HAWIKOM SERNING DAL 5-6 NAK

Dal nganak

 MI TLAIHCHAN AWK AH A FAWI BIKMI UMTU ZIA

“Ka mirhmi lawng hi nuaih khat man a si,” tiah Charles Schwab nih capo in a rak chim. A si hrimhrim ko lai. A ziaza duh a nung i mi tleihchan awk in um a thiamnak cu a hlawhtlinnak hram a simi a lo. A mithmai i duh a nunnak cu a mirhmi khi a si. Voikhat cu Maurice Chevalier inn ah ka va leng. Ka luhka ah cun ka ngaihchih ngai. A mui cu thinhung bantuk, vun chawnh awk hmanh ah tuksum phun khin ka hmuh. A vun ka zoh i a vun mirh cu!

Chum chahpi kar i a langmi niceu nih lungthin a lawmhter bantuk khin lung a lawmhter. Lunglawmte in mirh hi thiam hlah sehlaw mi lianngan si loin Paris khua hmunthur hlonhtu hrawng si ding khi a lo. Tuahsernak nih holh nakin bia a chim deuh i mirh nih ‘kan tleihchan, ka lung na nuamhter, kan hmuh hi ka lawm tuk ti khi a chim dih.’

Hihi ui nih a thiam tuk. A kan hmuh ah mithmai panhte in, a mei aa hngerh i a tli, a le. a hlawk i a vamh khi. Nih chuak lo pi in i nihter sawhsawhmi cu a phun a dang i aho hmanh nih zoh a dawh kan ti lo. Lungthin dihlak in lawmhnak mithmai ah a langmi, lawmh tuk ttung, a thang ttung lo in vun nih pahmi khi Mirang nih ‘smile’ an ti. Kan nih nih ‘mirh’ kan timi hi a petu si a nuam i a cohlangtu ca ah a nuam i a sunglawi. Aho hmanh nih cohlan an i harh lo.

New York khua dawr nganpi ah a ttuan mi manezar pakhat nih Ph.d degree a la cang mi nungak a mirh bal lomi nakin cathiam lem lo a mirh peng mi hi ka dawr hngaktu ah ka ruaih duh deuh a ti. A thim zia a thiam ngaingai. America ram i khaihriat kampani ngan bik i an chairman zong nih a rianttuannak ah a nuam bal lomi le aa pe taktak lo mi cu zeitik hmanh ah an hlawh a tling bal lai lo a ti, amah tthiamtthiam nih mi tampi cu thiamnak sangsang an ngei ko nain an rian ah i pumpeknak le nuamhnak an ngeih lo ruang ah a hlawhcham mi tampi ka hngalh hna a ti tthan. A nih nih cun mithmai panh le thathawhnak a ngei bal lo mi ca ah cun an rianttuannak ah an reng kai (promotion) khawh a si lo a ti.

Hi kan cawnnak ah a rak cawng mi hna, pawcawmnak a phunphun ah rian a ttuan mi hna pawl cu an ttuannak ah va mirh hrimhrim uh tiah ka cah hna i zarhkhat hnu ah thawng nan ka thanh tthan lai tiah ka cah hna. A theipar zei dah a lawh na zumh? Pakhat pa a chimmi hi ngai tuah uh, hi bantuk tthiam hi midang zong an si ko. Atu i a chimmi hi William B. Steinhardh timi pa a si. “ Kan nu he kum 18 kan umtti cang. Cu chung vialte cu ka mirh bal lo, cun voi tampi cu zing ka thawh in ka ih kar ah hin ka hnihkhat taktak lawng ka chonh hi a tam. Cu ti bantuk in ni kan tlak a tam. Na sin cawnnak ah ka tel hnu ah, na kan cahning in zarhkhat chung hrawng cu nichiar mirh cu ka cawng. Zing thawh ka hmaipanh lo bupi cun thlalang ka vun i zoh. Zeitik hmanh ah a lawm kho lo ding le a lawm bal lomi ka lawhter.

Asinain ka vun mirh ta chih, cu tlawmpal rawl ei lai ah kan nu sinah, “Good morning,” ti pah in ka mirh nolh. A fiangte i chim ah cun kan nu cu a lau bak in a lau ko. Zarhkhat siloin thla hnih chung cu ka mirh peng i cu hlan vialte nakin kan chung khar kan i nuam deuh cang. Zung ka kai tik i ttumkainak (lift) a zoh khenhtu ngakchia pa cu ‘Good morning’ ka ti i ka mirh pah, lampi i phaisa nek thlenna i a ttuan mi zong a kut ka tlaih ka mirh pah in, ka ttuan hawile sin zong ah ka mirh i an kut ka tlaih hna. Hmaipanhte in ka zoh hna, a ka hmu mi paoh nih an ka mirh hnawh ve. Hiti hmaipanh te in ka um hnu cun nichiar ka phaisa hmuhmi aa chap ngaingai, cu hlei ah mi kong ceih le mi soisel ka hmanmi zong ka tthinh fawn, midang faknak ka kawl i ka hmuhnak zawn paoh ah ka fak hna. Keimah duhnak lawng ruat lo in, mi ruahning kha ka ruat hmasa tawn.

 Hi vialte nih hin ka nun a ka thlen i cu hlan i keimah kha si ti lo in mithar ka si cang. Ka nuam peng cang. Cu hlan nakin a rum deuhmi, hawi tampi a ngeimi le lawmhnak ah mirum ka si cang,” tiah a chim. Vun mirh kho dingin na ruat ve lo maw? Ttih hlah! vun mirh ko. Vun i hnek ko. Nangmah lawng na um ahcun fifik tum phun a si lo ah hmurcip i hmn.. hmn.. hmn.. ti phun khin hla vun sa hmanh.

Aa nuam tuk phun khin vun i umter hmanh, vun ti chih ko, awkhakha mirh cu a si ko cuh! Midang he nan um lio a si ahcun, an hmai ah khan mirh ko. I hnek ko. A hlawknak na hmuh colh ko lai. Hihi ka  ttawnchom mi a si lo. Prof. William Jemes of Harvard nih cun, “A tuah i vun tuahmi hi thinlung nih a zulhmi a lo, asinain a zulh i zulh si lo in an kaltti tu a si deuh, a nuam lopi zong nuam ngai i vun um le vun nih ah cun nuamhnak taktak ah a cang ko,” a ti.

Mi zeipaoh nih nuamhnak taktak hi an kawl, hmuh hrimhrimnak um chun cu mah le mah thinlung ruahnak i tei khawh hi a si. Thinlung nuamhnak hi lenglei thil umtuning si lo in chung lei nih kan sining a pom thiamning hoih in nuamh le nuamh lo a si deuh tawn. Na thilri ngeihchiah, aho na si, na umnak inn le na rianttuanmi ruangah nuamh le nuamh lo si lo in , cu na dirhmun na hmuhning le na pomning tu ah na nuamhnak le na nuamh lonak a si deuh. Tc. mi pahnih rianttuanmi le hlawh zong aa khat mi an umnak zong a tluk bakmi, midang sinah an minthanning zong a tlukmi le chungkhar dirhmun zong aa khatmi pahnih an um i pakhat cu aa nuam ngai nain pakhat cu a nuam bal ve lo. Zei ruangah ti ah cun an

thinlung putning a khah lo ruangah a si.

New York khuapi chung zung ngan pipi ah a ttuanmi thlahlawh sang pipi lakah aa nuam taktak mi an um bantuk in India ram i kuli rianttuan nikhat ah ngamu lawng a hlawhmi hna lak zong ah a nuam kho taktak mi an um ve ko. “Zei hmanh hi a chia in a ttha lem lo i kan ruah ning nih a chiatter i a tthatter deuhtu hi a si deuh,” tiah Shakespeare nih a rak ti. Abraham Lincoln zong nih, “Mi tampi hi cu an thinlung in an ruahning hoih in an i nuam i nuamh lo in an um fawn,” a ti. A si ko. A si zia cu keimah hrimhrim nih kan hnuleite ah ka hmuh.

Voikhat cu New York Tlanglawng dinhnak i ka dir ko lio ah mi tlamtling lo ngakchia 30 hrawng hi keimah umnaklei ah cun an ra. An lak i pakhat cu a ke pahnih in a bul caah lang in an zonh. Anmah cu an i nuam tuk. Mi tlamtling lo an si hmanh an i hngal rua lo ti awk khin an nih le an kheh thawng cu a tur in a tur. Ka khuaruah an har tuk caah an hruaitu pa sinah hi pawl hi zei ruangah mi tlamtling lo an si ko bu ah hi tluk hin an i nuamh tiah ka va hal i a ka chimh mi cu, “Asi ko, an kut le an ke a bulka le an i hliamka ah cun an ngaih a chia i chimpit vansang in an um ve rilmal ko. Asinain hihi zungzal kan sining ding a si ti an vun i hngalh i an vun ruah tthan tikah lungrawh le ngaihchiat san a tlai lo an ti i an sining thar cu an pom i nuamhnak tu a cawn in an cawng. Atu ah cun hi an sinak thar ah hin ngakchia dang nakin aa nuam deuh mi an lo cang i mi an hngar hna lo,” tiah a ka chimh.

Hi ngakchia hna hi kut cal chonh in salam pek ka duh hna. Zungzal in ka philh lo ding thil thar an ka cawnpiak. America ram ah a ummi Insurance Company ah a hlawhtling ngai pakhat Franklin Bettger nih cun, “Lunglawmhnak mithmai a ngei kho mi hna cu zeitik caan paoh ah duh an nung,” a ti. Amah zong a mirh peng khomi a si. A zungkhan a luh lai ah lawmh nakding a phunphun a ruat ta hmasa i lawmh nakding hi a hmuh zungzal, cu hnu ah lunglawmhnak mithmai he a lut tawn. A rianttuan hawi ca ah rak hmuh kha zaang a dam tuk ti a si. Tuluk pawl hi hlanpi in mifim phun an si i phungthluk pakhat an ngeihmi cu, “A mithmai ah nihnak a lang lo mi nih dawr hngak hlah seh” ti hi a si. Aw! dawr vun chim ah cun khuasik can Krismas lai hrawng i thil cawk tikah hngalhdingmi Frank Irving Fletcher nih theihternak a tarmi hi rel tuah usih. Khrismas lai i thil cawtu pawl theih awk ah...

KHRISMAS NI AH MIRH ZIMZIAM TE I UM A TTHATTNAK

1. A heubau lo i biatak in rian a ttuanmi a si.

2. A petulei ah sifahnak a chuah pi lo i a cohlangtu rumnak a pek hna.

3. Mittthep kar hmanh a rau lo nain, nunchung philh awk ttha lo in thinlung ah a cam.

4. Amah tel lo in a nung khomi le a rummi an um lo i ngei kho lo ding i nunhar sifak an um fawn lo.

5. Chungkhar ah nuamhnak a chuahpi i rianttuannak hmun ah remnak a ser. Hawi sernak hrampi a si.

6. Thabami ca ah dinhnak, hnabeidongmi hna ca ah hnabeiseinak thar ni ceu dawh, ngaih a chiami hna ca ah lawmhnak zing nichuak bantuk a si i vawleicung buainak le hnahnawhnak daihtertu ttha bik a si.

7. Cawk khawh a si lo i, i hal phun le i hlan phun, fir khawh phun zong a si lo. Misin ah pek a si hlan ah cun tthathnemnak le hman awk tlak a si ve lo.

8. Krismas ah thil herhbau cawk ah mi nih hna an in hnawh lio, tuaibur i na um lio zong ah, dawr hngaktu nih hi mirh hi an pek manh lo a si zongah nang tal nih cun hi mirh hi pe law chiah tak ko.

Dal Ruknak

HIHI NA TUAH LO AHCUN NA BUAI LAI

Jim Farley cu kum (10) a si ah a pa nih a thih tak. Voikhat hmanh siangsangrunn (high school) chung a hmu bal lo. Asinain kum 46 a tlin ah cun college pali nih upat hmaizahnak dikari an pek. America ram i ramkhelnak partti ngan bik ah chairman a si. Capeknak zung (sattaih) ah haotu nganbik (postmaster general) zong a si chih. Voikhat cu Jim hi ka komh i a hlawhtlinnak biathli ka hal.

Amah nihcun, “Rian pei ka ttuan tuk cu,” tiah a ka ti. “I capo hlah, tthate in ka chim ko,” ka ti. A hlawhtlinnak biathli zei dah a si tiah ka ruahmi amahtu nih a vun ka hal. Kei nih cun, “ Minung singkhat leng an min in na auh khawh hna a si lo maw?” ka ti. A nih nih, “Na hmaan dengmang. Minung singnga renglo hi an min in ka auh khawh hna,” tiah a ka leh. Mi min a hngalh khawh tuk ruangah Jim cu American ramhun Franklin D. Roosevelt zong nih America ram president pawl an umnak White House ah a kai ter.(White House ah a kai timi hi House of Representative a chim duhmi a si-clt.) Mi vialte nih hin mi min nakin mah le min hi biapi bik ah an rak chiah cio ti hi Jim nih cun fiang tuk in a rak hngalh.

Vawleicung mi vialte min ttialnak nakin, kan min voikhat te an vun auhmi khi kan

theih khawh deuh i kan ca ah a biapi deuh. Cu ruangah cun mi min fiangte in hngalh le auh khawh hi fakpi in kan lawmhter hna khi a si. An min na palh maw na philh sual ah cun bia lo bak a si lai. Zei ruangah dah Andrew Carnegie kha a hlawh a tlin khun hnga? ‘Kahpathir bawipa’ ti tiang in an ti hnga. Kahpathiar serning kong tampi a hngalh fawn ttung lo. A kut tang ah a thiam taktak mi zakhat renglo an ttuan i a nih cu a ser a thiam lem lo. Asinain mi thinlung a hngal i zohkhenning a thiam hna ruangtu ah a si deuh.

Kum hra a tlin in mi nih an min biapi i an chiahnak hi a rak hngalh cang. Cucu a hriamnam ttha bik ah a hmanmi a si. A ngakchiat lio Scotland ram ah a rak um. Cu lio ah cun saveh an zua i fa an hrin ciammam cu an tam ngaingai. Cu tik ah rawl pek awk a har tuk i an sang ngakchia a auh hna i an saveh cu rawl a kawlpiak i a pe kho mi cu an saveh min ah khan anmah min bunh a si lai a ti hna. Ngakchia pawl an i lawm tuk i pakhat cio an rawl an kawlpiak hna i anmah ta bantukte in an dawt hna. Saveh tete nih cawmtu an ngei hna i Andrew Carnegie zong a zaang a dam i an zate in an i lawm dih. Hihi kum saupi hnu zongah a philh lo i phaisa tampi hmuhnak ah a hman.

Kahpathir cu tlanglawng lam ah an hman deuhmi a si. Pennsylvania tlanglawng lam kampani President cu J. Edger Thomson a si. Carnegie nih Pittsburg khua ah kahpathir sernak kampani a tuah i a min ah Edger Thomson Steel Works tiah min a sak. An thil sermi an zuar tik ah aho nih dah a cawk hna hnga? Pennsylvania tlanglawng lam kampani nih cun midang ta caw lo in an cawk peng hna.

Voikhat zong tlanglawng a ttha phun ser dingah Garnegie le George Pullman nih contract rian an i cuh. A sertu si cuh in an kampani cu man tlawm an i zuam, a miak ding hmanh um lo tiang in an niam veve. Contract chuahtu cozah nih an pahnih in an auh hna. New York lei ah cun an kal veve. An va phanh zan ah, Carnegie cu Pullman tlunnak hotel ah a va leng i, “Good Evening Mr. Pullman, kan molh tuk na ti ve lo maw? A va ti. A nih nih cun a rak theithiam lo ngai. Cun Carnegie nih cun i cuh lo in hmunkhat ah ttuantti ding kan rak si ko nain, ttuantti usihlaw kan pahnih ca ah kan hlawk veve tukding ti pawl a va chimh. Pullman nih cun a ruah i, lungsi setsai lo khin a si le ttuantti usihlaw a min ah zei dah kan sak lai? a ti. Carnegie nih cun rianrang ngai in “cu tham cu Pullman Palace Car Company kan ti lai i si ko cu ta tiah,” a vun ti i cu cangka cun Pullman mithmai cu a rak panh tthan colh. A tlunnak hotel ah cun an tthutti i an i ceih hnu ah tlamtlingte in an ttuantti.

A hawile min thanter le a ttuanpi hna min langhter a thiamnak hi Carnegie hlawhtlinnak hram a si. A kut tang ah a ttuanmi paoh cu an minte in a auh khawh dih hna. A kahpathir sernak sehzung ah a ttuanmi minung thongtampi cu an min in auh khawh lo mi a ngei hna lo. A hngalh dih hna. A nun chung an pu dirhmun in hruaitu a sinak ah rianttuan mi hna duhlonak langhter maw, duhmi hal in nuar phun hrimhrim voikhat hmanh a chuak lo. Mi nih an min hi an sunhlawih tuk hringhran. Hi ruangah pei mi nih fa ngei lo i thih an rak Ttihkhunnak a si cu. Misual tuk i an ruah mi P.T. Burnuma hmanh nih khan, fa a ngeih lo ruang ah a min daihlonak ah a tupa (a far nu fa) C.H Seeley sinah fapa na ngeih tikah  BURNUMA tiah min na sak ding ah cun dollar 2,5000 kan pek lai tiah a kamhnak a si cu.

Mirum tampi nih an min in cauk chuahding ah mifim hna le cauk chuahtu hna phaisa an pek tawn hna. Mi min chingchiah i hngalh peng hi a har ngai ko. Kan hngalh ti lo tikah kan chim ttheu tawnmi cu, ka rian a tam tuk ka buainak ah ka rak philh sual ti hi a si. Hi zawn ah America President F. D. Roosevelt nakin rian tam le a buaimi kan um ka zum lo. A nih nih cun a kut tang ah a ttuanmi minung thong tampi cu an min a hngalh dih hna. An minte in auh hi a hmanmi a si. Cucu an i lawmh phun a si ti hi fiang tuk in a hngalh.

Mi lianngan Napoleon tupa, Napoleon III France ram Siangpahrang bawi bik zong hi mi min a hngal kho tuk ve. A ton mi hna le a chonh cang mi hna paohpaoh cu an min a hngalh dih hna. An min a vun hal hna i a theih fian lo ahcun a hal tthan hna. Min phundang deuh a si ahcun a `ialning a cafang fonh in a hal nolh hna.

Cu ti an i chonh lio ah cun an min in a vun auh tawn hna. A si khawh ah cun an i chonh chung ah voi hnihthum a auh nolh hna. A biapi deuhmi pawl cu catlap ah aa ttial i zoh lo in a vun ruah tthan. Cu hnu ah an mui he a ruah chih nolh. Ka philh ti lai lo a ti hnu ah a thleh tthan tawn. Zei huaha lo te a lo ttung nain ‘ziaza tthat hi zei huaha lo tete aa fonh hnu ah a rak i sermi a si’ tiah Emerson nih a rak chim. Mi min a hngal kho ngai mi cu mi nih an tlaihchan hna i mi min a hngal kho lo tuk mi cu har lo nakding ah harnak an i pe tawn.

Note: Pu Kio Luai nih " Hawikom Serning" timi cauk a chuahmi chung ta lakchin mi a si.