Hawikom Serning Dal 3-4 Nak

Dal Thumnak

VAWLEI PI TEI MAW NA DUH DEUH NANGMAH LAWNG KAL DAH?

Khuapau a chuah caan ah nga sio ding in tiva ah ka kal tawn. Khuahmungpa thei (pusa tlai) le cawhnuk khal hi ka duh cemmi a si tawn. Asinain zei ruangah dik nga nih hi tluk a thawmi thil nakin cangcel hi an duh deuh hnga. Nga sio ah ka kalding ahcun, keimah duhmi ruat lo in, nga duhmitu ka ruat. Nga sionak sio ah cun khuahmungpa tlai si lo in cangceltu ka tarh i ka thlak tawn.

Hawi kan komhnak zongah hi ningte hin zei ruangah dah kan hman ko hna lo? Lioyd George zong nih hitining in a hman ruangah pei, a chan lio (Gorvernment of Great Britain chan hrawng ah khan) i mi lianngan pawl an tlak dih hnu tiang a min a daih khawh lo cu. Amah duhmi ruat loin, midang duhning a kawl i mi nih an tlaihchan tuk. Kan duhning lawng hi zei ruangah dah kan chim zungzal ko hnga? Ngakchia bang molhbia a si. Na duh phun ah cun na nuam i na lung a tho ngai. Cucu zungzal na umtu ziaza ding a si ko. Asinain mi nih an in nuamhpi lo i lung an in thawhpi ve lo ti kha va hngal. Nangmah bantuk kan si cio i nangmah bantuk in mah le nuamhpimi, lungthawhnak kan ngei cio. Cu zawn ah cun kan i nuam i kan lung a tho cio ko.

Midang lungthin tei khawhnak le nangmahlei ttang ding in na duh ahcun, na duhning si loin, an duhning tu kawl law ruat ko. Thaizing zongah hihi philh hlah. Mi duhnak na kawl paoh ahcun, nangmahlei ah na hruai khawh ko hna lai. Na fale kuakzuk ngolter na duh hna maw? Aw a ttha, asinain na duhnak lawng cun an ngol kho lai lo. Kuak zuk nih ngandamnak a hrawhning, kuak zuk ruangah amah ca ah a tthat loning le na tthawng lai lo i hawi nih an in tei lai i kan ning a zak lai tiah tthate in chim law a ngol ko lai.

Zingkhat cu R.W. Emarson le a pa nih cawfate a inn ah khumh an duh i, ram a ttam lio ah an hnuh len. Asinain an hnuh deuh paoh ah a chang deuh ve. A ti an ti kho lo. An sinumnu nih a lang in a rak hmuh hna, a rak tlik hnawh hna i a eimi ram cu tlawmpal a lak i eiter pah in a lemte in a lem i thadi lo in a inn ah cun a luh pi. Cu ve bantuk in kan duh phun ah cun kan kal thluahmah ko. Andrew Cernegie cu Scots ngakchia a si. A hmasa ah cun suimilam pakhat ah tamat (pia kul le pianga) lawng hlawh in rian a rak ttuan. A upat tikah cun sing 650 tiang phawtzamhding a ngei i a phawt zong a phawtzamh taktak fawn. Zei ruangah dah hi tluk in a rum hnga? Mah duhning in hramthawk lo in, mi duhning a hlawkzia a rak hngalh hmasa caah a si. Kum li lawng sianginn a kai nain mi chonhbiak a thiam tuk hringhran. Thaizing ah mi zeimaw he nan i hmu lai i na duhning lawng maw na chimpi lai, a duhning dah?

Mi sin ah kan duhning lawng kan va chimpi tawnmi hna hi, ngaih nuam an kan tipiak lem lo nain, an duhmi le an i lawmh phun vun chim ahcun an tuahding hmanh an philh dih tawn ko. New York Hotel pakhat inn khan pakhat cu cawn nakding ah ka hlan tawn. Nikhat cu ruah lopi in a man ka liam tawnnak letthum liamding a si cang tiah an manezar sin in ca ka hmuh. Cawnnak kan tuah tthan lai timi theihternak kan tar cang. Ttiket kan tuah dih cang fawn. Inn hlan man letthum i a karh ahcun ka si kho ve fawn ttung lo. Ka duhning ah cun tlawmpal lawng kai hna seh ti ka duh. Asinain ka duhnak cu manezar duhning a si lo ti kha ka hngalh fawn. An phaisa hmuhnak paoh cu an duhding a si. Manezar zung ah cun ka va kal i, hiti hin ka va chim, “Na ca ka hmuh cu ka lau ngai. Asinain kan mawhchiat lo. Na dirhmun ah ka dirter i manezar na si i phaisa luh tamnak cu na kawlding a si ti ka hngalh ko, na tuahding bak na tuah ko tiah ka ruah. Amahbalte hi ti ruah lo pi in na kaitermi balte hi nan hotel ca ah a ttha deuh hlei hnga maw ti hi i ceihtti ka duh i ka rak leng ka ti.” “A tthatnaklei ah cun laamnak ah mi dangdang nih an hlan lai i phaisa tam deuh a lut kho men ko. Khatlei in kan chim ahcun a man na kai ahcun, ka hlang kho ti lai lo i ka tthial a hau hnga. Cu tikah zanfatin kan pekmi hi na sungh a hau ve lai, cu leng ah hi kan cawnnak ah a rami mi tampi mi zaran cunglei a simi hna nih zanfatin cawn lo in an um ahcun an vaivuan dih lai. Hika ah hin nuamh le laam awk ah rat ding ah tadinca a phunphun ah chuah in phaisa 5000 hmanh dih law hi zatzat minung hi an rat ka zum lo. Cucu nan hotel ca ah a ttha lo deuh kho men, ti hi ka ruahnak a si i nangmah nawl a si ko. Na ruahnak tu thawng rak ka thanh ve te,” ka ti i ka chuah tak.

A thaizing ah ca pakhat ka hmuh i, ka innkhan hlan man cu a let thum si lo in a cheu lawng a rak kai. Henry Ford nih cun, “Hlawhtl innak lam biathli pakhat tal hi a um taktak a si ahcun, mi nih an ruahning i ruahpiak thiam hi a si hrimhrim lai,” a ti. Molh bia zei huaha lo te a lo nain, vun tuah khawh colh ding a lo nain minung zakhat ah 90 nih voi zakhat ah 90 kan philh tawn. Voikhat cu Philadelphia khua ah hrom lei a thiammi sibawi ka va fuh. Ka tthengtthel (tonsil) fah ruangah ka fuh cu a si. A ka zoh hlan ah cun ka min le ka sinak, ka konglam tu a ka hal i tthatthi in a ka zoh duh lo. Ka sin in zeimaw miaknak hmuh duh ah caan a la hmasa. Tlawmpal ka tthut hnu ah ka chuak i voikhat hmanh ka panh ti lo. Ka duhmi le herhmi si lo in amah duhmi lawngte a ruah caah ka lung a fak i ka lawm lo ngaingai. Vawlei hi, hi bantuk minung in kan khat.

Owen D.Yong nih cun hiti hin a chim, “Mi dirhmun ah i dirter thiamnak le an ruahning ding ruahpiak thiamnak a ngeimi hna ca ah cun hmailei kong ah zei hmanh buai ding a um lo,” a ti. Hi cauk na relnak thawng in pakhatkhat na lak khawh ahcun, mi dirhmun ah i dirter i an ruahning le anmah dirhmun in an ruahning ding hngalhthiampi a tthatning hi na lakmi cu si hram seh. Hmailei na nunnak ah hihi a herh taktakmi a si lai.

Hi cattialtu cawnpiaknak ah a tel mi pakhat pa zong a fapa nih rawl ei a duh lo i a der thluahmah. An nupa in an khuaruah a har i an fial, an hro le an velh zongah a ei duh hlei lo. Zeitin dah a ei duh hnga tiah khua an ruat, an vun ruah taktak ah cun a rak har lo. An saikel kethum ngeimi cit in an tualpar i tliklek cu nuam a ti phun le a duhmi a rak si. Asinain an sang i ngakchia a mah nak in a ngan deuh mi le a sual ngai mi nih hnahnawhnak a rak pek tawn i a duhning in tualpar ah a nuamh khawh lo ruang ah a rak si. A pa nih cun, “Pate tthate in rawl ei law na ei khim in saikel na cit lai i ngakchia sual pa nih hna an hnawh nakhnga lo kan umpi lai, rawl na ei duh lo ahcun na tthang kho lai lo i misual pa kha na tei

kho lai lo. Tampi in ei law na tthang zokzok lai i na tei khawh lai,” a vun ti cu a ei thluahmah i, a thawt lem lo zongah aa hnek i duhsah in a ei ka a thaw tthan ve ko. Fial lengmang hau lo in tam pipi a ei peng cang,” tiah a chim.

Kanmah duh phun ah cun huam lo zong kan ngei lo i kanmah mintthatnak a si ahcun zei thil

paoh kan huam i kanmah ti hi kan tlaihchan tuk cio hna. William Winter zong nih, “Keimah nih ka ti khawh ve ti i uanthlarnak hi minung nunning le ziaza ah aa phum chihmi a si,” a rak ti. Zei ruangah hawikomhnak le pawcawmnak zongah hi ning hin kan hman ko hnga lo. Ruahnak tthattha kan ngeih zongah ‘KA’ ruahnak si lo in ‘AMAH’ ruahnak a si deuh ti ding a si ko. Cun a ruahnak cu tlamtlinh a duh lai i nang cu a bawmtu lawng na si lai. Hihi philh hlah: mi thinlung ah duhnak a tuh khotu nih cun vawlei hi a kutpha ah a chiah i cu bantukin a tuh ve kho lomi cu a mahte lawng umhar in a kal tawn.

Dal Linak

HIHI TUAH LAW KHUAZEI PAOH AH NA ZA A LONG LAI

Hawikomh le mi chonhbiak thiam duh ah zei ruangah dah hi cauk hi na rel? Vawleicung mi lungthin tei kho bik a simi sinin na cawn ko lo? Amah cu aho dah asi? Thaizing ah tualpar ah na ton khawh men, nan i ton hlan lam hnihkhat ah a mei a thin lai i vun au in dirter law an tlaihchanning le lawmhnak langhter in an dirpiak lai i chetlaw tiah liah an timh ko lai. Hi ti a tuahmi pinlei ah lungdang hnabeiseinak phun a ngei ve lo. Uico nih rianttuan bak lo in a paw a cawm tawn ti na hngal maw? A pi le pu a tlaihchan tuk hna ruangah an eimi bantuk in a thawmi an pek ve lengmang.

Kan ngakchiat lio ah ka pa nih uico fa te a rak ka cawkpiak i ka rak duh tuk. Ka lennak in ka ttin tik paoh ah a ka don tawn. A ka hmuh le cangka a rak tli i a mei a thin i ka velchum ah a tli tawn. A ka hmuh cun aa lawm taktak ti hi a mithmai ah a langhter. Kum nga tluk kan i zohkhenh hnu ah cun ka hawi ttha bik ah a hung cang i amah tel lo cun umtu awk ka hngalh lo tiang in ka ngeihmi ah a chuah. Tippy tiah ka auh tawn i Tippy lo cun nun hi tlam a tling lo bantuk a si. Voikhat cu ka pawng lam thum hrawng i a bawh lio ah ttek nih thi lak in a tlak. Ka ngeihchiatning cu chim awk ttha lo a si. Tippy thih cu ka ngakchiat lio nuamhnak vialte a kalpi dih ti awk a si. “Tippy, sianginn na kai bal lo, lungthinlei cawnnak sianghleirun zong na lam bal lo, a sinain mi na tei kho tuk. Cawn hrimhrim na hau ve lo,” ka ti i ka rak ttap.

Midang zawnruahnak thinlung taktak kan ngeih ahcun, mi nih kan zohcho hna seh timi thinlung ngei bu in kum hnih chung hawi kan serminak tam thla hnih chung ah kan ser khawh lai. Mi nih anmah zawn hi an rak i ruat cio, nang le kei hi cu zei pipa ah an kan ruat ve lo. Zing le chun le zan zeitik paoh ah anmah zawn lawng an ruat, midang zawn an ruat ve lo. New York ttelefawn kampani zong nih mi an i chawnhnak i an hman cemmi biafang hngalh khawh an i zuam i an i chonh mi 500 ah ‘KA’ ti hi 3990 an chim manh. KA, KA, KA.. ti hi chim a nuam taktakmi si dawh a si.

Hawi he a bu in hman nan i thlakmi na zoh bal maw? Aho dah na zoh hmasa i na kawl tawn. Mi nih ka zawn an ruah ngai tiah na ruat maw? Anmah zuknak in na zuk zoh hmasa a duhtu pa zeizat dah an um? An zawn na ruah hmasa hna lo ahcun aho nih dah na zawn an in ruah lai tiah na ruah? Hihi philh hlah. Kanmah zawn lawng kan i ruah i mi nih ka zawn ruat hna seh kan ti ttung ahcun ruahnak leng in kan hlawh a cham lai. Cu bantuk in hawittha taktak kan ser kho lai lo. Hawi`ha timi cu, cu bantuk in ser phung a si lo.

Napoleon zong nih hi ning in mi tei a rak timh tawn. A nih zong a hlawh a rak cham cikcek ve. A hawittha ngeihchun Josephene he a hnu bik an i hmuh lio ah, “Josephene, hi vawlei ahhin mi vanttha bik i ruah ka si tawn; sihmansehlaw a tu ah cun nangmah ti lo cu midang zumhngam mi ka ngei hna lo,”tiah a rak ti . Cu zong cu a zum taktak ngai hnga maw tiah tuanbia hlathlaitu (historian) hna lak ah an i hal bikmi a si.

Voikhat cu New York University ah tuanbia tawi ttial cawnnak i ka tel ve lio ah, Collier Editor a thiam taktak mi nih a kan cawnpiak, “Nifatin ka cabuai ah tuanbia tawi chuahding in an rak kuatmi a hung phan tawn. Tlawmpal duahmah ka vun rel hna i a ttialtupa nih midang thil tuahnak ah a lawmh le lawmh lo ka hngalh khawh ko. Midang thil tinak ah a lawmmi a si lo ahcun a tuanbia ttialmi cu rel nuam an ti bal lo,” tiah a kan chimh. A kan forh bikmi cu tuanbia ngaih nuam taktakmi `ial khawhding ahcun, mi ca ah i peknak le mi zawnruahnak taktak thinlung ngeih cu a si. Tuanbia `ialnak lawng ah si lo in pawcawmnak le hawikomhnak zong ah a si ko lai.

Mitleh thiam minthang Howard Thurston he New York khualai ah kan i tong i kan i kom. Mitleh a chuahmi cu minung ting 600 renglo nih an zoh cang, a phaisa miakmi lawng hmanh sing 20 a si cang. Zei ruangah dah hi tluk hin na hlawh a tlinnak a si ka ti. A cawnnak cu chimtlak a um lo, sianginn a kai bak lomi caw rawl peknak hna ah a riak tawn, thilri phormi tlanglawng hoi hna ah aa cit ve tawn, tlanglawng lamkam ah catarmi pawl awng in a bih i a rel tawn mi a si ko. Sihmanhsehlaw a min a thang tuk ko fawn. Mitleh cu mi nakin a thiam hlei maw? Naisai amah tluk thiam le amah nak thiam an tampi ko.

Asinain mi nih an tluk lonak lam pahnih a ngei. Pakhatnak ah a thil tuahmi ah aa biatak tuk, a thinlung le a ruahnak dihlak a hman. A tthutdir, a holhning le a hlasak a cawlcanghning a sawhsawh a si lo. Aa biatak dih. A thlarau tiang in a hman dih. Cu pin ah mi zawnruahnak a ngei tuk i mi upat a thiam tuk. Cun a thiltuah zoh duh ah a ra mi hna cu zeirel lo in a um hrimhrim hna lo i, “Hi vialte minung hi keimah ruangah a rami le a ka zohding bak i a ra mi an si, ka pawcawmnak a ka tuahpiaktu an si caah, a ttha kho bik le ka si khawh chung in ka zuam awk a si,” tiah a lungthin ah a ummi lenglang in a hun chim tik zong ah a biatakning hi a fiang tuk.

Theodore Roosevelt minthannak bik zong hi mi a upat thiam ruangah a si. A sin ah rian a ttuanmi hna an zawn a ruah hna. A niam bik tiang in. An inn pawngkam aa chawh ah aw thang in ‘nan dam hna maw’ tiah va ti kha a nautat lo an ti. A niam bik hmunphiaktu tiang an kut a tlaih hna i an minte in a auh khawh dih hna. University minthang taktak a si mi Harvard ah President hlawhtling taktak a si mi Dr.Charles W. Eliot zong hi mi niam bik hna kong tiang i a teltum huammi a si an ti. Voikhat zong siangngakchia pakhat nih college phaisa 50 a cawimi phaisa a pek hnu kal aa timh ah a auh i a rawl chuanning vialte a hal dih. Dr. Eliot nih cun amah zong sianginn a kai lio ah ka rak si ve a ti. Meh tuah a thiamning le rawl chuanning, meh phun dangdang cawh i chuante hna a chimh. College ngakchia si lio harnak cu a theihthiam piak tuk an ti. Cu bantuk minung cu tlaihchan lo awk an ttha hnga maw? Minung a si mi paoh hi kan i lo dih ko. A kan zohchotu a tlaihchan lomi kan um lo.

German Siangpahrang Kaiser zong kha voikhat cu a ram mi hna nih an huat tuk i thlehbauh dih an duh. Cu tikah humhim duh ah Holland ram ah zam a hau ai. Asinain mino pakhat nih a tlaihchan ngaingai i ca a kuat. Kaiser nih cun ca a hmuh cun aa lawm tuk hringhran i a sinah rak tlawng ding in a cah. A nu he an va tlawng i a nu cu Kaiser nih nupi ah a tthit ti a si. Mi hi hawi ah ser kan duh hna ahcun an herhbaunak tuahpiak ding in i pe usihlaw kan caan, kan thiamnak le ruahnak kan sian ahcun san a tlai ngai. Prince of Wales zong South America ram ah tlawng dingin an sawm i a tlawn hlan ah an holh hmanmi Spanish holh cu a cawn len ta. A va tlawn tikah anmah holh in bia a chim i an rak tlaihchan tuk colh ko. Kum zeimawzat cu ka hawi le chuahcam hi ka hngalh tawn, an chuahcam ah cun chuahcam lawmhpinak card maw thil pakhatkhat hi ka kuat tawn hna. San a tlai taktak. Voi tampi cu keimah lawng an chuahcam hngalhpitu ka si tawn, lawmh lo awk a ttha tawn lo.

Hawisernak ah cun hmurka ttha le hmurka nem hi i sum hna hlah usih. Hmurka thlum lawng hmanh nih tampi a kan bawmh. New York i ttelefawn kampani nih an zung ah a ttuan mi hna cu, “Good morning, zei dah kan tuahpiak khawh lai?” ti mi biafang kha thlum-al ngai i chim khoding in an cawnpiak hna. New York i bank pakhat ah a ttuan mi Cherles Walter cu a pule nih thawngpang la ding in an fial i kampani pakhat president va tong ding in a thawh i a va lut. Cu president nih cun rak lut tuah, ka fapa ca ah Tiket tthing kan khawmhsuat i kan cazi pawl nih an hmu kho lo a rak ti.

 An biaruahning Walter nih a chim tthanmi cu; “President sinah ka thil duhmi cu ka vun chim i hngalh ka duhmi bia cu ka vun hal. Asinain tthatthi in a ka chim duh lo bia dang pipi a chimter i chim dengdeng phun lawng khin a um. Ka lung a dong i ka chuah tak. Ka ttin pah ah thil philhmi ka ngeih ka hun hngalh. A fapa ca ah Ttiket hlun an duh i tuzing ah an hmu kho lo. Cucu kan zung rian a ttuan mi hna nih tampi an chiah sawhsawh ko ti ka hngalh. A thaizing zanlei ah Ttiket hlun cu tampi ka ken i ka va leng `han. Ka thil duh chim hmasa lo in ka thil kenmi cu ka vun chuah i aa lawm ngaingai. Cucu phehthuh awk ttha lo in a mui ah a cuang. Ram dangdang ttiket dawhdawh cu a zoh hna i a fapa nih a duh laining, a lawmh laining le an rak ngeih bal ve tawn ti cu biaka thaw ngai in a chim. Cu hnu ah ka hngalh duhmi vialte cu hal hmanh hau lo in a ka chimh dih. Suimilam pahnih chung cat lo in a chim. Mi duhnak kawl hmasa hi a hlawk ttheu tawn.

Philadelphia ah mi pakhat C.M Kapel cu lungmeihol zuartu a si i a lungmeihol cu a pawng i cincik sernak ah va zuar a timh tawn; a sinain an cawkpiak bal lo. Hmundang lamhlapi ah an cawk tawn. Inn pawngah a tortor i chiahmi tu caw lo in hmundang tu ah an cawkmi a ruang a hngal kho lo i a khuaruah a har. Kapel hi kan cawnnak ah a rak kai ve i biachim ding in kan vun sawm ah cun, cincik a tthat lonak le a herh loning, ram ca ah hnahnok men a si ti hi a chim. A rak hua tuk ti cu ka hngalh. Cu tikah zeitin dah ka tuah lai ti ka ruat.

Bia-alnak kan ngei lai i kan biatlang cu cincik hi kan miphun ca ah a ttha ti a si lai. A chimtu dingah Capel a si lai i a altu ding ah midang. Cu bantuk i bia-alnak a si tikah cun chim thiam an duh i ttan laknak an kawl len. Cincik tthatnak le kan ram ca ah a tthathnemnak le a tthatning cu hngalh a herh cang. A hngaltu bik cu a innpa te i cincik sernak manezer kha a si. A sinah a va leng i bia-al ah aa tel ding ka si i tiah chimding vialte cu a hal. Bia-alnak ah teitu si a duhnak kong kha a chimh tikah manezar zong aa lawm i a hngalhmi vialte a chimh dih lengah a kut tang ah a ttuan mi a auh hna i cu bantuk alnak ah mi nih an chimmi tiang a kherhlaiter dih hna.

 A lung a tho ngaingai. Kapel zong nih cun cu bantuk a chimding ankawlnak ah cincik a tthatnak le a biapitnak cu a hmuh phah ve. Amah hrimhrim zong nih bia-alnak ah teitu si duhnak men si lo in a herh tuk. A rak herh hrimhrim tiah a ti phah ve cang. Manezar sinin a chuah lai ah manezar nih teinak hmu hrimhrim dingin le a phi chuak rak theihter ve ding in a cah. Cu hlei ah, “Atu tthalpi donghlei ah hin rak ra law na lungmeihol tampi cawk kan duh lai,” a ti chap. Cu hnu cun cu cincik sertu hna cu a lungmeihol caw tam cem an hung si. Amah thiamnak in kum zeimawzat a hlawhchamhnak cu suimilam pahnih hmanh tling lo ah a hlawhtling tthan cang.

Maw unau Kapel, thil thar a si lo aw, Jesuh chuah hlan kum zakhat lio ah khan Rome ram hla phuah thiam Pulius Syrus nih, “Mi nih kan duhmi an kan duhpiak ahcun an duhmi kan duhpiak ve tawn hna,” a rak ti diam cang. Anmah tlaihchan hmasa hna.

Note: Pu Kio Luai nih "Hawikom Serning" a tialmi cauk chungta lakmi a si..