LAIHOLH KONGKAU AH LAITLANG KAN CHAMBAUNAK

Dr. Than Htun

Atu kan khualtlawnnak hi Pu Za Hre Lian nih lam cheuchum tiang a kan kalpi. Dr. Htin Aung hruainak in kal kan i tim nain Sianghleiruun kong ah ttuan ding a ngeih caah a kan zul kho lo. Anmah pahnih nih phaisa lei in siseh, minung thazaang in siseh rak kan bawm hlah u law kan khualtlawnnak hi a tlam a tling kho hnga lo. Nan cungah lawmhnak tampi kan ngei. Kanmah lei zong in kan si khawh tawk in kan i zuam ve caah kan hun chuahpi mi hi nan kan cohlanpiak lai tiah ruahnak ka ngei. Cun kan khualtlawnnak ah a kenkip in a rak kan bawmtu nan dihlak cungah lawmhnak chim ka duh.

A hmasa bik ah Laiholh kongkau hlathlainak aa thawhnak kong chim ka duh. A luancia kum nga-ruk hrawngah London Sianghleiruun in nichuah lei kongkau hlathlainak Sianginn ah ca ka chimh lioah holh kong ah professor a simi Dr. Hernderson he rian kan rak ttuantti. Amah hi South East Asia ram chungah holh kong a thiam taktakmi a si. Atu tiang ah Mon, Karen, Kawlholh le a dangdang holh pawl zong tampi a hlathlai cang. Keimah nih ‘Sayamaci, na hlathlai ding a tangmi cu Laiholh a si. Ca na chimhmi hi i din chung law, keimah he Laitlang ah ka zul ve ko ngat’ tiah ka sawm. Cu lio cu kei zong pensen ka lakka a si i kaa manh lio a si. Ahnu ah ka rak kainak Sianghleiruun nih cachimh dingah an ka auh i ka chimh lio ah Hernderson sin in ‘ ka ttialmi Karen Dictionary zoh tthan dingah Kawlram ah ka kal lai. Laitlang lei kal ding cu na tawlrel kho lai maw tiah a ka hal.

Sianghleiruun ah lecturer ka ttuan lio a si caah ka cunglei bawi nih an kan sianh hnga maw ti zong ka phang pah. Asinain vantthat ah kan Rector pa cu Kawlram holhlei hlathlattinak bu nih an tuahmi seminar ah a rak kai ve i “ holh lei kong hi ka huam tuk cang” a ka ti. Ka ca ah caanttha tuk a si caah Hernderson nih Laiholh hlathlai a herhnak kong kha ka chimh colh. “ Ah! Attha tuk! Chin vuanci zung ah kan chimhpiak hna lai. Cun Rangoon sianghleiruun zong nih hnatlak ding le hlathlai dingin ttuanvo an lak ding tiangin kan chimhpiak hna lai. Hernderson zong Kawlram a luhchuahnak a fawi deuhnak ding caah Visiting Professor rian kan pek lai. Asikhawh ahcun keimah zong nih kan zulh ve hna lai a ka ti.

Cu pinah Chin Vuanci pa zong nih ka si khawh tawk in kan bawmh hna lai a kan ti. Asinain, kan ttuan taktak tikah cun kan i ruahning tluk in hma a kal kho lo. Hernderson zong pumpak ngaihchiatnak a ton caah Kawlram ah thlakhat le a cheu lawng a cam kho ding a si. 1954 October thla dih laite ah van zuanglawng in Kalaymyo ah kan kal. Kalaymyo in Laitlang lei ah kan kai tthan. Lam a chia tuk hringhran.

Nawncek lawngte a si. Cachimhnak zung ah a ttuanmi ALuai nih a kan don. Kan i timhnak ahcun Hakha, Falam, Teddim tiin khuakhat ah ni 15 cio cam ding a si. Asinain lam a chiat tuk lio a si. Hakha ah kal khawh a si lo caah kan thulh tthan.

Hakha timi cu Laimi vialte i ANUH PING NGAI BAHU OOSI a funtomnak a si. Hakha kan kal khawh tthan lo caah kan khualtlawnnak caan a thar in kan thlen tthan. Asinain kan hlathlaimi holh ah Hakha holh kan telh khawh caah kan hna a ngam. Hakha holh aa tel lo ahcun kan hlat hlaimi a tlam a tling kho hnga lo.

Falam ah ka hawile tthing pawl he kan i tong tthan. Siah Luai, Lam Cin Thang, Vuanci pa nau a simi Sun Mang le Engineer Lal Bik hna an si. Mah hna pawl hi Vawlei ralpi II nak a dih hlan ah Laiholh a ka chim hmasatu an si. Mah lio caan ah ka rak khumhmi aw chuahning Ttepphel cu Sianghleiruun ca-inn ah ka chiah tak hna. Asinain, Japan nih cu ca-inn ah ka rak chiahmi cu an rak lakmi lakah aa tel ruangah tampi kan sung. Ahram in a thar in kan thawk tthan. Dr. Stain hi Anthropology kong a chimtu a si pinah holh lei zongah a thiammi a si. Chirhchan ding caah thilri a khon ciami tampi a um. Hernderson nih Siah Luai sinah Tlai Sun timi Falam holh phunkhat karama a cawn. Lam Cin Thang sin zongah hlan pupa hla a khawmhmi a um. Hi hla hi a sullam a thei thiammi an har ngai cang ti a si. ‘Asinain Tonzang ah kal u sihlaw a sullam an chim kho tu an um rih ko lai,’ tiah Lam Cin Thang nih a kan ti.

“A si khawh chung in a caan na lak lai i Laiholh chung in mi tam deuh hmanmi peng holh cafang (vocabulary) um tuning na hlat hlai lai,” tiah Hernderson le Stain nih `uanvo an ka pek. Asinain, hman a tammi cafang 1200 khomh i zohtthan ding ah a caan thlathum hrawng a rau ding a si caah;

1. Holh tampi chung in cafang tlawmte maw kan khawmh lai i kan hlathlai lai. Asiloah

2. Holh phun tampi chung in cafang tampi kha dah kan hlathlai lai tiin biakhiah ta a hau.

Asinain ahnu ahcun mi tam deuh hmanmi holh phun tlawmte chung in cafang umtuning a kenkip in nifatin an hman pengmi cafang 180 hrawng an um tuning kan hlathlai lai tiah bia kan khiah. Kan sining le a caan he zong aa tlak bik tiah kan ruah. A donghnak bik a simi rian cu holh phun 22 chung in hlathlaimi cazin (a) le mi tamdeuh hmanmi holh phun 7 chung in tampi hlathlai mi cazin b) an si. Mi tam deuh hmanmi holh hna cu: Thado, Teddim (Kamhau ti zong in an auh), Hual Ngo, Laizo, Hakha( Lai ti zong in an auh), Asho, Khumi..tbt hna an si. Lushei holh le Hualngo holh hi aa lomi cafang tampi an um.

Kan tlawnnak kong cu a tawinak in ka hun chim lai. Dr. Stain he kan i ton hnu in Lung Bang ah kan kal. Zaankhat kan riak. Ahnu ah vuanci pa nih a sinah riah dingin a kan auh caah kan ihphah tom le kan thilri pawl cu Jeep cungah kan chuan i kan i thawh. Kan i timh tuahning zoh ahcun a tlam a tling ngai ding a lo nain; kan hlathlai ciami vialte rawk dihlak deng tiang in vanchiatnak kan tong celngel. Laitlang ram cu rul bantuk in a kawi in a kual... A dingmi lam hi tam a um lo. Lam kiak pakhat ah thilri zohkhenhtu pawl theih loin ihphah tom pakhat lam thlang ah a tla. Vanchiatah Hernderson ihphah tom a si ai. Cu chung ahcun Falam ah kan hlathlaimi cafang um tuning kan ttialnak cauk pawl aa tel chih. Tonzang kan phak tikah voikhat zohtthante ding kan timi a si. A tlau kan theih le cangka in vuanci pa nih palek zung khan nan hmuh hlan lo nan kawl lai tiah thawng a thanh colh hna. Nan hmuh ahcun laksawng kan pek hna lai a ti. Asinain nihin tiang zeithawng hmanh kan thei ti lo. Aman in tuak khawh lomi Hernderson hlathlaimi vialte kan sung dih.

Lung nuamhlonak bia tlawmpal ka chim caah ka ngaithiam uh. Hernderson cu hi hlathlainak bu hruaitu a si. A kut tangah rianttuanmi kan si i harnak kan ton tikah bochan awk tlakmi a si. Amah kut tangah ka ttuanmi hi ka van a ttha tuk ka ti lengmang. Holh kan hlathlai tik zongah a hna a fim, a khul a rang i an aw chuahning zongah awchuah hmaante in a chuah khawh. Amah hlathlaimi he tahchunh ahcun kei ka hlathlaimi cu ngakchia lentecelh bantuk a si. Kawlram ah amah phaisa bak in a ra. Ngaihchiatnak a ton lio a si ko nain biakam let a duh lo ruangah a rami a si. Amah daithlan si loin vanchiatnak kan ton tikah ka hlathlai duh tthan a ti zongah a caan a ngei ti lo. Dr. Stain tu cu Tonzang ah zerh hnih a cam. Hernderson cu keimah he Teddim ah kan kir tthan a tlaumi can ah tiah kan si khawh tawk in rian kan ttuan, heh tiah kan hlathlai tthan.

Lai tuanbia umtuning le ka hmuhning tlawmpal chim ta ka duh. Tuanbia a cawngmi ka si caah holh umtuning zong hi tuanbia he pehtlai in ka zoh thiam. Kawlram tlangcung ah a ummi hna hi kum 100 kan tuanbia lawng chim awk kan ngei. Cucaah Antroponetry le Anthropology lei in hlathlainak hmang in Tuluk tuanbia chung ah aa `ialmi chung in hlathlainak pinah cu hnanak hmanh i zumhtlak a si deuhmi holh pakhat le pakhat tahchunhnak (language camparison) hi a si. Holh umtuning kan zohchunh tikah aa khatmi kha a biapi ah chiah in kan hlathlai. Cu lawng ahcun miphun pakhat i an tuanbia kan hngalh khawh, kan chim khawh. Laiholh hi a dang Tibeto-Burma holh he zohchunh tikah cafang a rum tuk ti kan hmuh.

Kan hlathlaimi chungah hman a tammi holh phun 7 chung ah cafang 1000 hrawng kan hun tahchunh tikah aa lomi cafang kan thim i, a bubu in 700 hrawng ah a taang. Cu hna chung ahcun Tibet holh he aa khat nawnmi 100, Kawl he aa lomi 170, Karen he aa lo nawnmi 137, cun Tibet le hlan Tuluk holh phun he aa lomi 125 a um. Asinain aa lo nawn kan ti tikah ruah ding tampi a um rih.

Laimi hi Kawl ram lawng ah siloin Indian (Manipur) le Bangladesh (Chittagaung) zong ah tampi an um. Tuanbia ning ah Laimi hi ni chuahlei in ni tlailei ah an i tthial hi a tam. Chaklei in thlanglei ah an ttum hi a tlawm. Rangoon ah a ummi India le Bangladesh embassy bawmhnak in anmah ram ah Laimi zeizat an um ti kha 1951 milu cazin in kan theih khawh. India (Manipur) ahhin Laimi sing 5 hrawng an um. Cu pinah Laiholh he aa lo pahmi holh a hmang pahmi Kuki Chin hi India lei ah 420739 an si. Pakistan milu relning

ahhin holh umtuning hi fiangte in a zoh lo. Holh le miphun an cawh. Laiholh a chimmi 3500 an um an ti.

Zabu 4 le Zabu 5 hrawng ahhin Laimi pawl hi Hukong tlangthuan le Chindwin tiva chaklei hrawng ah an um rih. Pagan lung cattial ah Chin le Chindwin timi biafang hi zabu 13 hrawng ah kan hmuh cang. Chin ti hi Kawl nih “Aa khatmi kan si, hawikom kan si ti duhnak ah an auhmi a si hnga maw?” ti’n ruah ding pahnih a um.

1. Hlan lung cattial ah Kawl le Chin ral an i tu timi, a pelte hmang kan hmu lo.

2. Chindwin tiva pawng hrawng ah mi an rak kawl ti belte a um.

Asinain saltlaih ah an kal tiin ruah ding a si lo. Kaphnih hnatlaknak in sal an i caw, an I thlenmi tu a si lai. Pagan chan ah Kawl hi Thets (Sak), Kandu (Kant’u), Mon, Shan, le Wa- Palaungs miphun pawl he ral an rak i tu. Asinain, Chin cu hawikom bantuk in an in ruah hna tiin ka ruah. Cun, Yaw tiva, Mu tiva le Irrawaddy tiva pawng hrawng kan zoh tikah “Laica/holh te zong hi miphun fate nih hmanmi si ko hmanhseh law, miphun tling pakhat kan si caah Laica/holh te hi `anh le tlamtlinh ding khi i zuam cio awk asinain Politics tthalo tampi a um tawn caah cu pawl nih cun an i theihter duh tawn lo” Monywa chaklei pin cun Laimi an rak um bal tinak hmelchunhnak kan rak hmu kho lo. Cucaah Pagan chan lio ah Laimi pawl an rak umnak cu Monywa chaklei Chindwin valley pakhat lawng a si ti’n chim ka duh. Hi ka hmun ahhin anmah um in um ko hna seh tiah Kawl nih ti hna sehlaw a dawh. Atu ahcun Chindwin vallery ni tlaklei kam ah tlawmpalte lawng an um cang. Ka chim duhmi cu Pagan pennak a dihhnu ah tinak a si. Chindwin pawng hrawng ah daite in an um khawh ti lo caah tlangcung ah an kainak a si. Cuti asi ah, Pagan pennak a dih in zeidah a cang ti zoh ta u sih. Kawlram chaklei in thazaang tthawng ngai in a rak lutmi cu Shans an si. Shans pawl a rak tthawltu cu Mongo an si. AD 1367 ah Sagaing khua tiang an lak khawh. Laimi pawl zong Chindwin pawnghrawng ah daite in um ding a si khawh lo ca ah tlangcung ah an kainak a si.

Holh umtuning kan hlathlaimi nih Laimi cu nitlaklei ah an i tthial timi a hun fianter chinchin. Mi tam deuh hmanmi holh phunthum ahhin aa khatmi cafang 700 a um. Mah chung in 230 hrawng hi chaklei in thlanglei ah aa tthialmi a si. Acheu cu a si men lai tinak lawng a si caah ahmaan lai tiah chim awk a ttha lo. Laitlang chaklei le a lai hrawng hmanmi holh lakah aa lomi 77 hrawng lawng a um. Asho holh hi a dang holh he aa khat lomi a tam. Asinain holh aa khatmi a tlawm ruangah Asho Chin an si lo ti khawh a si lo. An unau dang pawl he an i hlatnak a sau ca ah a si. Ref: Cahmai 29-34, a voi 13nak (2002-2003) A lettu: Ro Lian