JESUH KHRIH THAWHTHAN NI (Easter Sunday)

                                

Bible bia thiang chungah thawhthannak kong fiang tein le a tam bik in  a kan cawnpiaktu cu Paul a si. A tinhmi le mi vialte caah duhsaknak a kan ngeihpiakmi cu, “Thawhthannak” cu zumhnak hrampi a si ti a hngalh caah a si i hngal cio hna seh, co hlang cio hna seh ti a kan duhpiak caah a si.

Vulei cungah Khrihfabu tampi um cio ko hmanh hna sehlaw Khrih thihnak le thawhthannak ahcun kan i khat dih cio ko. Jesuh Khrih kan zumh cio cu thihnak in a thawhthannak ahhin a si, cucu Paul nihcun hitihin a ti.(I Korin 15:17) “Khrih cu thawhter a si lo ahcun nan zumhnak cu hlennak men a si hnga i nan sualnak chungin nan tlau ko rih a si hnga” a ti. Jesuh Khrih thawhthannak cu Paul nihcun thlan chungah a um ti lo, thlan a lawng a lawng lo ti kha biapi in a chim duh mi a si lo, a mah pumpak in Khrih aa tonmi tu kha biapi deuh ah a chiahmi a si.

Zumtu hmasa hna nih Jesuh Khrih thawhthannak tette an khan mi cu thlan chungah Jesuh Khrih a um ti lo titu si loin a zultu hna sin hrimhrim ah a lang i Paul zong nih pumpak in a ton ve ti kha a si. Jesuh Khrih cu kha tik cu caan thengte ah khan pei a thawhthan cu ti bel Bible ahcun kan hmu lo.

Tuanbia le Bible lei mifim hna nih an dotthlat tikah thawhthan ni cu AD 300 hrawngah an rak thawk i Khrihfa mi hna kha tha a pek hna nakin an rak thawkmi a si ti zongin an ti. Rom Siangpahrang Constantine nih mi zapi I dinh caan ah siseh tiah a rak ti. Jesuh Khrih thawhthan ni cu Jerusalem Biakinn ah a rak thawkpi hna. Mi zapi an I dinh ni cu zoh in an hun tuah i chan le caan a hung liam i mifim an hung chuak cio tikah arfi le thlapa,van, khua caan ningin an hun tuak than. Cucu Judah miphun lanhtak puai zoh chih in ni thla relnak an tuahmi in an tuak i march thla ni 21, thlapa lai hnu in a vun chang zarh hmasa bik ah thawhthan ni cu tuah siseh an ti. Cucu Geogorian Calendar (Nihin tam deuh nih an hman mi) a hmangmi nih kan zulh i thawhthan ni kan tuah cu a si. Asinain Julian Calendar a hmang mi pawl nih cun Good Friday he thawhthan ni a dang tein an tuah ve.

 Thawhthan ni kong cu Bible chungah fiang tein a tial lo tikah zumtu hna nih an mah ruahdomh le caan rem ningin an rak tuah cio hna i a ni le a caan aa khat cio hna lo. A hmasa bik an rak tuah lio caan ahhin, “Easter Sunday” tiah an rak ti tiah tuanbia tialtu nih an ti. “Easter”timi biafang Anglo-Saxan miphun holh in a hram a thawk i “Easttre”asilole “Ostara” in a rami a si i a suallam cu German miphun an biakmi “Thal Khuazingnu “ ti a si i cucu an pathian nu a min goddess in a rami biafang a si. Kum fate thal a chuah hnu Lanhtak Puai caan hrawng ah cu an khuazing biak le raithawi cu an tuah tawn. A cheu chimnak ahcun AD 800 hrawng in German miphun chung i a tel vemi Anglo-Saxan miphun nih zumtu an si hnu ah cun an khuazing min cu Bawipa thawhthan ni ah min an bunh mi a si an ti ve. Caan sau a rauh tikah Easter ti auh cu a dai i Passover tiah an vun let than. Passover timi cu Hebrew biafang, “Pesach” in  a ra i Isreal miphun Egypt sal in an luatnak philhlonak caah ni riat chung an tuahmi puai a si.

A cheu ram tam nawn Khrihfabu nihcun thawhthan ni cu “Easter Sunday” a ti zong an tam ve thiamthiam ko. Easter Sunday tuahnak kong cu a phunphun in tuanbia a um cio i cu lakah cun AD110 ah Antioch khua Khrihfabu nih an rak tuah ti zong an um. A cheu ve nihcun AD125 Poly Cretes siseh, AD 155 ah Khrihfa lutlai Poly Carb te pawl pei an si ko cu an ti cio. Cu ti an tuah tikah Lanhtak Puai caan he zohchunh in an tuah.

(a)Ni Rel Ningcang

Thawhthan ni cu ahohmanh nih fiang set in an hngal kho cio lo.Sihmanhsehlaw Bible lei mifim hna nih Bible chirhchan in an zoh tikah Jesuh Khrih a thih le a thawhthan cu Lanhtak Puai hrawnghrang in an tuak.

Judah miphun pawl nih Lanhtak Puai an I thawk hlan ah timhlamhnak an rak ngei chung cio hna. Judah Nisan thla cheu (Judah nithla relnak a hmasa bik min a si I March thla ni 14 April thla cheu tiang) zanlei in thawk a si ni hleingai chung puai a si, ni sarih chung thilnu telh lo changreu ei a si. Cu a vun chang hmaizarh cu Bawipa thawhthan zarh ah an rak hman. Judah Nisan thla a hmanung zarh cu march thla zarh dongh lei he aa khat. Lanhtak Puai a cingling cu Nisan ni 21 a si. Cucaah Judah miphun  hman mi Calendar, nithlarelnak ningin thawhthan ni cu March ni 21 thlapa lai hnu zarhpi ni a hmasa bik zarh ah siseh an rak ti. Cu ning cun a tu tiang kan zulh I a cheu kan caah cun thawhthan ni a kaht lo, ziah kum khat le kum khat a dan kun tiah kan khuaruah a harnak cu thlapa lai hnu March ni 21 hnu an tuak caah a si.

Jesuh Khrih chuah hlan deuh kum 46 hrawngah Rom siangpahrang Julius Ceasar nih kum khat ah ni 365 suimilam 6 um seh  a rak ti hna cu ning cun an rak zulh. A ngai te ti ahcun kum khat ah ni 365 suimilam 6 minutes 48 second 48 a um an ti. Julius Ceesar Calendar ning cun kum khat ah suimilam pakhat minute 48, Second 48 a hlei hnga ding a si. Cu pinah AD 450 hrawng a hun phak tikah Deonicious Siangpahrang chan i arfi thlapa zohthiam min thang ngaimi Seciyas nih Jesuh Khrih chuah hlan kha BC a chuah hnu kha AD tiah min a rak bunh. Sihmanhsehlaw, fawi le bai ah cu kum rel ning min bunh le min sakmi cu an cohlang kho lo. Caan sau nawn a rauh hnu pi kumzabu 13 hrawng a hung phak ceo ah an hun hmanthan i nihin ni tiang zulh a si.

Rom Siangpahrang 13nak Geogoria nih a peng chung ummi lak i mifim fim Aluisiyus Liliyus,German mifim ti vemi Christofa Calariyus hna kha a auh hna I ni thla relnak kong a tuaktanter hna. Cu hna nihcun Julius Ceasar rak tuah mi nithlarelnak zulh in AD 1582 i Calendar kha tha tein an zoh than. Cu Calendar ah October ni 15 timi kha ni hra an thumh i October ni 5 tiah an ti. Cu pin ah a tangmi ni cu Number in an phawt i a hleimi cu February ni 29 siseh, a ra laimi kum caah cu number 4 , cun an phawt cio tikah a hlei lomi cu 28 siseh tiah an rak ti. Julius Ceasar sermi calendar cu Rom nika zohchunh in a ser i Solar timi kum chapchih ruangah a hmanlonak a si an ti. Cu calendar cu Asia ram Khrihfabu lawng si loin England ram zong nih an rak hmang duh lo.

Rom Siangpahrang 13na Geogoria chan i tuahmi calendar cu nihin ni tiang tam deuh nih kan hman mi a si caah Easter Sunday ni zong Geogoria calendar ning March 21 thlapa lai hnu zarh ah an rak tinak a si. Hlan lio a hramthok deuh lio hrawngah Niceon Council nih Easter Sunday cu Lanhtak Puai hnuah siseh tiah AD 325 ah hnatlaknak an rak ngei.

Judah Nisan thla (March thla) zarh donghnak lei cu Lanhtak puai a si bantukin March ni 21 thlapa lai hnu Zarhpi ni a hmasa bik zarh ah thawhthan ni tiah kan tuahnak cu a si.

 (b)Easter Sunday Ni Khiahnak

Kumzabu pahnih hrawngah Asia ram hmun cheu khat Khrihfabu nih Nisan thla ni 14 ah Easter Sunday an rak tuah cang timi tuanbia a um. Asia ram i Jesuh Khrih thawhthannak konglam an zumh khawh ve mi cu Paul thawngin si dawh a si. A ruang cu dawtnak nih zeipaoh a tuah khawhnak a langhnak a si ko. Efesa khua in riantuantu a thlah hna I Khrihfabu an va sermi hna dawh a lo ngai (Kolose –Biahmaithi,, Kolose 2:16-17, Calati 4:9-11) cu Bible chung bia nih a fainter ngai. Asia ram Khrihfabu chungah Easter Sunday kong he aa pehtlai in bia i alnak a rak um i AD 160 karlak chung cu a ni thengte kongah lungtlinlonak a rak tam ngai, hi caan lio hi Easter Sunday kongah a voi khatnak bia I alnak a rak chuah a si. Cu bia i alnak cu Gregoria le Julius Ceesar nithlarelnak pahnih a hmang mi hna calendar pakhat le pakhat a khah cio lo caah a si an ti ve. Cu bia alnak cu vuleicung hmun kip ah a hung kau deuh i AD190 ahcun Khrihfa dihlak nih Easter Sunday cu Judah mi Lanhtak Puai lioah tuah ve dingin bia an rak khiah. Cu ning cun Kum 84 chung an zulh. Alexandria Khrihfabu nih kum 19 chung Metonic nithla rel ningin caan an hman ve. Cuticun a hramthawknak Easter Sunday cu an hman tiah tuanbia ttialtu nih an ti.

A voi hnihnak bia alnak a um than. Cucu arfi zohchun in nithlarelnak an tuahmi ruangah a si timi bia hram ruangah a si. Cu calendar zohchun in Judah mi hna an puai hna le a hlei khun in Judah miphun caah a sung bikmi Lanhtak Puai hnu in a hun changtu zarh ah tuahmi ruangah a si. Cu bia alnak ruangah AD 325 ah Niceance Council meeting an tuah. Cu bia khiahnak cu Asia Khrihfabu caah a si tung lo Syria, Cecilia, Mesopotamia Khrihfabu caah pei a si ko cu an rak ti. Kumzabu 16, AD1600 hrawng le a tu tiangah an timi cu Julian Ceesar le Gregoria hna an calendar ruangah cu bia alnak nganpi cu a chuak an ti. Roman Catholic pawl nih Easter Sunday cu mizapi aa ruang tein ni ni khat te ah hmang tti cio hna uh sih, tiah kum 1963 ah ruahnak an rak chuahpi than nain ahohmanh nih an duhnak cu an zulhpi hna lo.

Easter Sunday tuahnak kongah a ni le a caan i alnak um len ko hmanh sehlaw Gregoria Calendar ningin March ni 21 thlapa lai hnu zarhpi ni a hmasa bik cem zarh ah siseh tiah bia an rak khiah ningin nihin ni tiang zulh lannak cu a si.

( c) Thawhthan Arti (Easter Aggs)

Thawhthan zingka pumh ah a cheukhat Khrihfabu ahcun Arti an pek tawn, a cheu Khrihfabu ahcun Saveh (Easter Bunneis) zong a pemi an um cio hna. A cheu khat Khrihfabu ahcun Saveh pek cu an co hlang deuh lo. Hi bantuk an tuah cu hngakchia an lung i lawm hna she ti an duh caah a si theo lai tiah an ruah.

Jesuh Khrih thawhthannak cu a biapi tuk in zumtu hmasa hna nih an dirpi tikah nihin ni tiang fek tein zumhnak lei ah Khrihfabu nih kan dir khawhnak cu a si. Thawhthan zing ah Arti peknak cu zeitik kum set in dah an rak thawk ti le ahodah a thawk hmasa timi kha fiangfai tein kan chim kho lo nain Khrihfa mi nih tuah hlan ah Egypt le Rom miphun ih nunnak hmelchunhnak ah laksawng an rak i pe cang. Cu thil cu Khrihfa mi zong nih an hun tuah ve. Arti cu sisenmite an thuh, cu nih a sawh duhmi cu Khrihfa thisen thawng khamh kan si ti langhternak caah a si. Easter Sunday ni ah mi pakhat nih laksawng ah a hmuhmi arti kha a chung met pahnih a um ahcun hawi dang nakin Pathian thluachuah ka co deuh lai, tiah an i lawm. England ram zongah arti pek an rak tuahnak cu an ram hmunhma thatnak tlang cung arti hrilhmi in Easter Sunday arti pek cu a hram an thawk an ti. Cu Arti hrilhmi a sullam cu Jesuh Khrih thlan khar cu an hrilh timi a sawh du hnawhchan mi cu a si. Zumtu Khrihfa zong nih tu chan ah arti pek cu an tuah cio, thlarau leiin thazaang i lak awk caah an hman cio ve. An duh channak cu arti chungah a ummi nunnak nih khan thawhthannak a hmuhsak tiah an ti ve caah a si.

Easter eggs an rak i pek tikah phun hnih in an tuah. Cu hna cu pakhatnak ah mei in suimilam a cheu chung buh, ti kik ah ciahmi a si. A pahnihnak cu arti a zawlnak lei kap hnih in thim in a par vih i thim cun an cawh, a emt a ruai hnuah an kaa in an chem., a hang lengah an chuah dih. Cu hnu cun sialakaa hang le tisa in an tawl, a ro dih hnu ah and uhmi sii an thuh i cu ti zong cun an rak i pe, Easter Sunday ah buhmi arti (Boiling Eggs) le buh lomi arti (Unblowing eggs) tiah an rak i pe tawn.

Thawhthan zingka teah arti peknak cu siangpahrang Addwet (I) nih sithuhmi arti pum 450 cu Khrih thawhthan zingah laksawng ah a pek cio hna timi tuanbia a um. Cu lawng siloin Easter Sunday zingah Pope a min an chim lomi pakhat nih ngun cimui an thuhmi arti cu Siangpahrang Henry VII a pek tiah an ti ve. Cu bantuk an rak tuahmi thil nih nihin Khrihfa tiangin Easter Sunday zingah arti peknak an pehzulhnak a si.

(d)Tuu Fater ( The Lamb)

Bible thaing chungah ahmasa bik kan hmuhmi saram cu tuu a si(Genesis 4:2). Tuu cu raithawinak ah an hman pinah khualtlung sat hah awk le rawl danghnak puai caan ah an hman (Exodus 29:22)

Zumtu hna kan caah kan I lawmhnak a sang bik cu thawhthan ni hi a si. Nitlaklei ram ahcun Krismas caan nakin thawhthan laitu ah an inn cu dawh deuh khun in an tamh. Cu an inn an tamhnak ahcun tuu hmanthlak tete kha an telhchih tawn. Cu nih a langhter duh mi cu Khrih kha asi. Tipil petu Johan nih zoh hmanh uh Pathian tuufa vawlei sualnak a kalpitu khi (Johan 1:12) tiah Khrih cu a ti. Tuu cu a nun a nem i an thah lai hmanh ah aw au lo le cawl lo tein a um. Cun tuu nih a langhter rih mi cu Khrih nuncan ziaza doidornak le nemnak cu a si. Cucaah tipil petu Johan nih Khrih nunnemnak cu tuufa te nun he a tahchunhnak cu a si.

Isreal miphun Egypt sal an taan lioah fater thihnak in luatnak cu an innka baa tuu thi nehmi in a si. Thihnak chungin an luat (Exo 12:11-17) nak cu philhlonak ah Lanhtak Puai cu an tuah. Cu puai cu thilnu telh lo changreu puai (Lev 23:6; Luke 22:1) ti zong an auh. Cu he aa pehtlain Lanhtak Puai le Khrih vailam in a thih cu a chuanchang, inn an tamh tikah tuufa tete hmanthlak an thlai chihnak cu a si. Tuu thisen nih luatnak, Isreal miphun a pek hna bangin Jesuh Khrih thawhthannak a zummi cu Khrih thi thletmi nih an sualnak in a luatter hna ti sullam caah tuufa te an hman cu a si.

Jesuh Khrih thawhthan ni a phak hlan ah a cheu khat  nitlak lei Khrihfa mi nihcun dawh tein an inn an tamh, thlacamnak le rawlulhnak he caan an hmang hna. A tu chan Khrihfabu a cheu khat zong ah Khrismas nakin thawhthan caan ah tuufa te hmanthlak telh in inn cu an tamh cio hna.

(e)Thawhthan Hlan Ni (40) Chung (LENT)

Lent timi cu AD 400 hrawng ah (Mathai 4:2;17:24) chung bia chirhchan in an rak thawkmi a si. Jesuh Khrih hrimhrim kha ramlak ah ni 40 chung rawlulh in thla a cam, cu bantukin zumtu hmasa hna zong nih thawhthan hlanah tipil innak le timhtuahnak caah i timhlamh a herh i mah pum hrimhrim in hrem a herh tiah an rak tuah mi a si.

Lent timi hi kan nih Laimi Khrihfa nihcun kan tuah lem rih lo nain kan hawi miphun dang kan Kawlram chung Khrihfa cheu nih an tuah tawn ve. Lent timi biafang hi Saxan holh i a rami a si, “Lengten” “Lenten” timi  biafang in  a ra. Mirang holh cun (Spring) thal caan ti sullam a ngeihter i, thal chuak ka rawlulh thlacam timi sullam a sawh duhmi a si. Lent ni relning cu thawhthan hlan ni 40 chung rel a si, cu ti rel tikah zarhpi ni rel chih lo a si. Zeicatiah cun zarhpi ni cu Jesuh Khrihf a thawhthan ni, teinak ni lawmhnak ni a si caah an rel chih lonak a si. Lent ni relning cu thawhthan hlan ni 40 in thawhthan zarh khatnak, nit hum ni in a zarh riatnak tiang in a si. Abianaah a zarh sarih nak cu Tum Zarhpi ni (Palm Sunday) a si, cu ni in thawhthan (Easter Sunday) hlan cu zarh thianghlim timi (Passion Week or Holy Week) ti a si. Cu zarh ca cawn ni lini cu Jesuh Khrih an tleih, bia an ceih ni a si. Cu ni a hun changtu cacawn ninga ni cu Jesuh Khrih thih ni ( Good Friday) a si. Zarhte ni cu ni thianghlim ( Holy Saturday) ti a si I zarhpi ni cu Jesuh Khrih thawhthan ni cu a si. Jesuh Khrih an tleih in a thih caan le thihnak in a thawhthan hlan chung cu Roman Catholic pawl nih, “PASCHA” an ti, hi lio caan ah nungak tlangvaal thitumh khawh a si lo, Khrih upat peknak in an hrialmi caan a si.

Thawhthan caan cu Lanhtak Puai he aa pehtlaimi a si bantukin Judah Nisson thla dongh zarh ah a si. March thla ni 21 in thlapa lai a hun changtu hmasa bik zarhpi ni cu Easter Sunday thawhthan ni tiah ti a si. A bianaaah thlapa lai cu Zarhpi ni  a si ahcun a hmai zarh zarhpi ni kha thawhthan ni ah rel a si ko. Cu a si caah thawhthan ni cu March ni 22 in April ni 25 karah a si ko lai. Easter Sunday le Lent timi rawlulh thlacam cu aa pehtlai lomi a lo ko nain kan hawi a simi hna Roman Catholic le Englican pawl nihcun an zapi te phung zulh awk in an tuah i an (Lectionary) ni thlarelnak zongah an telh chih.

Kumzabu 3 hrawng ah a cheu nih ni khat hnih te rawlulh thlacam an ngei. Kumzabu 4 a hung phak cun  ni rawlulh thlacam (Pascha) tiah an ti. Thawhthan hlan in an rak ulh cang. Cucu a biapi tuk ah an ruah mi a si. Cu rawlulh zarh cu zarh thianghlim Holy Week si lo le duh a nungmi zarh (Passian Week) an rak tinak cu a si. Kumzabu 4 thawk in zarh 5 chung le ni 6 rawlulh thlacam cu an fonh I ni 40 thlacam caan an rak ti. Hi an thawknak cu kumzabu 1 hrawngin a hram a rak feh caah a si. Cu hrawng ahcun, “Lent” cu Lanhtak Puai “Passover” timhtuahnak he pehtlaiin an rak tuah. Kumzabu 2 hrawngah cun tipil in lai timhtuahnak caan ah thlacamnak an rak ngei tawn. Cu nih un kumzabu 3 le 4 hrawngah rawlulh thlacamnak tiang thazaang an laknak cu a si. Kumzabu 4 hrawng ahcun phazawngdang (Candal) van buin pumhnak an rak tuah. Cu bantukin , “Lent” ni 40 rawlulh caan zongah phazawngdan van buin thla an rak cam tawn.

Tuchun zongah thlacamnak in Khrihfabu pi cun tuah a um lem lo hmanhsehlaw pumpak in thla a cammi nih cun, “Sa ei lo, zu dinlo, kuak le tonghtham tawnmi a tha lomi thil kha hrial in an ulh-amh tawn. An awr duhmi le an pumas diriamhnak caah phaisa an rak hloh tawn mi tu khan sifak ngahtak le hmeinu hmeipa kha an bawmh tawn hna. Cucu Isaiah chung i kan duhmi rawlulhnak a si a tim (Isa 58:6-7) cu a si. Cu ti an ulhnak cu Jesuh Khrih nih kan caah  nganfah a tuarnak le a lu a hlohnak bantukin midang caah kan nih zong kan pum hrimhrim kan I hrem ding a si timi ulhnak an ngeih cu a si.