CHIN NUNPHUN LE KHUAZING

Biahmaisa: Kan umnak vawlei pi hi miphun tampi umnak a si bantukin cu miphun cio nih an mah le sining phung le lam ngeih cio a si ti cu al khawh lo a si. Vawlei mi zapi hi miphun phunkhat ah i fonh kho dih usihlaw a `hatnak a um ve lai bangin a chiatnak le a nuamh lonak a um ve ko hnga. Miphun phunkhat sinak a feh tertu cu phunglam le nunphung hi a si bik ko lai ti cu al awk ttha lo in a um. Nunphung nih miphun phunkhat sinak cu a hruai peng ding a si. Phunglam le nunphung a ngei lomi le zeiah a rel lomi miphun cu pa ngei lo laakfa le miphun cawh hrinmi kahpia hna cu hram ngei loin a car i a thi colh ding thingkung bantuk an si ti chim ka duhmi a si.

Chins (Laimi) zong China-Tibet lei in a rak rami miphun khat kan si ve timi hi theih cio a si bangin rak langhter `han ka duh ve. Kan pi/pu hna nih an rak i kenmi le an rak ngeihmi phunglam le nunphung cu a tu kan umnak tlangcung tiang zong philh loin an rak I ken ko ti cu theih ciomi a si. Cucu techin fapar hna nih i zohchunh in pehzulh awk rianngan kan ngei ve. Minung nunning hi hlanlio lungchan in atu IT(Information Technology) chan tiangah aa thleng leng mangmi a si i, a ra laimi chan zongah a biapi te laimi Bio-technology or Biodiversity chan kan vun phanh te laimi zongah aa thleng chin lengmang lai i, miphun tenau pawl cu an nun phung an thlau kho menmi a si. Globalization nih vawlei hi a bitter chin lengmang i minung vialte i naih/theih deuh chin lengmang in a kan sersiam tikah cun ruahnak, hmuhnak, duhnak, tinhmi zong a kau, a sang chin lengmang ko. Nihin zong ram `hancho sinak nih a kan dolh chin lengmang i, miphun phunkhat sinak zong thlau a fawi temi dirhmun ah um a si. Cucaah miphun pakhat si venak thlau duh lo ahcun pipu chan in rak ngeihmi phunglam le nunphung hna kha kawl `han, kilven le fek tein itlaih cu a herh hrim-hrimmi a si ko hnga.

1900 C.E. hrawng in Chinram ah Western Khrifa phung a rak luh ve tikah Chin (Laimi) Khuazing phunglam in Jesuh phunglam ah rak luh a si. Khrifa phunglam nih heh tiah rian a `uan lio ah Laiphung cu a lotlau deuh chin lengmang ve. Khrifa phung a rak phorhtu pawl nihhin Chin Khuazing biak nunphung chungah rak lut hmasat in rian`uan rak thawk hna sehlaw Khuazing phung le Jesuh phung kha pehtlaiter in rak kalpi a si lai i a tu zong Chin nunphung cu fawideuh, dawhdeuh le man ngei deuh ngai in hman a si hnga. Kum zabu 20 chung kha Khrihphung sinak kong lawngte ceih/chim/uar a si caah Chin (Lai) phunglam le nunphung kha rak hlawt le rak namchuk a si. Atu cu kum 100 Jesuh Khrihphung sinak kan lonh ve cang hlei ah kum zabu 21 chung kan vun luh ah hin

kan phunglam le nunphung hramh `han ding rian nih a kan hauh `han caan a si ve cang tiin ka ruat. 1999 kum, April 1-4, Hakha khuapi ah kumza tlinnak Civuipi kan tuah lioah Chinmi kan pa cem Rev.Dr.D.VanBik nih, “Chinmi hi Khrifa kan sinak kum za a tling ve cang bang, ca le holh kan ngeihmi zong a tlau ti lai lo caah  Chinmi hna zong minung pei kan si ve ko cu e, tiah ti hmanhsehlaw, a tu chanmi nih kan pehzulh lo ahcun ca le holh cu hman loin kaltaakmi men ah a cang kho ve ko. Midang holh le nunphung nih a kan khuh ahcun kan ca le kan holh cu a dih ko lai caah a tu lio kanmah rual nih pupa hna rohmi nunphung cu hramh `han in tharchuah `han a hau cang tiin ka hmu. Chin nunphungah a biapi cemmi cu Khuazing phung (Khuazing Tradition) hi biapicem a si ko ti langhter ka duhmi a si.

CHIN NUNPHUNG BIAPI DEUH

A. Minung i pehtlai/hawikomhnak (Social relationship)

1) Mizapi caah lunglawmhnak puai le ei dinnak tuahpiak khotu si zuamnak.

2) Fanu sunsak le upatnak caah chaw hauh le puanphah kaiternak.

3) Dingthlu le Lairel in biading kawl in nuhmei le ngak`ah caah ruahpiak.

4) Puai tuah lio a tlamtlin awkah cingla rualchan hna i bawmhchanhnak. (Arsathah).

5) Thihloh damlo tikah le khualtlung umtikah i `hut tohpinak.

6) Rawlcawih, sathah tlangzam, thlachiat ruat, i hrawm le i zohkhenh le nupi hal phung ningcang te in tuahnak.

7) Khua le ram kong ceih, pekchanh nak tuah tikah Tual/mual ah pumh khawmhnak.

8) Pumpaak tuahsernak bang, mah cung le tefa cungah a tlung`han dingmi sinak.

B. Nunziaza caah (Ethical)

1) Mi pakhat le pakhat kar, khua le khua kar laakah lungtlin biachahnak a um tikah sathal hmachunh tuahnak.

2) Misual hna kha Khuazing nih an phuan te lai khah tiah an cawn piak tawn hna.

3) Pa, nu, ngakchia zulh phung rak ngeih a si. Mi hmaiah biachim holhrel umtu ningcang, rawl ei tidin ningcang, nu le pa upatning cawnpiak.

4) Thihhnu mithi khua kong le vawlei i thil`ha tuahmi bantuk in pial ral ah co `han.

5) Innsak, lotuah ningcang phungphai.

6) Nunzia cawnpiaknak caah hla,phungthluk le biafim hna ngeih.

7) Tlangchuak biaceih (tisatlok, vawleiei, pherzual, chiatserh, hmunhalh, sual ngaihthiam dingah sathilonh a hauhning.

8) Mino hawikomhnak caah zawlbuk tonkhawmh ih`inak tuahpiak le fim i cheuh.

C. Pekchanhnak (Sacrifices)

1) Puai tuah tikah a hram thawk le a donghnak ah Khuazing sinah thlacamnak (Zingdangh) an tuah.

2) Khuatlak innlo tuah tikah pekchanh hmasat.

3) Misual `hol, khuathianh le inthianh tuahnak.

4) Nupi tthit lioah arti pum cheuh-barh in nu/ va biakam tuahter.

5) Lainawng le sual pipa a tuahtu hna liam cawiter.

6) Pipu hna sinah Arthintuh pekchanh.

7) Thinphan thlalaunak ton tikah Maw! Khuazing tiah thla an cam.

8) Mang le kut`ial a hmaan venak a um tiin zumh.

9) Tual/mualah Bungkung ciin, inchiat, thlaauh, bawitung, thingthiah hna tuah.

PUAI LE LAAM PHUNPHUN

1) Khuangcawi/ton, bawite bawi, cakei fim, sasawm tuk, nupi `hit, Nau-Zingdangh (nauchuah pekchanh) hna hi Khrifa nih lawmh puai, Christmas, Kumthar, Thawh`han, Civui, pumh `inak hna he aa pehtlai dih ko (Tual i tuahmi kha Biakinn ah tuahin thlen a si bia a si ko).

2) Thuam: Chinmi nih thilthuam le fenhaih ningcang ngeih a si, Khrifa si hnu chinchin cu Mirang thuam (Necktie le suit), lungyi le taihpung rumroin zungkai le Biakinn le puai ah chuah a si cangmi hi ruah a hau hnga.

3) Chinmi thuam ah cawngnak, conlo, puanrang lamkalh, pu le maimaw puan, sahrep puan, zopuan, hni le biar, lu

`amhnak le ban `amhnak, taiveel, thawi, thiamthil, `hirual hna an si.

4) Tuanbia le phungthlukbia, hla le laam, thiamnak phunphun.

Acunglei ka langhtermi hlei in tampi a um rih i, Khuazing phunglam in an rak i tlaih vemi hi atu lio Baibalca (Jesuh phunglam) bantuk a si ve ko ti hi kei cu ka pom ko. Baibalnak hmanh in Lai nunphung cu abiapi deuh tiah langhter ka rak duh.

CHINMI KAN HRAAMPI

Chins cu Mongoloid stock Tibet in aa thawk i, B.C.E 3 in Chin timi min a um cang. An hrampi cu Tuluk ram a si ko. Chin Sih Huang ti chan in an um cang timi theih khawh a si. Chin pennak nih Chou pennak kha a hrawh i, mah tein aa uk ciomi ramkulh tampi kha a fonh i, union pakhat ah a ser i, ram`hen 36 ah `hen in ukmi ram a si. Chin Sih Huang ti cu uktu a pakhatnak a si i, B.C.E 246-210 tiang a `uan. Cu pennak hnu ah Chin timi min kha China tiah vun thlen a si. Cu hnuah Chin pennak cu Hun pennak nih a vun rolh ti a si.

A TU CHIN TIMI

C.C Lewis, Elizabeth E. Bacon, le Captain Forbe hna nihcun Chinmi pawl cu Tibetan- Burman an si tiah an ti. 1855 kumah Yule nih Chins le Lushais hna cu Indo-Chinese karlak um miphun an si a ti ve, Kuki, Nagas le Chins (Khiens) ti an si a ti. Col. Phayer nih C.E.166 ah Arakan tlang in chaklei a ummi hna cu Indo- Chinese chungtel Chins, Mr. McCabe zong nih Chin-Lushai chungkhar hna cu Indo-Chinese karlak an si i Kawl pawl he an zumhning, mui le sam le an phunglam aa dang ngai ko, Lolo, Meo le Tibet pawl he tu an i naih deuh I vancung biaknak an ngeihmi nih Chinese, Chins, Lolo le Meo hna hi a khahter hna, Kawl nih an ngei lomi biaknak le phunglam a si (Chin Dinasty, 1976, World Book Encyclopedia, USA). Chin timi min hi Chinese pawl nih an auhmi hna min Chain Chin phun an si i, tuu a cawng tawnmi an si ti a si. Chinese emperors pawl nih Chinmi cu an tuk hna i tlaihkhih an ton caah luat awk ah BC.E. 500 lio, Anyang in nitlakleiah an kal, a cheu cu nitlak lei a cheu cu thlanglei ah an kal ti a si. Thlanglei sang a kalmi hna cu Tuluk nih an `hol `han hoi hna ruangah thlanglei ah an I thawn chin lengmang, C.E. 1 ah Yunan province an phan tiah Tuluk tuanbia `ialtu Tang nih a cauk ah a khumh, hi hna pawl hi atu Chinmi hna an pupa cu an si ti asi. Chinram ah sii lei in siangbawi tuanah a rak rami Dr. East nih 1900 hrawngah Chinram khuakip a tlawnnakah kum zakhat a si cangmi Falam peng putar pakhat interview a tuah i, cu cun Chinmi pawl hi Tuluk in a rak rami an si ti kha a theih ve. Prof. Luce nih Chinmi cu Tuluk nitlak lei le nichuah Tibet in thlanglei Hukong nelrawn leiin an rak ra a ti ve.

Prof. Lehman tu nihcun Chin pupa hna le Burmese pupa hna cu Kawlram an rak phan lio ah aa khat lomi miphun an si veve ko i, Chin pawl nih Chindwin Valley an rak phan hmasa, Chin ti le Chindwin timi bia hi C.E. 1300 Pagan lungca ah aa `ial cang a ti. Chins pawl cu C.E. 800 in Chindwin nelrawn ah khua an rak sa diam cang lai tiah a zumh. Chinmi pawl cu cunglei Chindwin (Kalay-Kabaw Valley) ahhin A.D.1295-1395 tiang Khampat khuapi an ser i dai tein le nuam ngaiin kum zakhat khua an sa kho, hi lio hi Chinmi tuanbia ah a min a thannak bik tuanbia a si tiah Mizo tuanbia tial tu Lalthanlian le Zomi tuanbia tialtu Kipgen hna nih an tial. Cun Prof. D. G. E. Hall nih Chins pawl a tu tlangcung tiang a rak tholtu hna cu Shans an si tiah a fehter. Chinmi tlangcung lei an rak kai kum hi Kalaymyo khua an tlak hnu C.E.1395 hrawng ah a si i Manipur a phanmi hna hi C.E.1554 ah an phan ve ti a si.

Chinmi chungin kum sau Khuazing-Pathian rian`uantu Rev. Dr.Hre Kio cu 2006 kum ah interview ka tuah i a ka lehmi cu. “Chinmi nih Pathian tiah kan auhmi hi Kawl pawl an nathpaya min Ashin Hpaya  timi nih a kan khuh rua e. Cun Judson nih Htawarah Hpaya hpa Hpayashin tiah min a bunh piak hna thawng in Kawl Krifa auhmi min nih a kan khuh caah Tedim nih Pasian, Hakha- Falam-Mizo nih Pathian kan ti venak hi a si ko rua.”

Kei zong a si theu lai tiah ka hmuh/zum ve mi cu, kan rak chuahkehnak ram um Tuluk pawl nih hin an Khuazing min kha Shengti, shen, Tien, Tien Zhu tiah an auh ve tikah cu min cu Tuluk le Tibet in a rak rami Kawlram um pawl nih kan i laak ve i, Kawl Buddhist nih Ashin, Shin, Ashin Hpaya, Hpayashin an ti, Khrifa hna nih Htawarah Hpaya Thakhin, Ashin Thakhin tiin an ti ve i, Chinmi nih hi ti kan ti ve nak hi a si ko lai dah ka ti ve. Chinmi nih Vancung Pathian, Vancung khua ummi kan Pa, a thiangmi kan Pa ti te hna hi kan hman len ve hi. Sihmanhsehlaw, tlangcung lei a rak kaimi kan pipu hna nih an phunglam le an biaknak ah Khuazing timi min cu a sang bik le zeizongte sertu tiin an rak ngeihmi le an rak upatmi min a si ti hi ka rak langhter duhmi a si.

KHUAZING LE PATHIAN

Khuazing: Hi min hi Chinmi kan kokek holh ah a rak thuk ngaimi le sullam a ngei ngaingai mi biafang a si. Chinmi pupa biaknak ah min sungbik a rak si ti le Pathian timi min cu Khuazing timi minkemh le a thiannak, vancung um kan Pa tinak a sinak kong ka rak langhter chih duhmi a si. Khua le Zing timi ah sullam ka rak langhter hmasa lai. Khua timi Chin (Lai) holh ah a phunphun in hman khawh a si. Khua timi a bikin langhter ka duhmi cu, sertu le sermi cungah nawl ngeitu a si. Zing ti cu mit in hmuh khawh lomi thawnnak, nunnak hrampi, minung nunnak lawng si loin zeizong te thawnnak thlarau a si. Ni, thlapa, ruahti le tiva, ceunak le muihnak, caan le hmunhma cung i thawnnak a si. Zing timi cu a hrampi Khuazing sinin a rami a si (Dr. Lian H. Sakhong le Dr. S.Ngunling an bia ka Laak chih).

Cucaah Khuazing ti cu a sang bikmi min putu biakmi a si. Amah cu thlarau le minung tel in zeizong vialte sertu le uktu a si. Nunnak ngeimi vialte a hrampi a si. N.E. Parry nih zeizongvialte an Pa a si a ti. Khuazing cu nunnak hrampi le a petu, Chinmi nih zeizongte cungah nawlngeitu le mersang khotu a si an ti. Chinmi nih Khuazing cu tuanphung, tuanbia, thlacamnak, biaknak puai, hla le phungthlukbia chungah a um tiah zumh a si. Khuazing cu minung le mithi khua hna a pinlei pi ah a um i, chuahnak le thihnak a ngei lo nain a chuak ding le a thi dingmi vialte a theih dih, Khuazing cu muihlak zong zan zongah thil a sining a hmu khotu a si. Zing le zaan zong uktu, ceunak le muihnak zong uktu, thihthiam minung bantuk a si lo, minung tu cu a thih tikah a zing cu a ngeitu a simi Khuazing sin a kir than ve lai. Zing tel loin zeizongte, a bikin thilnung hna cu a nungkho ding a silo

caah Khuazing cu nunnak petu a si.

(Singkhawkhai, 1984, Parry, 1932). Khuazing timi ruahnak le Tuluk nih Ying-yang way an timi ruahnak hi aa lo pah ngai ti awk in a um. Minung phungah, nuhrin holh le bia cu nunphung, zumhnak le midang hna he i pehtlaihnak te hna ah a biapi ngaimi a si ve bangin,nuhrin holh le biafang nih Khuazing tiah a bunh a hman i, biapi chiah ding le kilven ding a si. Zeicatiah pupa hna nih rosung an kan rohtaakmi min a si caah a si. Khuazing min cu kan pipu hna nih a sung bikmi le an rak auh hmasami min a si i, Pathian timi tu cu miphun dang le biaknak dang sinin an rak laak chommi Khuazing i a min kemh le a thiannak mintu a si deuh rua tiah langhter ka duhmi a si. Kawlram chungah Khrifa asi vemi kan unau Kachin le Kayin hna zong nih Khrifa an rak si hlan an pupa hna nih an rak sakcia mi le an rak bunh ciami min kha Khrifa an si tik zongah an hman than ti cu an tuanbia rel tikah theih khawh a si ve. Kayin nih an biakmi min cu Kasa, Kachin nih Kasang,Chinmi nih Khazang, Khawzing, Khuazing tiah auh cio a si i, aa khat dih ko tiin ka chim duh ve nak ka langhter. (N’ngaikam, Theology from Kachin stories, 2004, Interview: Awngli, 2007, San C. Po, The Burma & Karen, 1928).

Tuchan ah vawlei cu a bi tuk cang i, theih hngalh le relmi zong a tam deuh cang caah Khrifa kong cawn ding hmanh cataang sangsang tampi kan ngeih cang hna hlei ah biaknak dang hna an zumhning le an kong zongtheih piak le hngalhpiak deuh an si cang, kan biakmi Khuazing hi zei bantuk biaknak cungah a lung a tlin bik hnga ti zong kan hngalh kho hlei lai lo nain keimah biakmi hi a si bik ko rua timi kan i tlaih cio ko lai ti ka zumh.

Miphun kipah Khuazing-Pathian phuannak hi aa lo cio lai lo nain phuangtu cu pakhat a si ko. Khrihfa sinah Khuazing phuannak cu prophet hnu bik le sangbik Jesuh a si,Muslim sinah aa phuannak cu prophet Mohamed, Hinduim sin aa phuannak cu Brahman, Buddhists sin aa phuannak cu Gotama, Confusion ah Confucius hna an si ko i,Laipian zong Paucinhau in a rak i phuan ve ko i, kan pupa hna sinah Khuazing ti in a rak i phuang ve ko kan ti lai cu.

THLARAU DANGDANG HNA HI KHUACHIA HE CAWH LO DING AN SI

1) Khuahrum: Mikip nih Khuazing pekmi zing cu ngeih cio a si bangin cu nunnak cu thlarau pakhat nih a kilven ti a si i, cucu khuahrum a si. Cucaah khua le innchungkhar hna nih khuahrum cu kumkhat vawikhat in an biak i an pekchanh tawn ve, zohkhenhtu thlarau ti le khamhtu tiin hmuh a si. Khuami nih an pekchanh tikah Zingdangh an ti i, innchungkhar nih an pekchanh tikah chung um biak le chiatserh kan tuah tiah auh a si. Khuazing kha khuahrum min in an biak tik poahah khuahrum biaknak tiah an auh tawn. Khua uktu khuahrum kha ramuk bawi le khuabawi nih an pekchanh tawn ve. Hmun pakhat Tual/mual timi ah Bungkung an cin i cu thladem ah cun Khuazing biak, khua le ram kong ceih le phai, puai le laam tuah nak ah an hman tawn nain Khrifa si hnu cu

biakinn, townhall le inn khan/tual ah hman a si cang.

2) Lulpi: Lulpi cu vancung kong he aa pehtlaihmi thlarau le mi bawmtu a si. Vancung a dot niam deuh ah a um ve i, Khuazing umnak nakin a niam deuhmi hmun ah khuahrum he um an si i, vawlei le Khuazing umnak karah an um ti a si. Lulpi cu Khuazing zong a si lo i, khuahrum zong a si lo nain mibawmh rian kha khuahrum he an tuan`i tawn ti a si. Mi bawmtu a si bangin mi nih harnak le thinphan an ton poh ah ‘Maw! Khuazing! Maw Lulpi! Tiah an aunak cu a si. Khuazing nih mi bawmhchanh a duh tikah Lulpi thlarau cu vancungmi bang a thlah tawnmi a si tiah zumh a si.

3) Khuavang: Chin phunglam chungah khuavang timi a rak um i thil ti khotu a si ve. Mi chungah a lut i cu mi hna an herhmi bia a phuan tawn ti a si. Cucaah Chinram ah Ni`ial khuavang ti le Ngunnu khuavang ti hna cu minthang an si. Khuavang cu muihlak le zaan zong ah thil a hmu dih khotu a si i, thil a tuah khotu zong a si. Khuavang nih hmailei thil a cang te laimi a hngalh chung i prophet bang in cu ti khan thil a cang lai khah tiahmi a chimhchung tawn hna i a chim bangin thil a hung si taktak ve ko tiah zumh a si.

4) Khuachia: Khuachia cu Chinmi nih Sehtanrulhreu ti zongin an kawh ve tawn, mi caah thilthalo a tuah mi thlarau thalo le lusifar tiah auh a si tawn. Khuachia cu minung thlachuah pe khotu si loin, mi kha zawtter, thihter le harnak pek a hman caah an tih I dohdanghnak an tuah piak i an thol tawn ti a si.

Biadonghnak:

Nunphung cu miphun a hmunhnak dingah a biapi ngaingai mi a si. Biaknak zong miphun i ruahchanmi thlachuah pe tu le hnangamnak petu a si caah hi pahnih hna cu hmunkhat ah miphun thanchonak caah thazaang le thawnnak a si. Zumhnak le nunphung-lam cu a kaltti mi a si caah minung chanchung ah a biapi zungzal mi a si. Cucaah Judahmi hna nih an nunphung le an biaknak Yahweh tradition cu biapi in an chiah zungzal bang Chinmi zong nih kan nunphung-lam le Khuazingphung (Khuazing tradition) cu biapi ngai in kan i tlaih ve i hmai ah kan norpi lengmang a hau ve lai. Cu tikah Chinmi kan kan nunnak le kan man ngeihnak cu a thang chin lai i, miphun dang hmaiah zahpi lo ding miphun ah kan i chuah ve hnga. Sal lungput nih miphun a daw lo i, pipu hna phunglam le zumhnak tha zeirel loin tuah ah cun tumchuknak a phanter khomi a si. Hmailei tefa chanthar hna nih an kan mawhchiat lo nakhnga dingah Jesuh Khrihphung zumhnak le nifa kan nunnak chungah pipu nunphung le Khuazingphunglam cu upat le komh thiam in hmailei norhpi hna u sih ti hi a dongh nakah langhter ka rak duhmi a si. Hi capar hi ka Ph.D. Dissertation a muru pa khat a si ve.

Rev. Lian Dokham (Ph. D)

Chin Christian College

Hakha, Chin State