SOCRATES (469-399 B.C)

“Minung hi tthatnak tel locun zeihmanh kan si lo. Thiannak timi zong hi thilttha kan duh ruangah a ummi a si. Minung nih mah hi a theihhngalh lo tik ahcun sualnak thilttha lo a tuah ttheo tawn.”

Socrates cu BC 469 ah Grik ram khuapi pakhat Atheni khua ah a chuak. Mah lio ahhin Grik ram cu mizapi duh dingin ram hruainak cu an rak kalpi cang. Khuapi pakhat cu ram pakhat mahte ai ukmi independent an si hna. Atheni khua cu Grik ramuk bawi pawl an khuasaknak ah tthuttonak a sangbikmi a rak si.

Socrates a pa cu milem sertu a si. Socrates zong nih a pa rianttuanmi cu a pehzulh ve. Socrates cu pa fate, pawpuar kirhkerh, hnarkuhte, le a mit khat le khat ai hlatmite a si.A sining zoh ahcun minih nehsawh awktlakmite khi a si. Asina’n Socrates cu Filawsawfar (Khuaruah leiah) minthang, vawlei nih a upatmi minthang a si. Minung nunnak le umtu ning ruahnak a theimi hi mifim Filawsawfar an ti hna. Mi cheukhat Atheni minthang tampi lak zongah Socrates cu minthang bikah ruahmi ah ai tel.

Cauk a ttial lo nain mitampi sinah a hmuh tonmi voi tampi a chimh hna. Minih nunning ttha le biatak an hmuh khawh nakhnga biahalnak khuaruahhar biakirh pipi cu an theihfian khawh nakhnga caah a hal tawn hna. Socrates nih mi a cawnpiak ning khuaruahhar le a thuhning cu Plato le Xenophon hna nih tampi an ttial ruangah chanthar mino hna nih nihin chun tiang zongin Socrates a min le a thil ti khawhnak kan theihnak hna hi a si i; Plato hi Filawsawfar minthang le thil tuaktan a thiammi a rak si ve.

A bia le hla hna cu nihin chan tiangin sianginn ttha hna ahcun cawnter peng an si hna. Cun Xenophon zong hi thawngpang a ttialmi minthang taktak a si ve. Xenophon le Plato cu an pahnih in Socrates nih a rak cawnpiakmi hna an si. Plato a cattialmi in Socrates a biachim ningah biadik kawl in biahalnak a tuahmi le bia-el awk a harmi phun dangdang hna, thil phundang tete i a ruahmi hna, thihnak le nunnak kongkau ah a cuanhkhawh ning hna le khuaruahhar minthang a sinak cu vawleipi nih a theih khawhnak a si.

Grik miphun hna hi vawlei ah mifim hmasa an rak si i, mizapi i hruaining Democracy phung a hmang hmasabik mi zong an rak si fawn. Raltuk zong an huam ngaingai. Socrates zong ralkap a rak tla ve. Amah hi raltuknak ah a ral tthatning le raltuk a rak thiamning hi khuaruahhar a rak si. Potida idohnak hna, Delium le Amphipolis raltuknak pawl ah Socrates cu ralttha taktak in raltuknak ah ai rak i tel ve. Ralkap in ai dinh hnu ah a rian nganbik cu biasawngtlorh le biachim hi a si bik. A bia chimning zong hi midang nakin ai dang ngai i, amah nun chung hmanh ah vawlei cungmi laka fimbik in ruahmi a si manh.

Socrates cu zingkate in a tho tawn i, Atheni khuapi chung ah a leng vak tawn. Tthal lio le khuasik lio zongah angkileng lum ai aih bal loh. Keden denh loin khualak ah a kal tawn.Hiti hon zoh ahhin misifak le mirum a si lo tiah theih khawh colh a si. Sifak bantukin ai umtermi si loin mi sifak hrimhrim a si. A rian nganbik (mission) cu mi thinlung le khuaruahnak a theihngalhkhawh tuk hna ruangah midang an khuaruah a har. Miralttha le tuarnak zong a ing kho taktak fawn. Antiphon nih Socrates tuarning bantuk in sal (Slave) hmanh zong khi sifahnak pe usihlaw an zam diam ko lai tiah an rak ti. Socrates nih Atheni khuapi a chuahtak bal lo.

Khualai le dawrpi hmun hna, zoh nuam an umnak hmun hna ah a va kal tawn. Mah hmun ahhin bia a chim i biasawng a va tlorhpi tawn hna. Mirum le sifak a thleidang lo i; mizapi nih a biahalnak a tuahmi cu dikte in leh an i zuam tawn. Itonnak hmun ah a thei lo bik bantukin ai umter tawn. Mihrut bantukin bia ai chimter tawn i nihchuak capo a chimpiak tawn hna. Mizapi a nuamhter hna i cu ticun midang nih Socrates a chimmi cu fawite in an i fiang kho tawn. Socrates nih “Minung hi tthatnak tel locun zeihmanh kan si lo. Thiannak timi zong hi thil`ha kan duh ruangah a ummi a si. Minung nih mah hi a theihhngalh lo tik ahcun sualnak thilttha lo a tuah ttheo tawn,” ti’n a cawnpiak tawn hna.

Khuachung hruaitu hna sinah ai teltum tuk loh. Ai tel caan zongah hin biadik cu a ttanh i raltthate in a dirpi tawn. Minih an ruahning a si lai lo ti’n ralchia in bia a chim bal lo. Voikhat cu hruaitu si dingin an thim ve. Mah hi hruaitu hna cu Atheni ralkap hruaitu hna cungah nawl a ngeitu an si hna. Judah mizapi nih hruaitu Pailot an nor chih bantuk khan Atheni mizapi nih biatak tein hruaitu hna cu an nor chih hna. Cuticun biaceihnak ah hruaitu hna nih mizapi duh ningin thi dingin biachahnak cu an tuah. Mah lio caan ahhin Socrates cu amah lawngin a tang i, “A dikmi phun in bia kan ceih awk a si,” tiah a ti ngam.

Voikhat zong Atheni biaceihtu minung sawmthum hna nih Socrates tlaih nakding bia an chuah. Socrates nihcun nawlpeknak el cu thih khawhnak a si ti thei bu in a el chih hna. Mah hi caan lioah hin Socrates cu mizapi bu nih an von chanh khawh. Cun biaceihtu hna minung sawmthum khaan rian in an phuah dih hna. Socrates nihcun minung thlarau hi a thi kho lo ti’n a cohlan bak i, cu ruangah thih zong hi a ttih lo tiah an ruah. Atheni mi hna nih hin an pi le pu thawkin pathian tampi an rak ngei. Cu hna cu Socrates nih a zum ve lo. Thih hnu nunnak a zumhning, biatak a cohlan ning ahhin amah he aa lomi in midang ahohmanh an um lo. Socrates zumhning he ai neihniambik cu Khrihfa biaknak hi a si lai tiah zumh a si.

Phundang ngai in a zumhning cu a tak in a nunpi. Voikhat hoi cu suimilam 24 chung bakte khualak ah a dir ti a si i; Socrates nih a thinlung ah awnem le fekte in amah a hruaitu a um; mah cu nihcun thil cheukhat tuah lo dingin a ka chimh tawn tiah a ti. Mi nihsawh le zei rellotu ngei ko hmanhsehlaw zumh awktlak tein a zul pengtu a pawngah a ummi bu bantuk an um peng tiah Socrates nih a ti. Cheukhat nih a fimnak le bia-el a thiamnak cu va cawn an duh i mi cheukhat nih nunning ttha an duh caah an va panh tawn.

Socrates nih a cawnpiakmi midang hna lakah mah hna hi minthang deuh pawl an si hna; Critias biaceihtu sawmthum lakah pakhat, Abibiades le Crito, Plato, Xenophon, Pericles hngakchia deuh, Theban mifim Cebes le Euripides le cattialtu minthang hna hi an si. Socrates nih Socrates sianginn a dang tein fimcawnnak a tuah lo nain a sianghngakchia zong nih anmah le a ttha an tining cio cawnnak a sinah an ilak tawn. Socrates cu nupi voihnih a ngei i, a nupi hmasa Marytone sinah fapa pahnih a ngei. Cu hnu ah Xanthippes sinah fapa pakhat a ngei tthan. A nupi a hnunung deuh cu a zia a chia taktakmi a si an ti. Asinain mifim a simi le sifak taktak va he i ngeih ahcun ziachiat zong hi thil fawi a si ko lai tiah midang nih an ti ve.

399 B.C. ah Socrates cu putar kum 70 a si ve cang. Mi tampi nih upatmi a si ko nain khatlei ah dotu le huatu tampi a ngei ve. A ral hna nih a si lo ningin bia an tuah. “Mizapi le cozah pathian a zum lo i Socrates nih thangthar minung tampi a hrawh hna,” ti’n cozah sinah sual an phawt. Hi lio caan ah Atheni mithang a simi biachim a thiam fawnmi Lysias nih an thangchiatnak le sual an phawtnak bia cu hlohpiak dingin cathluan saupi a ttialpiak i Socrates a pek. Socrates nih cu cattialmi a rel dih hnu ah lawmhnak bia a chim.

Asinain a hmang duh hlei lo. Thiam ngai in mah kong i chim cu pasal an si lo tiah Socrates nih a ti. Sicynonia kedenh pum bantukin a rem ngai ko nain nunau pawl tuah ding a si a ti. Socrates nih a duh ningte in a leh hna. “Atheni mi hna nih lih an ka puhnak nihhin zeitluk tiangin dah mizapi an iap hna i, a ciah hna tiah ka thei lo i, an bia le hla ka ngaih lio ve ahkhan keimah le mah hi kai philh dengmang. Lih an ka puhnak kha a dik ngaimi in a lang. Asinain a diklomi a si. Biadik an chim lo,” tiah Socrates nih a leh hna.

Lih an puhnak cu a el duh hna lo i, a thil tuah tawnmi le ai tinhmi pawl cu a tuah tthiamtthiam ko hna. A ngeihmi vialte Atheni khua caah a peknak hna le khuami pawl caah thilttha tuah hi a duhbikmi a sinak kong le cucu pathian hna nih a sinah a tuah dingmi le a rian a sinak an chimhmi kong cu mizapi sinah a chim. Ram hruaitu sinah cun, pathian hna nawlngeihnak cu ram hruaitu hna nawlngeihnak nakin a cohlan deuh nak kha Socrates nih a chim chap.

Cu bia nihcun hruaitu hna a buaiter ngai cang hna nain a chim chih tthiamtthiam. “Biadik ka kawlnak hi dinhtak kai timh ruangah Socrates hi a dik ko tiah nan ka ti ahcun tihin ka ti lai. Aw Atheni mi hna kai lawm ko nain pathian bia ka ngai deuh lai. Thawchuah khawhnak le nunnak ka ngeih chung paoh hi amah rianttuan dingin a ka sertu pathian bia cu ka zulh deuh ko lai i ka rianttuannak le zumhnak in kai din bal lai lo.

Ka hmuhmi hna sin paoh ah ka chim tawnmi nan thlarau a tthat deuhnak caah fimnak le biatak zeirel lo le rumnak le mintthatnak lawng nan dawimi hi ningzak thil hna an si tihi ka peh peng ko rih lai. Thihnak hi zeidah a si ka thei lo i thilttha a si kho men. Thihnak he pehtlai in ttihnak ka ngei lo. Cu belte ka theih,” tiah Socrates nih a ti hna. Biaceihnak zung nih Socrates cu midik lo tiah bia an ceih i thi dingin nawl an chuah. Atheni phung ahcun Socrates nih hremnak phundang a hal khawh. Tangka tampi cawiliam in luatnak zong a hal khawh. Asinain Socrates nih hiti tu hin halnak a tuah, “Mizapi caah thilttha a duhmi a si i cu bantuk in a cungah hremnak bia an ceih ding a si.

Olympic celhnak ah teitu bantukin rawldumnak an tuahpiak lai i khua mizapi tangka in an zohkhenh ding a si. Cu bantuk in zohkhenh a si ahcun anih zong nih thihnak a luatnak ding Mina khat (India phaisa in Rs. 500) hrawng a cawi lai”. A hawile nih hremnak nakin mina sawmthum pek dingin an lemsoi nain a duh bak loh.

Biaceihtu cuan thinhung tuk i Socrates cu Hemlock (Siivai phunkhat) dinh i thih dan pek dingah biachahnak an tuah. Biaceihtu nih bia an chahmi cu Socrates nih el lo tein a cohlan bak ko. Biaceihtu hna sinah, “Kei cu ka thi lai i vawlei ka chuahtak lai. Nannih belte cu nan nung lai nain zei thil hi dah a ttha deuh ti cu pathian tidah lo, hohmanh nih kan hngal lo,” tiah a leh hna.

Cu lioah puai a um ruangah a thih nakding caan cu zarhthum in an thawnpiak.

Ake ah thir in an hren i thong ah an thlak. Cu lioah a hawittha amah vehtu hna cu thinlung nuamte in a komh khawh hna. A sianghngakchia pakhat Crito cu biaceihtu hna lakah ai tel ve. Mina 30 in i tlenh dingah a rak lemsoitu zong kha amah hi a si. Scorates thong a tlaknak hmun ah a ra i thonginn chungin a chuah khawh nakding lam a timh tuah dih cangnak kong a rak chimh. Asinain Socrates nih a thli in chuah le zam a duh lo. “Phungningte in biaceihnak nih misual a ka siter, cu ruangah ram phung cu ka zulh awk a si,” tiah a ti bak ko.

Plato nih a cauk ‘Phaedo’ ah Socrates a chan a dih cangnak kong a ttial. A hawile cu Socrates a thih lai ah an rak ra hna i, a nupi Xanthippe le a fapa zong a pawngte ah an um ve. Xanthippe nih a ttah buin, “Socrates na hawile he hin ikom hna uh,” a ti. Cun zaangfahnak thinlung he inn ah a nupi cu an lawipi. Cu hnu ah Socrates cu ihkhun ah a van tthu. Ake an hrennak thirhri cu a hnuai diahmah hna i biachim hram a thawk. A hawile nih a kulh in an tthutpi lioah huamsam ngai in harnak le nuamhnak a ipehtlaih ning kha chim a ot. Thihnak le nunnak hna minung thlarua a thih khawh lonak kong Socrates nih a chimh hna. Zanlei sang tlai nawn ahkhin Socrates nih ikawlh dingin a kaltak hna. A rat kir tthan ahcun ni a tla dengmang cang i cucu a thih ding caan cu a si.

Cozah nawlngeitu pakhat a ra i Socrates sinah a thil tuah ruangah ngaihthiam a hal i amah cungah a thinhung lo dingin a nawl. Cu hnu ah mitthli thla ttah buin a kirtak tthan. Crito nih i rianranh lo dingin Socrates cu a ti i ni zong cu a tla taktak rih lo tiah a ti. Lawmhnak mithmai he Socrates nih thih sii a petu dingmi pa cu va hruai cang tiah a fial leh lam. Socrates nih thih sii hrai cu a lak i pathian hna kuttlaihnak caah ti’n tlawmpalte a thlek i a dang a tangmi cu a dihlak in a din thlu dih. A pawng ah a ummi a hawile pawl cu an thinlung fahnak an tuar khawh lo caah an ttap kurmar.

Sihmanhsehlaw Socrates nih a sik hna, “Zei dah a cang le? Ka nupi ka lawiternak kha mah hi ruangah a si. Mihrut bantuk in thil tuahnak a um lo nakhnga ka tuahmi a si. Hnangam tein thih cu thilttha a si tihi ka rak theih cang. Nan ttahnak ngol u, i sum tuah u,” tiah a nawl hna. Siivai a dinmi nih a taksa ah rian a van ttuan cang i thihnak kutkik nih a van tlaih thawk cang. Lungfim loin a tluk hlan deuh vak ah raithawinak fate a rak philhmi tuah dingah a chimh hna i, cu ticun zungzal in hi vawlei cu a chuahtak. Plato nih a tlangkawmnak ah hiti hin a ttial, “Mah hihi kan hawipa, mitling, a caan lioah midang vialte nakin patling khun, fimnak le diknak a dih donghnak cu a si,” tiah a ti.

Socrates a ruak an phum dih hnu ah Atheni mizapi hna cu an i ngaichih tthan. Socrates thihnak dan a kiaktu hna cu Atheni khuami hna nih an huat tthan hna i mivialte nih pehtlaihnak ngeih lo ding an ti hna caah micheukhat lebang anmah tein hri in an i awk i an nunnak a liam tiah an ti.

Note: Vawleicung Miroling cauk (By Mang Hlei Cung)chungta lakchinmi a si.