HAWIKOM SERNING DAL (1)NAK le DAL (2) NAK

HAWIKOM SERNING

Dal Khatnak

ZEIRUANG AH DAH HI CA HI KA TTIAL?

Dale Carnegie

A liamcia kum 35 lio ah khan America ram ah cauk a phunphun in ttialmi singhnih leng an chuah i a tam deuh cu reltlak lo tluk in a ttha lomi an si. Achuahnak man hmanh a hluh lomi an si hna. Cauk chuahtu pakhat zong nih kum 75 ka tuan chung ah kan cauk chuahmi uk 8 ah uk 7 cu chuahman a hluh lomi an si a ti. Cu bantuk thil sining lakah kei celngel nih cauk dang ka ttial duh hnga maw? Ttialning law mi nih an rel duh hnga maw? Ka ttial hlan ah fakpi in ka ruat ta hmasa. Hi cauk ka ttialnak a ruang le ka ttialning ka chim lai caah Lowell Thomas chim ciami kha zeimawzat chim tthan a hau lai.

1912 kum ah khan chawlet mi le rian ngan pipi a ttuantu hna caah New York ah course (cawnnak) ka hun i, a hramthawk ah cun upa ca ah mipi hmai biachimning lawng cawnpiak ka timh. Kan vun tuah taktak tikah cun biachim thiamnak lawng si lo in nifatin kan kawmh tawn mi hna midang he i pehtlaihning le mipi hmaiah cawlcanghning hi an herh i cawnpiak hrimhrim a herh in ka hngal. Keimah hrimhrim zong nih cu bantuk cawn a herhning cu ka fiang chin lengmang, a liamciami ka caan ka vun cuanh tikah voi zeimawzat ka hlawh a rak cham bal cang. Ka rak theih palh lengmang tawn. Hi bantuk cauk hi kha hlan kum 20 lio ah khan nifatin rel awk rak um cang sehlaw a va ttha lai dah, tiah ka ruat.

Midang he i chonh biak le i pehtlaihnak hi na ca ah thil har le i buaipi awk a si hrimhrim ti hi na hngalh ka zumh ko. Phaisa kawl in ei-din hmuh a tim mi na si ahcun, cucu a hman chinchin lai. Innchungkhar ah nu bik dirhmun na dir zong ah, hihi na ca ah a herh taktakmi a si tthiamtthiam ko i zungthiam in eidin kawl le engineer lei ca zongah a herh chinchin. Dale Carnegie Institute nih hlathlainak a tuahmi chung ah chingchiah awk tlak bia roling pakhat cu seh lei thiamnak in paw aa cawm mi lak hmanh ah hin an seh thiamnak ruang hrimhrim ah mi hlawhtling mirum le milian ah a sermi cu zakhat ah 15 lawng an si i a hlawh a tling mi zatuak ah 85% cu mi komhning, hawi komhning, mi chonhbiak an thiam ruang ah dirhmun sang ah a kai mi an si.

Kum zeimawzat cu Philadephia khua ah a ummi engineer club le New York khua ah a ummi electrical engineer pawl ca ah course (cawnnak) ka hunmi ah mi 1500 reng lo an rak ra. An ratnak a ruang bik an chim tawnmi cu an rian ttuannak ah an bawi le a sang ah a kai mi hna paohpaoh cu engineer lei ah an thiam hlei ruangah a si lo timi an hngalh ruangah a si. Tc. ah, mechanic, engineer, accountant le architect te pawl cu zarhkhat ah phaisa 75 hrawng hlawh in ttuanter ding an tam liangluang ko. Engineer lei rian a thiam mi si hlei ah hawikomhning a thiam i mi `hithruai a thiammi si cu, an bawi tthutdan a sang lo kho lo.

Mirum minthang D. Rockefeller zong nih a chan cingling ah khan, “Mi komhning thiamnak hi mutthai le khawfi bantuk in a cawk in cawk khawh a si,” tiah a hawipa Matthew Brush a rak chimh. Amah tthiamtthiam nih,“Thildang vialte nakin hawiserning thiamnak le mi tei khawhnak hi a man fak deuhpi in ka pek ngam,” a rak ti. Hi tluk thil sung kan herhmi, mi zei paoh nih kan herh tukmi hi, aho hmanh nih cauk in an chuah lo ruangah ka course ah a rak kai mi hna cawn awk ah keimah nih ka vun `ialnak a ruang cu a si.

Vun rel law, na duh ve ngai lai dah tiah ka ruah. Hi he pehtlai in biachimnak cauk ttial nakding ca ah ka hngalhmi le ka hmuhmi paohpaoh cu ka rel dih. A ka bawmtu dingah mithiam pakhat ka sawm i amah nih caruuk (library) ah a kawl, rel hrelhmi bia ttha a um sual lai ti phan ah tadinca a phunphun a leh thal hna, mi minthang hna konglam an ttialnak tam lakte kan rel; Julia Kaisar in Thomas Edison tiang mi konglam rel lomi kan ngei lo ti tluk a si. Theodore Roosevelt kong lawng an ttialnak hmanh uk 100 leng a um ti kan hngalh phah.

Mi minthang cheukhat cu anmah thengte he hmaitonh in  biaruahnak kan va ngei kho i mi an tei khawhnak biathli cu hngalh hrimhrim ding in kan i zuam. Cu kan thil hmuhtonmi cu fonh in cauk in kan tuah i a hmasa ah cun atu nak hme hi a si. Asinain kan chap, kan chap thliahmah hnu ah atu bantuk in a hung chuak kho. Ka cawnpiak tawnmi hna cu hi cauk chimning le ka cawnpiak hna ningte in va tuah colh i va hman colhding in ka ti tawn hna. An va hman i a theipar an hmuhtonmi kha kan cawnnak hmun ah an rak chim tthan i an hlawkning cu! An herh tukmi le an chambau tuk tiah an ruahmi vun cawn i vun hman colh cu a rak tthahnem tuk ko. Lung a tho hringhran ko. Kan lu a fah tuk i sitlang vun ei i a dam colh bantuk khi a si.

Hi cauk hi cu bantuk in cawnnak, zohchunhnak le a hlawkning hmuhtonmi chung in ka ttialmi a si. Nutling le patling thong tampi nih an hmuhtonmi chung in a rak chuakmi an si. Mah ruahnak le zumhnak menmen in ttialmi a si lo. Mi kong ttialmi vialte zong hi a hmanmi lawngte an si. An min le an umnak ttial khawh an si. Asinain cauk a chah phah tuk lai hlei ah a cheu nih an min langhter an duh lem lo caah ka ttial lonak a si. Kan tuahning cu hi ti phun deuh hin a si. Mi he i hawikomhnak kong ah a ttha tiah kan ti mi paoh cu ca in kan ttial i cucu a cawngmi hna nih an va hman colh tawn. Kan tuah sawhsawh lo. Hmancolh awk ah a tthami le a tthahnem ding ah kan ruahmi lawng kan tuah tawn. San a tlaihning le a hlawkning cu a mak tuk; mitlet bantuk a si. Mi tampi ziaza le umtu hoiher a thlen colh, a nuam bal lo mi, mi tam pi nih an i nuamh pi. Tc. vun chim usih law:-

Nikum ah khan rianttuantu minung 314 a ngeimi mirum taktak cu ka cawnpiaknak ah a ra ve. A kut tang ah a ttuan mi hna cu a hrocer hna, a sik hna i aw hranghrang a chuah tawn. Ka kut tang nan si hei ti phun khi a langhter zungzal. A rianttuantu hna sinah zeitik hmanh ah biathlum a chim kho bal lo. Kan cawnnak ah a rat hnu cun, a kut tang pawl a chonh biakning a thlen, an sinah a va kal caan ah an kut a tlaih hna, a chonh hna, an harnak a hal hna, “an palh le an tuah sual ah a mawhchiat hna lo i nan ti sualmi a si” a ti cang hna. Cu thok cun a rianttuantu hna nih an zohning a dang diam ai. A nuam an ti i an rianttuannak zongah hma a kal deuh ngaingai cang. Ral dirh in a dirh mi 314 kha a hawikom ttha ah a ser dih hna. Cu hlan ah cun ka rianttuantu sinah ka kal ah ka kut an ka tlai bal lo, a zoh hmanh an ka zoh duh lo i an kun lo le ka dang an zoh . Atu ah cun ka hawile an si dih cang, ka kal paoh ah hmunphiaktu tiangnih ka kut a ka tlaih, an ka zoh dih tawn tiah amah nih a chim.

Atu ahcun hi pa nih hin phaisa tam deuh a hmuhnak cang. Cu nakin a biapi deuhmi le lunglawmh awk a simi cu, amah thinlung le a innchungkhar i lawmhnak a tluntermi a si. A rianttuantu nih lawmhnak an hmuh fawn. Amah bantuk hi mi tampi kan um. Sehlei ah a ttuanmi upa pakhat zong nih kan cawnnak ah aa tel ruangah le cauk ning in a hman ruangah a phaisa lut kum tin 5000 renglo in a karh a ti. Philadelphia Gas kampani ah a ttuan mi an upa pakhat zong a tanglei pawl tthithruai a thiam lo tuk ruang le a lungngan tuk ruangah phuah an timh. A lung rawk tuk i kan cawnnak ah i tel ding in a rak i pe ve, a tthathnempi tuk hringhran. A rian in an phuah lo hlei ah hlawh tamdeuhnak rian ah an kai ter.

Hi cawnnak kan vun tuah hi lunglawmhawk ngaingai a si. Rawl dumttinak hmun zeimawzat ah, nutung tampi nih ka kut an ka tlaih, an vale ka cawnpiaknak i an rak kai ruangah an innchungkhar an i nuamhnak an ka chimh ah lawmhnak bia chim hi a ngol in an ngol kho lo. Patung tampi zong nih an tthathnempinak chim hi an i ngeih tuk, an khuaruah zong a har, ‘Hmaizarh ah ripawt pekding’ ka timi hna zong hi zarhpini nih a dan caah a rau lai an ti, chim an i ngaih tuk ruangah telefawn hoi hna in an rak chim tawn, pakhat pa zong aa lawmhtuknak kong a hawipa a inn ah a rak leng mi sinah deilei sml. pathum tiang a lunglawmh nak a chimh, a hawipa ttin hnu zongah a lawmhtuknak ah a hngilh kho hlei lo.

Cu tluk lawmmam cu mi lungkhatphor an si lai tiah na ruat hna ma? Nemmam! Mithiamsang, ramdang sianghleiruun ah dikari hmanh pahnih a lami, vawleicung holhpi hmanh pathum a thiammi dakaw an si cuh! Hih, hi ‘Dal’ ka ttial lio zongah cakuat pakhat ka hmuh, German ram i ralkap bawi nganpi, ka cawnpiaknak ah a rak kai cang mi nih, a cawnmi a tthathnempinak lawmhnak bia a si. Sianghleiruun minthang bik pawl a simi Harvard in a dih mi hmanh nih, “Sianghleiruun ah kum li ka cawnmi nakin hi ka cawnnak i thlathum ka cawnmi hi ka tthathnempi deuh,” a ti ngam. A chim uar deuh bia zong a si kho men. Princeton University ah President a ttuan tawn mi Dr. John G. Hibben nih cun,“Thiamnak kan timi hi kan nun lamthluan kan zulh thluahmahnak ah thiamte in a kan hruai khotu theihnak le thiamnak a si,”a rak ti .

Hi cauk dalkhat in dalthum tiang na rel dih tikah na tthanchonak le i thlennak a um bak lo ahcun, nang na ca ah cun hi ca ka ttialmi hi ka hlawh a tling lo. Aa ka chuah sual tiah ka ruah hnga. Aw, a si ah cun cauk tampi ah biahmaitthi a sau tuk tawn bantuk in, kan nih zong kan bia a tam deuh cang. Asinak taktak ah luh hnawh cang u sih. Dal hnihnak kau colh..

Dal Hnihnak

THIAM NGAI IN MI CHONHBIAKNING BIATHLI

Mi hi zeimaw thil tuahter duh law, zeitin dah na tuahter hna hnga? Thil tuahter khawhnak lam pakhat lawng a um. Cucu zei dah a si ruat tuah. Lam a um chun cu tuah duhnak ngeihter a si. Lam dang a um lo. Meithal he na tinh ahcun mi zeimaw cu na duhmi paoh na tuahter khawh ko hna lai, na kut tang ah a ttuan mi cu a thlahlawh kan tlawmter lai tiah na tlerh ahcun na duhning in na ttuanter khawh ko lai. Ngakchia cu velh le hrem ding in na tlerh ahcun ti than na fial khawh ko lai. Asinain hi bantuk hnekchom in tuahter cu a ttha lo. Theipar tthalo a chuak kho i cu bantuk theipar cu a chuah lengluang cang.

Kan duh phun a si ahcun zei paohte hi kan tuah duh tawn ko. Cu a si lo le kan duhmi kan ngeih khawh nakding a si ahcun, zei paoh kan tuah duh tawn. Zei dah ka duhmi phun cu a si? Zei dah ka herh, zeiruang thengte ah dah thil hi tuah tawn ka si? Vawleicung thinlunglei sibawi thiam bik lakah a telmi Vienna khua i Dr. Sigmund Freud nih cun, “Thil kan tuahmi paohpaoh hi a ruang pahnih lawng a um, taksa diriamhnak, nu le pa sinak (sex) le minthang mi le ttihzah mi si duh ruang,” tiah a chim. USA mifim Prof. William Dewey nih cun, “Taksa diriamhnak duh ruang le upatmi si duh ruang,”tiah a chim ve. An ruahnak aa khat ngai. An bia hmanmi a dang deuh ti bia tu a si.

Mi zeipaoh nih kan duhmi ngandamnak, eidin awk, chawva, phaisa nih a cawk khawhmi thilri, kan chungkhar nun nuamhnak le a dangdang hna hi zeimawzat cu kan ngeih khawh i kan ngeih fawn ko hna. Thil pakhat balte cu zeitik hmanh ah zalak in kan ngeih lo ding le kan hmuh lo ding a um. Cucu Dr. Freud nih “Minthan le lianhngannak a si,” a ti i Dr. Dewey nih “ Ttihzah upat mi si duhnak,”a ti ve . Abraham Lincoln zong nih a cakuat ah, “Mikip nih fak an duh cio,” tiah a ttial ve. Hihi aho dah lih a ti kho in, ka si lo a ti ngam lai.

William James nih cun, “Mi nih lawmh cukmak mi le fak mi si duhnak hi minung ziaza ah aa phum chihmi a si e,”a ti. A biafang hmanmi ‘fakmi si duhnak’ timi hi a sining taktak ah cun ‘duh cukmak, a hawt in hawt, a hiar in hiarnak’ kan ngeihmi a chim duhmi cu a si. Mi nih kan fak hna seh, kan zohcho hna seh ti hi kan duh cukmak i a hawt in kan hawt hi a si. Mi sinah hi an duh cukmak, a hawt i an hawtmi a pe kho mi nih cun vawlei hi a kutphah ah a chiah i, a ca ah zei hmanh a harmi a um lo. Minung le saram kan i dannak bik cu mah le mah i cawisan kan duhnak hi a si. Tc. vun chim usih law; kan ngakchiat lio Missouri i kan um lio ah, sattil a phunphun kan zuat hna, zeimaw sattil celh zuamnak phun ah khin kapa nih kan sattil lakah a ttha bik a zuamter ve. Kumfatin ti-awk in lawmman a hmuh. Cu lawmman a hmuhmi cu puan saupi ah hin a benh hna i, upat awk tlak deuh mi hna an kan len paoh ah a chuah. Khatlei in a ka tlaihter i kan samh tawn. Kan sattil nih cun an lawmman hmuhmi cu zei ah an rel ve lo. Asinain ka pa nih cun a upat tuk. Cu lawmman nih cun dirhmun ttha ah a dirter ve ruangah ka pa cu upat a co ve.

Mi hmasa hna nih khan minthannak le mi lianngan si duhnak hi rak ngei hna hlah sehlaw, saram bantuk in kan um lai i tthanchonak kan ngei bak hnga lo. Mi lianngan si duhnak thinlung ngan tuk a ngeih ruangah pei ca thiam lo le mi sifak nih a phaisa ngeih chun in cauk i cawk in a cawn lengmangmi kha a min na vun hngal kho ma? Abraham Lincoln a si. Mah hi ‘mi lianngan’si duhnak nih hin pei Charles Dickens zong a duai kho ti lo ding cauk a ttialter cu. Cu tthiamtthiam nih cun pei Rockefeller zong hmancawk lo phaisa a ngeihter cu!

Hi tthiamtthiam hi pei a si cu! Nan khua ah inn tthattha a saktertu hna kha, an um cawk lo ding tiang inn nganngan le inn dawhdawh, minthannak tlak a simi inn a satu hna le a ngeitu hna nih a hlanman hmuh leng ah minthannak an duhchih ruangah an sakmi an si kha. Cu lawng a si lo. Mi lonh duhnak ruangah pei, thilpuan chuak tharthar a tthitning dawh bik in thitmi thengte a hrukter hna cu. Cu tthiamtthiam cu a si, na fale cathiamnak kong le caminpuai ah pakhatnak an sinak kong cil pet cukmak in an chimtertu kha a si

cuh!

Hi mi lianngan si duh ruangah hin pei mino tampi misual ah a ser hna; damiah, mithah hmang ah a canter hna cu. New York khuapi i Palik bawi (Police Commisssioner), E..P Muhooney nih,“Misual kan tlaihmi lakah a tam bikmi pawl cu i uangthlar taktak in minthan a duh taktakmi an si, an kan hal hmasa bikmi cu mi ralttha le mi minthang bantuk in tadinca ah an konglam langhter a si. Mi minthang bantuk in tlaih mi si cu an thil duh bik mi a si,” a ti. Misual hna lawng an si lo. Mittha le mifim ah a ruat mi nang le kei zong hi kan si ve ko.

Zeitilei in dah minthan kan duh ti bel cu kan i khat dih lo. Hi kong ah cun mi zei paoh kan i dang hna. Mi lianngan kan ti mi le minthan tlak tiah kan ruah mi aa dang cio. Rockefeller nih cun mi lianngan aa tinak langhternak ah zeitik hmanh ah a hmuh lo dingmi Tuluk mi hna zohkhenh nakding ah Peking khua ah sizung nganpi a sakter hna. Misual minthang Dillinger cu nihsawh men ding a si lo, mi lianngan pakhat a sinak cu mi thil a firnak le mi a thah nakin a langhter  ve ko. Palik nih tlaih ding ah an kulh hmanh ah naisai lo! keimah Dillinger ka si hih! tiah a au, mi zapi ca ah ttihnung bik ‘number one’ si cu a ning a zak naisai lo. Cu bantuk dirhmun in an min an langhter ve lai cu mu.

A si ko. Rockefeller he cun mi lianngan, mi hngalh le minthang si an duhnak ahcun an i khat ko. An langhter duhning balte a khat lo. Hi bantuk thawngpang hi vawlei tuanbia ah a khat ko. American President hmasa bik George Washington zong kha, thil ti kho ti i auh cu a lawm tuk an ti. America ram a rak hmu hmasa tu Columbus zong kha upat thangtthat lawmhnak laksawng an pek lai ah khan ‘Rili uktu le India ram siangpahrang aiawh in ram uktu bawi (viceroy)’ timi min ngeitu si a hal hmasa hna an ti.

Russia ram siangpahrang Catharin bawinu zong nih khan, ca an kuatmi bawm ah, ‘Siangpahrang bawinu Catharine’ tiah aa ttial lomi cu a ong duh lo an ti fawn cuh! Abraham Lincoln nupi zong nih khan, a pawng ah a tthu mi ralbawi (general) nupi a sik i , “Rak tthu ve, kan ti hlan ah na tthu ngam ko ee,”a ti an ti rih. America ram mirum, millionaire John Williams zong nih nichuah chaklei ram donghnak ah a ummi Antar ctic rilipi donghnak tiang kal dih dingin Admiral Byrd cu amah ngeihchiah dih in a fial. Ngeihchiah phaisa tampi a dih ding a sinain a herhmi paoh cu thawh dih a duh ko. Zeiruang ah dah a si hnga? Byrd nih a va hmuhmi tlang minthang bik cu amah min JOHN WILLIAMS TLANG tiah min sak ding a si ruangah a si.  

Victor Hogo, French mi minthang zong nih laksawng a duh bik a thimmi cu, Paris khuapi cu amah min cawi in thlen i, HOGO CITY tiah ti a si. Shakespeare hmanh kha hi bantuk hi a si ve ko. Mi cheukhat cu mi poimawh si an duh ttung, mi upat mi an si kho ttung lo i cu tikah an zaw. An zawt ruangah an vale nih maw, sibawi le si sazamah nih an conghhramh hnanak kha an i duh tuk tawn. Mi cheukhat hna cu mi lianngan si an duh tuknak ah an hrut kho. Vawleicung ah hin an hawile le midang hna sinin upat thangtthatnak an co ve lo i an thinlung ah “NAPOLEON” si duhnak an ngeih ruangah an hrut tawn.

Mental Hospital i upa pakhat nih, pakhat nu kong a chim mi cu va a ngei i a ruahning bantuk in an pahnih karlak ah tlam a tling naisai ti lo, an pa nih biatak thlakte in ka daw seh ti a duh, nuamte in an pa he taksa diriamhnak hman a duh, fa duhnung taktak ngeih a duh, an hawile sinah zalong ngai le diriam ngai in tlonlen a duh fawn. A hnabeiseinak le a chunmang cu pakpalawng a si ai. An pa nih a duh lo. Fa a ngei fawn lo. A hawile lakah a ho hmanh nih an zohcho hoi lo. An pa nih cun rawl eitti hmanh a duh lo. Amah khan ah a um tak i cuka ah cun rawl ka pe a hei ti tawn. A donghnak ah cun a hrut i, a hruh hnu cun an pa cu man an khirh. Nungak thiam in a la i a nungak lio min a pu tthan. A thinlung ah siangpahrang fapa va ah a ngeih i nifatin in fa duhnung a ngei.

Sibawi sinah nifatin in a fa ngeihnak cu a rak chimh. A fim lio i a hnabeiseimi le a chunmang a hmuh khawh lomi kha, a hruh hnu vawlei ah cun a ngeih dih. A duhmi paoh a ngei i mi lianngan a si cang i a nuam camcin cang. Na zaang a fak maw? Mihrut a vun si cu zaangfah awk taktak cu a si ko. Asinain, sibawipa nih cun, “Ka thiamnak hmangin damter kho in, mikel ah ser tthan kho hmanhning law, ka tuah duh lai tiah ka ruat lo. Atu a nunning hi a nuam deuh suaumau,” a ti. A bu in maw pumpak in maw a ummi mihrut hna hi keimah le nangmah nakin an i nuam deuh tuk. Zeiruang ah dah an i nuamh lai lo. An lung thlitum vialte a tlau dih i an harnak phunkip an tei cang cu ta! An duh le phaisa singkhat lak khawhnak ca ‘cheque’an in pek ko lai. An hruhnak vawlei ah cun a taktak in an ngeih khawh lomi, lianhngannak le rumnak, minthannak le thilti khawhnak kha an ngeih dih cang, an duhmi paoh kha a tling khitkhet in an ngeih dih cang.

Anmah an i ruah nakah cun Hitler maw Queen Elizabeth maw an si hna. Ka hngalh khawh tawk ah cun kum khat chung ah phaisa (U.S.Dollar) nuai khat(one million) a hlawh khomi cu mi pahnih lawng an si rih. Cu hna cu Walter Chrysler le Charles Schawab an si. Nikhat ah thongthum (3000) hrawng an hlawh tinak a si cu. Zeiruang ah dah Andrew Carnegie nih Schwab kha hi zatzat hlawh dingin a rawih hnga? Ni fatin 3000 hlawhtertu cu zei dah a si hnga?

A fim tuk ruangah a si lai? Na in a si lo. A si ahcun rianttuanmi kahpathir sernak ah a thiam tuk ruangah a si lo maw? Nemmam cu, si naisai hlah! A mah bak nih a chimmi cu ‘a kuttang ah a ttuanmi, mi tampi cu amah nakin a hngal mi le a thiam mi an si dih fawn’. Hi zatzat a hlawhnak a ruang cu amah chim bantuk in vun chim u sih. Hi a chimmi hi sianginn ngakchia nih Latin hla biathuk pipi le India ram ah ruahsur zat ti ttukttak nakcun i cinken deuh hna seh law an nunning a dang lai i an tthathnempi deuh hnga, a chimmi cu hihi a si, “Mi zeipaoh an thil ti khawhnak sang bik in ttuanter khawh hi a herh in ka hngalh i a kalpining ttha bik cu an rianttuan le thil ttha an tuahmi paoh hngalhpiak i fak le forhfial hi a si. Mi thathawhnak thlauning fawi bik cu hruaitu hna nih an kut tang ah a ttuan mi hna soisel zungzal hi a si. Mi zei hmanh ka soisel bal hna lo i mi nih nuamte in an ttuan khawhnak hi a biapi tuk ah ka chiah. Fak lei hi ka uar i an tlinlonaklei ka hmuhpiak hna lo. An thil ti tthatnak zawn fak le conglawmhpiak hi ttuan chinchin ding i forhfialnak ttha bik a si tiah ka ruah,” tiah a chim.

Charles Schwab nih nuaikhat a hlawhnak cu mi chonhbiak a thiam ruangah a si. Kan nih tah zeitin dah kan ti ve tawn? An ti loning bantuk (a lettalam) in kan kalpi tawn. Kan lung a si lo ah kan zaihnawh colh hna i an tuahmi thil tthat nak ah fak lo le conglawmh lo in kan um tak diam hna. “Mirum, milian le misang ka hmuh mi hna paoh hi soisel nakin fak le conglawmhnak nih a lawmhter lo mi pakhat hmanh ka hmu hna lo,” tiah Schwab nih a ti. Andrew Carnegie zong hi hawikomhning a thiam ruangah a hlawhtling tthiamtthiam mi a si.

A kut tang ah a ttuan mi hna hi an um zong um lo zong ah fak aa harh hna lo, an thlan cung tiang in a fak tawn hna. An thih hnu i an thlanlung cattialning zong amah nih a suaicia dih tawn. ‘A hawile cu a mah nakin mifel deuh lawngte an si ti a hngaltu cu hika ah thlim a si cang’ ti hi a duhning a si. Rockefeller rumnak biathli zong hi, midang thil tuahmi conglawmh a thiam khun ruangah a si. Voikhat zong amah he a ttuaimi a hawi pakhat Edward T. Bedford cu an thilri hrawmmi zuar in Africa ram a tlawng i a van a va chia ai. Asinain Rockefeller nih cun cu ruang kha ruang a ti lo, nangmah ruang tiah mawhchiat lo in, “Kan phaisa 60% na huum khawh i na thil tuahmi a ttha tuk, kan i timh bantuk in kan um kho zungzal tawn lo,” a ti salam ko.

Voikhat cu ka thau tuk i der duh ruangah ni ruk chung rawl ka ul, ruahning bantuk cun a har lem lo! Niruknak zong ah ni hnihnak hlei khan ka ttam deuh hlei lo. Mi cheukhat cu kan nupi fanau nih ni ruk chung rawl ei-awk an ngeih lonak cun thihnak tiang maw a si lo ah thiltthalo tiang tuah kan duh tawn. An dawt hringhran hna dah? Asinain, ti le rawlnak in an ttam deuhmi, an hawt tukmi, zeitik ah dah an kan pek lai tiah a bawh in an bawhmi, an thilttha tuahmi cung ah fakpiak le conglawmhpiak cu ni ruk silo in zarh ruk, thla ruk, kum ruk le a cheu cu kum sawm ruk chung kan rak pe tawn hna lo. Alfred lunt nih lemcang ah a telnak ah, “Ka duhnak le ka uanthlarnak a ka lawmhpiaktu nakin herh deuhmi ka ngei lo,”a ti huar ko. Asi ko lai. A nih cu a chim ngam i nang le kei cu kan chim ngam lo. Kan i pheh ziar. Kan chungkhat le kan hawile an herhbaumi cu kan pek hna. An taksa herhbaunak zong ah nun kan siang ngai ko. Anmah le anmah an i uanthlarpimi le an felnak zawntu cu kan compiak rua hna lo. An ruh le an taksa nih cawmnak rawl ttha a duh bantuk in, an thinlung ruahnakah ka thiam, ka thei, ka fel, ka biapi tiah an i ruahnak zong nih faknak le conglawmhnak a herh ve. An tthatnak zawn i biatakthlak in faknak aw cu, aw dawh bik le ngeihnuam bik ringawn aw bantuk in an hna ah a thang tawn. A thang men lawng si lo in a cam in a cam zungzal.

Cheukhat careltu nihcun, “Ka zum lem lo, hi bantuk cu ka tuah lengmang ko. Zei hmanh a si hlei lo, san a tlai lo. Mi puitling pawl cu fak an hau lo, mi chupchap deuh lawng nih pei velhle fak an duh ko cu,” an ti men lai. A hman tuk ko. A si zong a si ko. Velhle faknak lawng hi cu mi zaran ca ah cun i lawmh taktak awk a ttha lo. A kan tleihchan lo tuk ti kan hngalh ko mi nih biathiam ngai le hmurka thlumthlum in velhle le langlem ttunglo in an vun kan fakmi khi cu ngaih a nuam tuk lem tawn lo. Velhle in i fak hi cu lenglang a si i mah zawn lawng a ruat. Velhle bia cu biahman a si fawn lo. Cu bantuk velhlei faknak lawng cu tlam a tling tawn lo I theipar ttha vun chuahding phun a si hrimhrim lo. Mi cheukhat cu fak hi an duh hrimhrim i faknak aw zei bantuk paoh theih zungzal an duh. Cu bantuk pawl cu velhle lawng zong in fak ahcun an i lawm tthiamtthiam kho men. Nu tampi zong hi velhle lawng faknak ah an min a chia kho.

 Hika zawn ah kan chimmi balte cu velhlei faknak si lo in lungthin dihlak in mi an tthatnak hmuhpiak le hngalhpinaktu a si deuh. Biatakte in mi a fakmi cu aho hmanh nih an hua kho hna lo. A tlaihchan lo mi minung an um lo. Kan hnulei te ah khan Mexico city ka palpah i, khua laifang ah General Obregon lem a ttangri lawng dawh ngai in an tun. A ttang zawn ah cun a biacah roling taktak cu, “Na ral nangmah an dotu cu ttih hlah law, a deu in an faktu kha ttih deuh,”ti hi an ttial. Hika zawn ah kan chimmi hi ‘velhle maw a deu maw’ a tthatnak kan chimmi a si lo i nunning thar mi zeipaoh nih an i lawmhnak kong kan chimmi tu a si. Kan um lo kar ah kan kong a kan ceih lengmangtu si i kan um le cangka a vun kan fak tthantu cu aho hmanh nih ngaih nuam an ti bal lai lo. Cu bantuk minung cu kan rilhnak lamnal a kan serpiaktu a si deuh.

King George V nih khan Buckingham Palace i a zung khan vampang ah Phungthlukbia ttha a ti bikmi paruk a tar hna. Cu lakah pakhat cu ‘A deu in faknak le tangdor ngai i lemsoinak chuah lo ding le cohlang lo dingin rak ka cawnpiak’ti hi a si. A deu in i faknak hi a nem i lemsoinak a si. A petu si le a cohlangtu si cu duh a nung lo. Pakhat pa zong velhlei faknak kong a fianter, velhlei faknak timi cu ‘a mah a ruahning a si lai tiah kan ruahmi va chimpiak hi a si’ a ti. Kan lungchung taktak ah faknak um hleng lo in mi lawmhnak ah tiah kan va fak sawhsawhmi hna hi velhlei faknak a tak a si lomi suitlang lem tluk lawng a si. Kan ruahnak la khotu ding thil tuahmi kan ngeih lo lio ah cun, kan caan 95% hi kanmah kong lawng kan ruat tawn an ti. Vun rel tuah, a si ko hnga lo ma? Kanmah tthatnak zawn le felnak zawn, rum nakding lawng kan ruah liomi vun dinhtak in midang tthatnak vun ruat ciammam usihlaw a deu a si lomi a taktak i fak nakding kan hngalh lengluang ko lai. R.W Emerson nih cun, “Mi ka ton mi hna paoh hi keimah nakin tlinnak le san deuhnak pakhat tal cu an ngei ti ka hngalh i cuka zawn ah cun ka cawng tawn” a ti. Kannih ve hi tah?

Note: Pu Kio Luai nih Hawikom Serning timi cauk a ttialmi chung ta lakmi a si. Kan peh tthan lengmang lai... Dal tampi a si..