi kan ti tikah philh awk ah a tha lomi kan Laimi pipu kokek lungput le an nunningzong ruat in an nuncan a tha mi tete kha vun char than in tuchan chanthar laimi nih i nunpi ve u sih.

A.Laimi Pipu Lungput Le Kokek Nunning : Hlanchan Laimi kan pipu hna tuanbia le nunning zoh tikah sining tampi thlennak an rak ngei len ve i cucu kum le caan nih a thlen ve hna. 1900-1950 tiang hi an nun zoh tikah khuachia, thing le lung, khuahrumbo, an rak biak nakin Rili ral in kan siangbawi te riantuannak thawng in sertu Pathian biak hram an rak i thok i zumtu minung ah an rak cang hna. An nuncan zoh tikah saram tluk lo cu an rak si ko ruah, eiding, dinding hmanh an rak hngal lo. Ei lo ding zong ei ding ah ruah i ei ding zong kha ei lo phun ah an rak rel.

1950-1980 a hung phanh tikah Laimi Dii inn tete kha zeimaw zat cu canphio inn ah hun thlen a si ve i, cu lio ahcun Motor, tlanglawng tibantuk zong cu hmuh hram an rak i thok hna. Cu hnu ah Mei (Electric) zong khuapi deuh ahcun a rak um ve. 1980-2000 ahcun rang tukin Laimi cu kan  hung thangcho ciammam i zei dangdang thil hna siloin kan zanmang manh lo Dollars pipi cu a hun tlaimi kan um ve i,  nihin 2013 ahcun Laimi chungin company ngeimi, motor ngeimi, inn thatha hna zong a hung tam in Laimi kan kut cung hrimhrim ah an hung um ve cang. Atu hna zong ah kan hmuh bal lomi thil, kan tongh bal lomi hna zong kan hun ngeih len rih hna lai ka zumh.

Chan hi ai thlen chin lengmang lai i thanchonak hi a rang chin lengmang lai tikah Laimi nih kan philh lo awk ah le hngalh zungzal usihlaw ti saduhthahnak nganpi ka ngeih ve mi cu, hlan lio kan pipu lungput te le nunzia te kha an si. Mifim cu an um lo nain Dinfelnak, dawtnak,zaangfahnak le lungrualnak thinlung ngei bu tein khua an rak sa i lai an rak rel tti. Khat le khat kar ah ziarpannak, hlenthawinak, hawidang komh hleinak an rak ngei lo. Cu an nunzia, lungput tete cu nihin chantiluan a dawimi Laimi nih hun char than hna usih law i nunpi ve hna usih. Kan miphun a kan dirhkamhtu le lamhruaitu ah cang hram seh.  Ram an riah i tizu, ngacel,ramsa hna an chuahpi zongah innpa chakthlang tiangin an rak i zamh hna.

Nihin Laimi nun vun zoh than in cuai kan thlai chun tikah Pipu nunzia cawn-awk a thami tete le zulh ding tete cu an lo tlau deuhdeuh. Kan thinlungput  ah dinfelnak, zawnruahnak, lungrualnak, dawtnak a tlawm tuk cang. Mah pumpak thangthat kawlnak, miaknak lawngah riantuan a hung si tikah chantiluan kan dawi kan ti ko bu ah kan kokek nungning tete cu thlau lo ding a si. Hmuhnak a si paoh ahcun zeithil paoh zong tuah kan ngamh cang. Thlachiat ruah zong a um ti lo. Cucaah canthar minung hna nih Pipu nunzia te kha kawl than usihlaw i nunpi cio usih.

B.Sifahnak Nih A Nenhmi Lai Miphun : Hlan lio kan Laimi Pipu hna cu an rawl eimi ah cang-al le banhram hna an si. An duh caah ei si loin ei ding um lo caah an rak ei mi a si. Tuchan Laimi micheu khat cu ngeih lomi cu phundang kan ngeih ko zongah a ngei lo bantukin kan i umter, hnem le ret buin khua kan sa hna. Kan nun caan tawite chung caah kan ngeih mi te hi a hram in zoh than hna usih. Thilri, tirawl kan ngeih ko zongah kan thinlung cu a si a fak zungzal, lungtlinnak a um lo tikah sifahnak thinlung nih a nenh in a kan nenh.

Laitlang hna ahcun- kan ngeih bal lomi, Motor kan ngei kan ti, mi mitthli luannak le thihnak, van chiat ton cu phun dang, mah hngallo tiang in zu din I motor kan mawngh cang tikah midang nun kan thahnak ah a cang hawi. Motor cycle a hung tam than, i pah le i taihnak a tam i midang kutke kiahnak le nun liamnak ah a cang than. Ning le cang in thil kan hmang duh hawi hna lo.Meivaan ding kan ngei, Video kan ngei kan ti, Zeihmanh thei ti loin Pumh caan hmanh hngal ti loin  khuate lei ahcun hngakchia in tar tiang nih Video, Film an zoh i Pathian he i hlatnak ah an hman. Tar tete zong nih “ A pia-ka” an zoh zuam ngai ve hawi, tar tete nih ih hngal ti loin pumas ca hmanh ruat loin thawh tlol tiangin film cu an zoh i mi tam deuh cu “tungepian” ah an cang, tar tete zong nih thil hot tete an duh ve cang.

Computer chan, Internet chan a hung si. Laimi nih kan ngeih kan thiam tikah thatnak tampi a um ve bangin mi cheukhat caah cun sualnak ah a cang than. Tha tein i chonhbiak, bianem a um ti lo, muidawh lo tete zong nih mi photo dawh mi tete an i tar i tlangval, nungak an kawl. A hnuah takpum i piaknak le i zohnak ah an hman i, a hnu ahcun an thinlung ah tuah duhnak in a khat i an nun rawhnak a cang than. Cucaah kan ngei lo ruangah buaibai loin kan ngeih cia mi thil tete tu hi Laimi nih hman thiam kan herh deuh. Kan ngeihchiah thilri kan nunnak a thah cang hih ruat! “Na ngeih lomi kong ah buai hlah, na ngeih ciami thil tu kha hman thiam i zuam”. Laimi nih nihin chantiluan ah kan herh mi cu thilri ngeihchiah leiin mirum mi sinak cun thinlung a rum mi si kan herh deuh tiah ka ruah.

C.Laimi He Thenkhawh A Si Lomi Thil Pathum Nih Laimi A Kan Then : Laimi kan nunnak ah Laimi he then khawh a si lomi hna cu : Pathian, Zu, Fimnak an si i cu lila nihcun Laimi a kan then than. Laimi kan i dawt khawhlonak, kan i thennak hi zeidang thil an si lo i, ramdang zong an si lo i mifir damiah zong an si hlei lo. Cu thil cu kan mah Laimi nih nunzia kan thiamlonak le kilven zohkhenh kan i thiam lonak in an chuak.

(i) Pathian Kan Biaknak : Hlan lio Laimi Pipu chan ahcun thing le lung an rak biak i, a thlarau e, thlarau lo e ti zong an rak ngei lo i hrinthan mi ti zong an rak um hlei lo nain an rak i daw hniahmah hna, an lung zong an i rual taktak fawn. Dinfelnak kha an Pathian changtu ah an rak i chiah. Dinfelnak kha an saya ah an rak i hman hna.

Nihin a thangcho vemi zumtu kan nih chan ah thlarau chan kan ti, hrinthan chan kan ti sawk nain rualremnak, dinfelnak a lo tlau dih. Kan thlarau deuh paoh ah buainak kan chuah pi, Pathian duh ningin a mah biak si ti loin kan mah minung siarem ningin Pathian kan biak i phung le lam kan i ser tikah lungkhahlonak a um i kan buai tikah thennak kan chuah pi.

Hlan lio Jesuh chan lio ah an zumhnak nih a funto hna i a pumh hna nain kan nih chan zumtu dik a timi tu cu remlonak in kan khat cang. Cucaah Laimi nih Pathian kan biak ruangah kan i then hna. Pathian hi thentu a si ti siloin kan mah zumtu minung zumh ning aa dan ruangah a si deuh.

Abikin bu chungah lutlai si duhnak zong tampi a um tikah lutlai sinak i cuh ruangah lungkhahlonak a um. Cucaah kan Pathian biak ning hi tha tein kilven a herh cang. Khrihfabu chung zongah pakhat le pakhat i remlonak nih thennak a chuah pi, vawlei meeting i siknak nih khan bu a then kho lo nain khrihfabu buainak tu nihcun thennak fawi tein a chuahter khawh ve. Cucaah Laimi tam a celh lomi kan si, kan tam deuh paoh buainak a tam ve.

(II) Laimi he thenkhawh a si lo i Laimi a kan thentu pakhat cu Zu a si. A nih cu Laimi a si bak ti hngalh khawhnak caah zeidang thil nak in zuu kan din, kan rit tikah midang nih Laimi an si ti cu fiang tein hngalh khawh a si ve. A daw komi zong huatnak, thennak a chuahpi tawn. Zeidang thil nih hin Laimi kan mual a kan phoh lo, a bikin zuu nih ningzahnak a kan pek, i siiknak a chuahpi, buainak thlaici a tuh.

 Lairam khuate siseh, khuapi ah siseh “Laimi phun ni” or X’mas, kumthar, thawhthan caan zong ah nu le pa hna nih lawmh an duh ti lo, a ruang cu kan fapa le zuu an ding lai I kan lawmh mi nuamhnak in kan fa le kongah kan lungre a thei an ti. Laimi cu mi lungkhong cu kan si i zeithil hman nih fawi tein a kan lem kho lo nain zuu tu nihcun fawi tein a kan lem khawh i cu zuu nih cun hruhter i mual a kan photer. Zuu dinnak hrimhrim in 20 % cu a thimi kan si. Cucaah taksa i thennak, buainak lawng hmanh si loin kan nun tiang in thennak a chuah pi kan thih hnu pinlei nun zongah kan i then thai te lai. Zu nihhin a za cang tiah Laimi sin in a chuak lai lo caah, kan mah tu nih kaltak, chuahtak usih. Zuding pa khi mizei hmanh nih upatnak an pe ti lo. Cu chapchap ah zuding fa tiah hawi le nih va kawh awk cu a ngeih a nuam lo taktak mi biachia kha ko khi a lo.

“ Zuding lo kan timi cu – zu um lo lio caan i dinlonak in, zuu a um ko zong ah a ding lomi khi an si”. Cucaah zuu hi thlarau mit zohnak zongin Satan lemnak rawl a si cu rawl kan ei din mi cu, Satan fa le kan si ko. Zuding tukmi nih Pathian pennak co an i timh mi cu Ngakchia kumnga minung te nih taih-inn ka sak lai tiah aa timh mi bantuk a si. Taksa lei mi zohnak zong in zuding hruaitu a tuan mi cu, caan sau a nguh ballo, a mual a pho hlan tein a rian khan i ngol sehlaw a caah a tha deuh.

(III) Fimthiamnak : Fimthiamnak kan timi cu cawnphan mi a si i cawn hnu ah theih mi phun a si, cu hnu ahcun a cang mi paoh kan thiam lai, theih dih ti a um kho lo. Cawn deuh deuh paoh ah thiamlonak a lang chin. Fim chan kan phan kan ti tikah Laimi zong nih fimnak lei hi biatak tein thachuah in tanlak kan hau, “ Kawl phungtluk ah”,  a “ um lomi nakin hngalh lo hi a fak deuh” tiah an chim theo a hman tuk ka ti. Laimi kan caah kan ngeih lomi kongkau zongah a hngalh le theih kha i zuam a hau. A ngeih cu ngeih ko tung i a sining hngalh lo cu ningzak zong a si. Cucaah Laimi nih zeidang thil nakin a cawng kho mi paoh nih fimnak hi cawng hna usih, rian sangsang tuan i tim ve hna usih. Khuate lei le bang ahcun Khuabawi  cheu khat cu holh dang thiam cu um rih seh, laica hmanh a hmu bal rih lomi an tam tuk. Cu pa nih khua van uk cu mitcaw le mitcaw lam i hruai cu tlaknak, rilhnak a si bangin thanchonak lam a tlawm cang. Ngeihciah thilrinak in Laimi nih chantiluan chung ahhin  cun Fimnak hi biapi deuh ah chia usih.

Ka thiam, ka hngal aa timi micheu khat cu aa um ve tiah an mah ruahnak, theih mi kha a tha bik le a hmanbik ah an i ruah than i zeimawzat cu buainak an chuahpi than, i a hnu ah i thennak a chuak than. Laimi a kan thentu hi cathiam lo, holh thiam lo an si lo, Keimah aa ti ve mi nih bu thithruainak ah buainak an chuah pi zungzal. Kan fimthiamnak hi mi thazaang petu, mi a funtomtu ah i ser usih. Kan thiam deuh paoh ah buainak chuah hlah usih. Laimi micheu khat fimcawnnak a ngeimi cu Uico saruh char in mah ca ahcun a zatinak nun a um hihi a tha lomi ruahnak a si, kan pengtlang caah san a tlaimi, riantuan mi si hna usih.