CONFUCIUS (550-479 B.C)

“Mi nih na cungah an tuah ding na duh lomi cu midang cung zongah va tuah ve hlah” {Confucius} “Mi nih na cungah tuah hna seh tiah na duhmi lawng kha midang cung zongah va tuah ve” {Jesuh Khrih} Kan Bawipa Jesuh Khirh chuah hlan B.C. (550) a luancia ahkhan Tuluk ramuk bawi nih a penmi ramtthen pakhat Lu an timi khua ah vawlei ah minthang a min a cuai in a duai ti lo dingmi Confucius cu a rak chuak. Confucius a chan lioah Tuluk ram hi a buai cingling liopi a rak si. Shang bawi chungkhar milian takmi Tuluk ram kum thong leng a rak pen hna hnu B.C. (1125) khan a pennak a dih. A penmi ram hna cu ramtthen tete, tthen nga ah an i tthen hna. Mah cu ramtthen chung lakah Lu cu ramtthen pakhat a si. Lu ramuk bawi ramtthen cu a tuchan ah Shantung Province nih a ngeihmi ramtthen pakhat khi a si.

Confucius a chuahnak konglam he pehtlai in tuanbia bantukin chim relmi a tam ngai. Confucius apa Shuh Liang Hei nih fanu zeimaw zat a ngeih hna. Rocotu ding fapa a ngeih lo ruangah fapa ngeih a duh ngaingai. Cu ticun kum 70 a si hnu ah nupi dang a ngei tthan. Cu a nupi nih cun fapa a hrinpiak.

A vapa nih fapa ngeih a duh tuk ruangah Ching tsai cu fapa a ngeih khawh nakhnga thla a cam. Raithawinak hna a tuah tawn. Cu ticun a mang ah Pathian nih fapa na ngeih lai i amah cu mifim, mi nih ttihzahmi a si lai. Cu naute cu Thingkhuahhmung kung a kuami ah na hrin lai tiah a chimh. Shuh Liang Hei nih cun a nupi nih larnak a hmuh bantukin Tlang lungkua pakhat cu a nupi umnak caah a serpiak. Cu hmun cu Thingkhuahhmung a kuami ti’n min a sak. Naute a chuah lioah Dragon le Khuachia an rak ra i, Lungkua innkhar an venpiak hna i thilnu hna an phulh. Cu lioah Ching tsai nih ringawn ngaih nuam ngaimi le thlacam thawng a theih hna. Cu awthawng nih “Na fapa mifim le milianngan a chuah ruangah van cu ai lawm. Cu ruangah ringawn dawh a van in thlak hna,” tiah a ti. Naute takpum chung ah chinchiahnak number 49 le cattial ‘Phung tthate ser in midang an bia a ceih hna lai’ tiah a um. Khuaruahhar in Lungkua ttuang ah cerhti a rak puut i cu cerhti cun ramsa Ki pakhat a ngeimi a rak chuak. Cu ramsa nihcun cattialnak lungpher pakhat a rak i ken i cu lungpher ah cun mah hi bia hna hi ai ttial. “Cerhti put chungril fapa nih cun Tsow a rawk cuahmah liomi cu a rak thlen lai. Amah cu bawi tthudan i a tthu lomi bawi a si lai,” tiah a ti.

Confucius kum thum ceote a si ah apa Shuh Liang Hei cu a thi. Asinain Confucius cu pa hngakchia a fel takmi le midang he a nun ai dang ngaimi a si. An chungkhar an sifak ngaingai ruangah hngakchia a si lio in rian fakpi in a rak ttuan cang. Mah hi lioah thil thiam cawn duhnak lungthin a ngei. Kum 16 a si ah mifim cawnpiaktu si duhnak a thinlung ah a khat. Cu ti si taktak ding zong kha ai ruahchan fawn. Kum 19 a si ah nupi a ngei. A nupi nih fapa pakhat le fanu pahnih a hrinpiak. Asinain Confucius nih chungkhar thil a tuaktan tuk lem lo.

Ca thiammi si le mi hruaithiam sinak kha fekte in ai ruahchan. Kum 22 a si ah mifim mi, cawnpiaktu ttha a si cang. Cawnnak sianginn a dirh i cu a sianginn ah cun nunphung tthate in cawnpiaknak a thawk. A sianginn sianghngakchia pawl cu tlangval deuh an si hna. Mirum fa an si ahcun man a lak hna i mi sifak fa hna cu man loin a kaiter hna. Confucius cu cawnpiaktu minthang taktak a van si cang. Kum 30 a si ah History le Philosophy (Tuanbia le minung thinlung lei kong) a cawn hna i a thiam taktak. Hlanlio thil chinchiahnak hna cu tthate in a ngeih cang hna. Cu pinah cozah i hruaining phung hna le thianghlimte in nunning phung hna cu a ser hna. Cu caah Confucius cu khuatlang nun sersiam tthatnak leiah mi tthahnem taktak a si.

B.C.(517) ah a cawnpiakmi hna chungah mirum fa pahnih an i tel ve i cu hna cu a hruai hna i Lu ramtthen pakhat chung khuapi bik ah khual an tlawng. Mah hi khuapi hruaitu nih a ngeihmi Caruk ah Confucius nih fimnak tampi ai lak. Cu pinah ring-awntum thiamnak hna zong a cawn chih hna.

Hi thil a thiam tikah Confucius cu ai nuam tuk hringhran. Ring-awntum a cawnnak nih a nunnak ah thukpi in cawnpiaknak a ngeih. Ring-awn duhmi menmen siloin thilchia le thilttha cuaithlai i hlathlainak caah a herh bikmi a si ti’n Confucius nih a ruah. Cozah kalning ding phung zong a ser hna nak zongah hi a thiamnak hna cu Confucius nih a telh chih.

An uktu inn ah khua a sak lioah hin Tuluk Filawsawfar (philosopher) minthang bik Lao-tsze he an i hmu nain Lao-tsze le Confucius an nunning ai dang ngaingai. Loatsze nih Tuluk mithong tampi hnuzultu a ngeih hna. Cu mi hna cu ‘Taoist’ tiah an ti hna. Mah hi Tuluk minthang pahnih hna an thinlung le an ruahning ai lo lo ngai nain hruaitu minthang veve an si.

Loa-tsze cu Tuluk ram i biaknak phun a sertu pakhat a si. Loa-tsze cu thil

tuaktan ngaingai mi a si i thil hi a tthabik a duh i, cu ti tuah dingah a zultu pawl a cawnpiak tawn hna. Thil zeizong cungah a tlonglengmi khuazing a biami an si. Cucu ‘Tao’ tiah min a sak. Minung nih cun thinlung lawnter i vawlei tlaihchannak kal tak in ‘Tao’ hi cohlan ding a si. Cucu biatak hmuhnak a si tiah Loa-tsze nih a cawnpiak hna. Tao cu ruahphak khawh lomi lam, thlarau ai-awhtu a si tiah Loa-tsze nih a ti. Confucius belte cu vawlei thil tuaktanmi rianttuannak a cawisangtu a si. Pathian le thlarua lei biapi a chia lem loh.

Asinain vanram kong cu a chimrel tawn ve. Tthatnak phung cawisangtu a si i, a lang khomi leiah thilttha tuah le nunziattha nih chunglei thlarau nun tthatning zia a kan hmuhter ti’n Confucius nih a cawnpiak hna. Lu khuapi a um lioah Confucius cu a minthang ngaingai. Asinain mah hi lioah raltuknak a rak chuak. An bawi siangpahrangpa cu an ram innpa Ts’i ah a rak zam. Confucius zong nih a zulh ve. Mah hi an zam lioah an tonmi tuanbia theih nuam ngaimi pakhat a um. Tai tlang an kal lioah lamkam ah thlam pakhat a um i, thlam pawngte ah ngaihchia ngai in a tthumi nu pakhat an hmuh. Confucius nih, “zei ruangah mah cu ticun ngaihchia in a um; tthate in va hal u,” tiah a zultu pawl cu a fial hna. Cu nu sin cu an va phan. “Zei ruangah dah na ngaih a chiat” tiah an hal. Nu nih cun a thawh hna i “Ka vapa dawtbikmi cu mahka hmun ahhin Cakei nih a seh i, apa zong hika hmunhmate ahhin a seh ve tthan. Mah hnu zongah ka fapa zong cu Cakei nih cun a seh hoi,” tiah a leh hna.

A zultu hna nih bia an hal tthan rih i,” A si le zei ruangah dah mahka hmun ahhin na um peng kun,” tiah an ti. “Tuluk cozah pawl nih a dik lo tukin ram an hruai i an tthatlonak chim men ahcun mi an thah hna. Tuluk cozah cu Cakei nakin ttih an nun deuh caah mahka hmun ahhin ka umnak cu a si,” tiah cu nu nih cun a ti hna. Confucius cu Ts’i pennak ram i a um lioahhin an ramuk bawi nih a rak cawisan ngai nain a dirhmun niam ruangah zei ti tuah ding a thei loh. Cu ticun Confucius cu amah zohkhenhnak ding penson (pension) pek a timh. Asinain mifim pa nih hin a ruang um sat lo i tangka va lak cu a duh hrimhrim lo. A duhlonak a ruang cu ruahnak ka pekmi hna an cohlang duh ttung lo i rianttuannak pakhat zongah an hman hlei ttung lo ahcun a lak i man pekmi i lak cu ka duh hrim lo i ningzak thil a si tiah Confucius nih a ti.

Hmunkip ah khual a tlawng i tthatnak phung cu a cawnpiak hna. Cozah pawl zong tthate le dikte in rianttuan dingin a chimhhrin ve hna. Amah a cawisangmi cu nikhat hnu nikhat in an karh chin lengmang. Cu hna nihcun a bia chimmi paohpaoh cu an i cinken dih hna i rothil nulepa ro bantuk ah an chiah. Cu ruangah Confucius biachimmi le a thil tuahmi tampi hna cu midang nih theih peng a si. Confucius cu pa pumrua ttha michuak thiam taktak a si. Lam a kal pah ah kut zo pah buin a kal tawn. Aiza bakte in thil a eimi a si. Asinain ei le din kongah fimkhurte in a um. A thaw a timi lawng a eimi pa a si. Rawl a ttha phun hi a duhbik i rawl ei lioah biatam chim a hmang bal lo. Mi lawmhter a thiammi sihmanhsehlaw ahohmanh nih an hem tuk lem loh.

Kum 52 a si ah cung tthu cozah nawlngeitu si dingin Lu siangpahrangpa nih a sawm. Caan rau lo ah sinak sang dirhmun ah a tthu colh. Siangpahrangpa nih a kuttang rianttuantu a lubik ah a chiah. A cawnpiakmi hna chung in minung pahnih nih a thil tining a ttha tuk tiah an ti tawn. Confucuis bawmhnak thawngin ram hruaining zong tthate in an ngeih khawh phah. Ramchung ah remnak le zumh awktlakmi sinak cu mikip thinlung ah thlaici bang a keuhter. An nu pawl hna zong an lawmhter hna pinah mizapi zong zumhtlak an si hna. Mikip nih Confucius cu an thangtthat. Confucius nih fakpi in ram hruaining a tthat khawh nakhnga hma a lak. Mi sifak hna cu dirhmun ttha ah a chiah hna i mizapi hna cu an ttuan khawh tawk ding cio in rian a pek hna. Thil man a sining tawk in a khiahpiak hna.

Ramchung i ngunkhuai (Tax) an cawitermi hna cu ram thancho nakding caah felte in a lak i a hman. Khuakhat le khaukhat kar lam hna cu tthate in a ser hna. Mirum le misifak hna cu ai ruangte in a zoh hna caah mizapi cu lawmhnak in an khat. Asinain mirum pawl mahkarkalak huih lawng a ruatmi hna nih cun Confucius cu an duh lo i an thangchiat ngai ve. A rianttuannak i lam a dawntu pawl hna cu hmaizahnak um loin an bia a ceih hna. Hlanlio i a rak zamnak an ram innpa khua i an bawi Ts’i bawipa nih a ram innpa mithmuh bak in a tthangmi ram an si cu a lung a ttha hrimhrim lo. A khuami hna le a miphun hna nih Lu pennak ram a tthanchoning a cah tukmi nih hmailei ah a kan doh lai ti zong an rak phang fawn.

Cu ticun Tuluk thluak taktak a van chuah ve i nungak ai dawh ttungmi, lam zong a thiammi nungak 80 in a thim hna. Cu nungak a thimmi hna le a Rangtum tthattha hna in Lu ramuk bawipa cu a lung lawmhter dingin a pek. Mah nungak pawl cu lam an thiam pinah mi duh ningin um thiam i muidawh taktakmi an si. Cu nu pawl nih cun Lu bawipa le a kuttang pawl hna cu khadi tla ko in an lawmh hna. An ti dingmi thil cu an thlah dih cang i, Confucius nih ruahnak a pekmi hna zong cu zei ah an rel ti lo. Mah hi nungak pawl nih an thinlung a buaiter cang hna. A duh ningin thil a kal khawh lo ruangah Confucius nih Lu ram cu a chuahtak. Kum 13 chung vakvai in a um tthan. Ram dangdang ah khual a tlawng.  Aho ramuk bawi hmanh nih an ram tthatnak dingah ruahnak an hal in an chawn bia lo. A khualtlawnnak kipah mizapi nih lawmhmi a si ko nain tangka maw thil maw an pekmi hi rianttuantu a si lo caah a la duh lo. Ramuk bawi pakhat nih a zaang a fak tuk i ngunkhuai ei dingin a sawm.

Asinain Confucius nihcun mi lianngan hna nih a rianttuannak in a chuakmi lawng a hmuh awk a si a ti. Ramuk bawi nih cun ruahnak ka cheuhmi a cohlang lo, asinain bawmhnak tu pek a ka timh tikah theihthiamnak a chanbau ngaingai tiah Confucius nih a ti. Ka ei din dingmi cu chia ko hmanhsehlaw, ka chantling ah kakut itlinh ko hmanhning law ka lung a tling ko. Thil dik lo in rumnak hna cu ka caah minmei zam bantuk men ah ka ruah hna tiah a ti. Kum 13 chung a vaih hnu ah Lu bawipa cu a thi i a fapa cu ramuk bawi ah a hung tthu ve. Cu ramuk bawipa nih a ngeihmi ralkap lei bawi (general) pakhat nih raltuk lei i a thiamnak cu Confucius sinah ka cawnmi a si tiin a bawipa cu a chimh. Ramuk bawi Lu fapa nih Confucius cu rianttuantti dingah a sawm tthan.

Asinain Confucius cu Kum 70 leng tar a si cang. Ramuknak kongah thluaklei in siseh thazaang lei in siseh a ttuan kho tuk ding a si ti lo. Lu bawi sin in a kir hnu ahhin kum 5 hrawng cu a nung rih nain mah caan cu cattialnak le ca chimhnak in a caan a hman deuh. A thih lai hrawng ah Fur le tthal timi cauk a chuah i mah cucu amah pumpak Confucius nih a ttial i a chuahmi a si. Mah cauk hi kum 240 chung thil sining ttialmi cauk a si. Confucius cu mithiam le misang si ko hmanhsehlaw a tuanbia tthate in ttial a si lem loh.

-----------------

Note: Vawleicung Miroling cauk (By Mang HleiCung) chungta lakchinmi a si.