ALEXANDER THE GREAT (356 – 323 B.C.)

“Ai zuammi hna caah thil zei hmanh a si kho lo ti a um bal lo,” Vawleicung minung lak ahhin “The Great” (Mi roling) timi hi tlawmte lawng an um. Cu hna lak hmanhah cun Alexander hi minih theihbikmi a si rih fawn. Mi roling pawl hna hi thiamnak dangdang a ngeimi an si hna. Alexander cu ralkap General a si. A chanlio vawlei sining he zoh ahcun Alexander cu mi roling ti lo awk a ttha hrimhrim lo.

Alexander cu B.C. 356 ah Mekedonia ramuk bawi Philip nih a nupi Olympias he fapa an ngeihmi a si. Arfi cawlcangh ning a zoh thiam (astrologer) pakhat nih cun na fapa hi raltuk ah ahomanh nih tei khawh lomi a si lai tiah ramuk bawi Philip cu a rak chimh. A chimh bantukin Alexander cu a si taktak. Nikhat cu Rang hrem lomi Raangtum ttha taktak mi Bucephalus ti’n min an sakmi cu Philip an zawrh. Rang cit a thiammi hna nih i cit dingin an van terh len cio. Ahohmanh nih an i cit kho lo.

Cu lioah hngakchia Alexander nih Ragtum cu a chak in a tlaih. Rangtum nih a thlapale a hmuh lo nakhnga le a ttihlonak dingah van a cauter i, Nika a zohter pah in a muaitam hnu ah Alexander nih ai cit diam ko. Philip zong nih a fapa cu ai uang ngaingai, “Ka fapa Makedonia hi na caah a fa tuk i, nai zat tawk ding na uk ding ram pawl na kawl lai,” tiah a ti. Mah bia hi a pa nih a chimh bangin a tling taktak. Mah cu hnu thawk in Alexader kum 20 a si hnu ah Grik rammi cu amah nawlngeihnak tangah a chiah hna hnu ah Persia ramuk bawi ram hna cu amah uknak tang ah a chiah tthan hna. Khuachak leiah cun ram a kauh lengmang i, Izip ram le India ram tiangin a lak dih hna.

Mithiang Paul nih cun Gamaliel hram i a tthang lianmi a si cu ai uangthlar ngai bantukin Alexander zong hi cachimtu minthang Aristotle pawngte ah a tthangmi a rak si ve. Aristotle nih Alexander cu vawlei cungah mi roling si dingin a tuaktan ruangah tthate in a rak cawnpiak. Cu caah teitu minthang hruaitu ttha ah a chuahter. Alexander nih nunning ziaza tthate in a ngei i, cu lak i pakhat cu rianttuannak kongah rianttuannak ttha a ngeimi paoh cu upatnak a pek tawnmi hna hi a si. A Rangtum Bucephalus nih cun a thihtak. Caansaupi rian ttuantti hawile unau bantukin a zohmi a dawttuk mi a Rangtum nih a thihtak caah chungkhat rualchan nih an thihtak bantukin Alexander nih a tuar ve.

A Rangtum philhlonak ah khuapi pakhat a tlak i cu khua min ah a Rangtum min chuankhan in ‘Bucephalia’ tiah min a sak ve. Alexander cu miteitu menmen siloin hruaining a thiamtakmi le mifim tling taktak a si. Vawlei dihlak hi ram pakhat ah ser dih a timh. A lakmi ram hna cu zalonnak kaupi a serpiak hna. Cu pinah Grik fimnak le thiamnak cu mizapi lak khawh dingin a cawnpiak hna. Kum 13 chung lawng a hruai hna i, kum 33 minote a si lioah a nunnak a liam.

Alexander cu raldoh a huammi si hrat cu khuakheng ca ko ah a rak chuakmi ko a lo. A hngakchiat lioah hin a chantling tang ah Illiah ai chiah tawn. (Illiah hi Grik raltuknak konglam Homer in ttialmi a si). Voikhat cu a pa raltuknak in a rak tlung i a pa nih ramlak ding um ti lo dingin a lak dih cang lai tiah a ruah caah Alexander cu a ttap. Voikhat cu a hawipa nih Olympic i tlikzuamnak ah tel nai tim ve maw tiah a hal. Alexander nih, “Tim tuk hme teh. Tlik zuampi ding bawi dang an um paoh ahcun,” tiah a leh. Philip nih B.C 338 ah Charonea, i dohnak ah Atheni le Theban pawl hmunkhat ah a dirtti mi hna cu a doh hna i a tei hna. Mah hi dohnak ahhin ramuk bawi kum 18 tlangval note Alexander nihcun Makedona Raangcung ralkap hna cu amah nih a hruai hna i, teinak a rak hmuh.

B.C. 336 ah ramuk bawi a pa Philip cu thah a si i, mah hi a thihnak ahhin a fapa Alexander hi ai tel ve tiah an ruah. Asinain, Alexander hi a thattu ah ai tel ve tiah tehte pakhat hmanh an hmu kho lo. Philip hi thilti kho thil tuaktan a thiammi a si ko nain a innchungkhar ah buainak a chuak. Alexander a nu Olympias cu a tthen i, Makedonia nungak Cleopatra an timi a tthit. Mo an lawmh lioah cun buainak a rak chuak.

Zu an ri dih hna i Celopatra nih a pate (uncle) nih milian pawl hna sinah, “Bawi tthutdan ah a tthu dingmi bawi a chuah khawh nakhnga Grik pathian hna cu hal hna usih,” tiah a ti hna. Cu lioah cun Alexander cu a thinhung tuk i zu dur lianpi ai cawk zau i, thuk dingin a dir awnh. Philip cu zu a rit tuk caah tthate in a dir kho lo na bupi cun a fapa Alexander cu a ngun nam in sam a timh. Asinain, a ri tuk caah amah tu a tlu diam ai. Alexander nih cun nihsawh buin “Ngai hmanh uh, Europe in Asia tiang kal ai timmi pa cu tthutdan pakhat in pakhat va kal dingin a tlu ko khih,” tiah a ti. Alexander cu B.C. 336 ah kum 20 a tlin rih lo deuh ahhin Mekedonia uktu a si i, bawi a si bakin amah dohtu ding ral a ngei colh. Trace, Thebes, Illyria le Thessaly tehna pawl cu amah ram uknak tangin an chuak i, Alexander cu an doh. Mah hi ram hna cu Philip kuttang ah a rak kun cangmi an rak si hna.

Tessaly (Grik ram pakhat) ah ralkap hna cu ai hruai hna i a kal. Thisen chuak loin remnak tu Alexander nih a tuahpi hna. Cun Grik bawidang hna zong nih Alexander cu an bawipa an hruaitu ah an cohlan ve. Cu ticun Philip le a kuttang mi hna nih an tuaktan ciami Asia doh dingah an timhtuah i Alexander cu an hruaitubik ah an chiah. Persia ramuk bawi ram a simi ram minthang taktak mi va doh dingah a chuah hlan ah Tracian hnale, Illyrian hnale, le Thebes pawl hna cu adang cio in a tuk hna i a va tei hmasa hna. Thebes ahhin minung 60000 (Thong sawmruk) a thah hna. Nu le hngakchia an tlaih hna i sal ah an zuar hna. Mah tihin thil a tuahnak a ruang cu amah sin in tthencheunak thinlung le dohnak a ngeimi an um i, cu hna nih ttih hna she tiah a tuahmi a si.

Mah hi lio i dohnak ahhin Alexander raltuk a thiamning le General ttha tukmi a sinak a langhter. Midang pawl nih miralttha a sizia le mi lungkhong a sinak cu an vun theih taktak cang. Emperor Napoleon kha, “Vawlei cungah General ttha bik” (The greatest general of all times) ti’n a tuanbia ttialtu hna nih an ttial. Asinain, Napoleon nihkhan general a ttha tiah a timi pa 7 an um. Alexander, Hanibal, Julius, Ceasar, Gustavus Adophus, Turenne, Prince Eugene le Frederick the Great hna hi an si. A hawile chungin pakhat Pediccas nih na caah zeidah nai chiah ve ti’n Alexander a hal. Ramuk bawi nihcun “Ruahchannak” ti’n a leh. Pediccas nihcun, “Na ralkap nihhin na chimmi cu kan cohlan ve. Na sinah kal i raldoh dingin ruahchannak lengah zeidang kan ngei lo,” tiah a leh ve.

B.C. 334 ah Raangcung ralkap doh dingin an kal hna. Persia ralkap hna nih Granicus tiva kam in an rak bawmh hna i doh an rak timh hna. Li le Thal ruah bangin a surmi cu pah chih tluahmah bu in an lan thluahmah. Cu caan ah cun ke ralkap zong an va kal ve i raldohnak fakpi a chuak. Alexander cu ral hmaisuang ah a kal. Aphaw le an lukhuh kamkhat lei a rangmi in Persia hna nih awlsam tein Alexander te an si tiah an theih colh hna. Amah Alexander bak thah hmasa dingin an i tinh caah a dirhmun a har tuk tiah a hawipa ‘Cleitus’ nih a va chanh.

Alexander hmai ah cun khuapi kulh a ngeimi hna ram cu an kun dih hna. Khulrang tein biachahnak a tuah tawn caah a ral hna cu an i ralring manh tawn lo i, a tei tawn hnanak a si. Natein Persia ralbawipa Daria doh dingin kal ai timh lioah hin ai rianranh tuknak ah a nunnak a rak liam dengmang. Chun nithlak tein nilin lak ah Raangcung ah a um i, a Raang ai citmi he a kik taktak mi Cynus tichung ah Alexander cu a vai i paih diam. A kih tuk caah kik tlaih phun in rai nih a fanh. Sii lei a thiammi pawl cu an hnabei a dong ngaingai.

Cu lio caan ah Acarnania mi Philip nih cun na damnak sii-ai kan serpiak khawh lai ti’n a van chimh. Sii-ai a serpiak lioah amah a rak vengtu a simi Permenio nih ralrinnak ca a pek. “Bawipa Daria nihcun mah kha siibawi pa kha thih sii nangmah pek dingin a timhtuah a si lai,” tiah a ti. Ralbawipa nihcun ca a rel lioah doctor nih cun a sii sermi, ti he ai cawhciami cu a rak ken. Alexander nih mah hihi rel tuah ti pah in hrai cu a lak i a din dih. Philip nih a zumhmi cu a rak dik taktak i a zawtnak cu a dam colh. Cu caah Persia hna cu doh tthan dingin timhtuahnak a ngei tthan kho. Persia ralbawipa Daria cu vawlei nih a theihmi ti awk hna ahhin hruaitu a si i mi lianngan ai ti ve bak. Cu ruangah Bawi minthang bik’ ti’n amah le mah min ai sak.

A ukmi ram hna cu a kau tuk hringhran i, Asia khuathlang dihlak Izip ram tiangin amah ukmi ram an si hna. Siahmanhsehlaw amah cungah lungtling lo amah uknak thlen a duhmi tampi an um ve. Cun Alexander kuttang ah nuamh deuh le duhdim deuh i kan um hna lai tiah an ruah caah cu pawl hna nihcun Alexander kuttang i um cu an i thim cio hna.

Daria cu a tthawnglomi ramuk bawi a si hlei ah raltuk a thiamlomi a si fawn rih. Ralkap belte cu tampi a ngeih hna. Persia ralkap hna le Grik ralkap hna cu Issus nelrawn ah cun an i do hna. Makedonia ralkap hna nih fawizangte in an tei hna. Ramuk bawi Daria cu phawhhnih in a zam diam ai. A nupi le fapa le hna cu Makedonia ralkap nih an tlaih hna. Alexander nih Daria cu a dawi nain a phan kho lo. Daria nupi sinah Daria cu tthate in kan zohkhenh ko lai tiah a chimh. Alexander a hmumi le a theimi hna nih in khawhnak le mi zaangfahnak a ngeimi ruangah an khuaruah a harter ngaingai hna. Daria nupi ‘Staeira’ cu vawleicung nu ah muidawh bik ah rak ruahmi a si. Ahohmanh nih tlai hna sehlaw an thah sian lai ding hi hohmanh nih an zum cio lo.

Alexander nih cun Daria cu amah sinah i ap lawlaw dingin a chimh i, Daria belte nih a duh ve loh. Cu ruangah tei bak a herh tiah a ti. Mah cu hlan ah Syria ram va tuk hmasa dingin ai tim. Syria khuapi Tura cu tikulh i a ummi a si caah awlsamte in cun tei khawh ding a si lo. Ti le cerh hmun meng cheu tluk ah kalnak ttha loin a um caah Alexander nih hmunkhat in Sidon Tilawng tampi a hman hna i “Tura” ahcun a va lut. A thiamnak phunphun hmangin Alexander nih Tura cu a tei.

Mah hnu ahhin Filitine ram hna le Izip ram hna cu a va tuk hna i, a va tei tthan hna. Izip ram ah cun khuapi pakhat a dirh i amah min chuankhan in ‘Alexanderia’ khua tiah min a bunh. Cu khuapi cu Lawng dinhnak hmun minthang bik ah a cang i; cucu Alexander khua tuaktan thiamnak thawngin kum 2000 lengpi tiang cu khua cu a dir cang. A min le amah philhlonak khuapi a si fawn. Izip ram i a um lioah Amon mi hna biakinn ah a kal i cuka i an pathian nih a fapa ah a rak cohlan.

 

Alexander cu Izip le Syria ram bawithar a va si fawn. B.C. 331 ah Tura khuapi ah a lut i Persia doh dingin timhtuahnak a ngei tthan. Daria bawi nih cun ralkap tinghra (10, 00, 000) ka ngei ti’n a chim tawn. Asinain, a chimmi acheu hrawng lawng hi ralkap a ngeihmi taktak cu a si. Cu ticun Persia ralkap tampi hna le Grik ralkap thongnga men hna cu Gangamela hmun ah an i do. Mah hi i tuknak cu ‘Arbella Idohnak’ ti’n chim rel a si.

Mah hi i tuknak ahhin Grik Raangcung ralkap hna cu an tthat ngai pinah raltuk an thiam taktak hna. Sihmanhsehlaw Alexander nihcun a tei tthan tthiam khawh ko hna. Hi chan lioah a lianbik le minthang bik i ruahmi ram Persia cu Alexander nih a doh i a tei diam ko. Mah cu thawk cun ‘Persepolis’ khuapi vawlei ah a rumbik le minthang bikmi ah ruahmi cu a va lut than hoi i; Alexander kuttang ah an um tthan tthiamtthiam.

Alexander le a ralkap hna cu Daria va tlai dingin an i thawh tthan hna. Asinain, amah a leirawitu pakhat nih Daria cu a thlite in nam in a chunh i a nunnak a liam. Grik pawl nih a ruak lawng an va hmuh. Alexander nih Daria upatnak caah a angki fawl in Daria, a ruak cu a tuam. B.C. 328 ah Persia ramuk bawi ram vialte cu Alexander hmaika ah ritte thi bangin an dai dih i a kuttang ah an um dih. A lakmi ram hna cu fim ngai le thiam ngai in a zohkhen hna i a uk khawh fawn hna. Cu ti a tuahnak nih Makedonia rammi hna cu a lung a suk ngaingai hna. Cu ruangah ngaihchiatnak le lungfahnak taktak cu an lakah a tlung.

Zankhat cu Samarkanh kulh chung ah nisunglawi an ngeihmi an hmang. Cu lio caan an misawm mi cheukhat nih Alexander an thangtthatnak hla an sa hna. Pathian bak a si ko ti’n an thangtthat. Mah cu thil an tuahmi cu a hawipa Cleitus zu a rit tuk caah a ruat thiam lo i thinhung ngai in Alexander cu a mawhchiat. Makedonia ralkap ruangah ralteitu a sinak le Granicus i dohnak ah amah nunnak a chanchuahtu Cleitus ka si ti’n ai chim sek len. Mah hi rawldumnak ah ai tel vemi Grik cheukhat nihcun a duh na loin innchung ah an hruai. Asinain, Cleitus cu a rak kir tthan i Alexander nihsawhnak le a cung i lungthlinlonak bia a von chim len tthan. Cu tikah Alexander cu a thinhunnak ai sum kho ti lo i Feikawl ai lak i thi lak in a chunh. Cu hnu caan tlawmpal ahkhin Alexander cu ai ngaichih tthan i, a puan inn ah a va lut i daite in a va it diam. Rawl a ei duh lo i nikhat le zankhat chung a hawile ahohmanh nih an neih ngam lo. A ruangbik cu lainawn mi ah ai ruah caah a si.

Caan a thleng lengmang bantuk in General minthang Alexander zong duhdawtnak khurchung ah a lut ve cang. Sogdiana Rock a tei i cu hmun ah cun nungak muidawh ngaimi ‘Rokana’ cu a ralkap nih an tlaih. Nungak le nu a tuaktan ballomi nih cun Oxyartes fanu cu harsatnak pe loin a zuun tu ah a uai caah ralkap hmunpi Bactria ah cun a va kir tthan. Cu hna ram an phung ah Monu le Mopa nihhin chang an cheu tawn bantukin a nungak hnu he cun chang cu an cheu ve i nuam tak in i tthit-umhnak an tuah.

B.C. 327 ah Alexander nih India ram a va lamh ve i, Indus tiva a tanpah ah Hydapes (Jhelum) i dohnak ah India bawi pakhat Porus cu a tei. Alexander nih Porus cu a tei ah, “Zeitindah kan ti lai,” tiah a hal. Porus nihcun, “Bawi nih bawi a zohkhenh bantukin,” ti’n a leh. A raltthatnak cu a upat tuk caah Alexander nih a ukmi ram cu a pek tthan i Makedonia ramuk tangah a chiah.

Alexander le a ralkap hna nihcun Hyphasis (Beas) tiva cu an va phan i, Makedonia ralkap nih kal peng ding cu an duh ti lo. An kal cianak lam hi meng thong hleihnih a si cang i ral dohnak nih a simh tuk cang hna pinah teitu si zong an duh ti lo caah Alexander nih ram lak dingin ai tinhmi zong cu ai let tthan ve. Thil siang ngai le zahnak he lawmman tampi a pek hna hnu ah a tlunter hna i Iraq ram ah amah zong a kir ve.

Iraq siangpahrang inn ah caan raulote a dam lo hnu B.C. 323 ah a nunnak a liam riangmang. Biavakvai an chimnak ah thih sii an pek i a thi tiah an ti. Asinain, a thihnak a ruang tthate in an hlathlai tikah a thabat tuk caah a taksa nih a celh lo timi cohlan cemmi cu a si. Kum 13 chung lawng uktu bawi a ttuan manh i a thih ah kum 33 minote a si. Minote a si ko nain ram tampi a tei hna i a uk hna pinah bawi minthang taktak a si fawn. Cun Grik fimnak le thiamnak vialte cu vawleipi theih awk in a karhtertu pasalttha le mifim timi cu Alexander hi a si.

-----------------

Note: Vawleicung Miroling cauk (By Mang Hlei Cung)chungta lakchinmi a si.