Kan vawlei zoh tikah tuanbia dawitu
nih hnulei khirh in an kawl tthan lengmang zongah tambik hmuhmi cu RAL rak i
do, rak i tuk hi vawlei tuanbia ah a tamcem a si. Nihin tiang a dai lo. Minung
thazaang in rak i do le rak i thah hnu in feizum phun zakip, rang cung, vui
cung in rak i doh hnu ah kum zabu 15 hnu in vawlei thar hmuh chan a hung chuak
le Colony timi- mi ram va uk tiang a hung phan. Uktu nih uk ding an kawl chin
leng mang lio ah ukmi nih luatnak kawl in uktu doh a hung chuak tthan lengmang
ve i kan vawlei rawnpi le kan rili tiva hna hi raltuknak hmun ah a ni cang dih.
Chanthar bik in von laak ahcun World
War 1 ( June 1914 --- Autro –Hungarian siangpahrang fapa Frank
Ferdinand cu Serbia pawl nih an thah ruangah ralpi voikhatnak mei a alh phut )
arak chuakmi le World War 2 ( September 1939 – German hruaitu Adolf Hitler nih
Poland ram chaklei Denzig kutka a hei chuh hna ruangah a voihnihnak ralpi a alh
tthan) minung serchom harnak – men made disaster – pahnih kan vawlei nih fakpi
in a tuar tikah minung le minung ngai hi ti kan i thah, kan i den lengmang hi
kan hrial hrim a hau cang tiah Woodrow Wilson nih League of Nation cu 1918 in a
tungtlang a dirh pi hna i cu hnu in 1948 ah cu League of Nation cu United
Nations Organization ah a von i cang. UNO rian a pithluur taktak cu ral deihter
ding le minung le minung ral i do kha heh tiah lamphawk ser in hrialpi ding kha
a si.
UNO dir hnu in 1953 ah Korea tikulh a
ni deng ciam-mam i thong-sing in minung an thi, 1960 hnu in Vietnam chak -
thlang a ni tu hoi le minung thong tamtuk an thi tthan. Culio ah Middle East ti
mi vawlei laifang ram- Israel cu a pawngkam nih heh an but in an phomh ve caah
1960-70 kar ral mei a hung sang ngaingai. 1979 ah Egypt president Anwar Sadat
cu Jimmy Carter nih a vun lemsoi i Israel he deihnak an tuah khawh. 1994 in
Yugoslavia rampi cu Milosevic nih lehthal a von thawk nak ah ral mei a rak kang
hoi. 1991 kum in US nih Iraq tuk a rak thawk ve hoi. Chim duhmi cu ral a dai
hlei lo. Hi vialte ral nih hin sonhtarh an ngeih dih mi cu hi ral ka tuk mi hi
luatnak a um nak ding ah a si ( Revolution ) ti an si cio ko. Adonghnak ah Al
Qaeda minput in September 11- 2001 ah minung sermi vanlawng kha
bom ( Missile ) ah hmang in vulei cung khua nganbik Newyork
innsangbik an von pah ruangmang tikah kum 2000 hnu vulei ral umtuning a von
thlen phut. Terrorist ti mi cu upa ngakchia in theih viar a hung si colh.
Kawl dorian
Kannih Chinram chung um kan pipu hna
tuanbia ah mah tein ram ukbawi chan in arak i peh diahmah ko i mirang nih Kawl
a von chim hna hnu in mirang he tu von i do a rak i thawk. Kawl nih duhpoh in
rak tuahmi kan si lo pinah uk balmi kan rak si lo ti a lang. Mirang kir hnu,
Kawlram luatnak hmuh hnu 1948 in U Nu khuatuak thiam lo ruangah tlangcungmi kan
thin a hung, kan doh lai i kan duh mi in kan thlen lai timi rian von i khinh
cio a hung si. 1947 Panglong hnathlaknak le a dangdang kha zapi theihcia a si
ko. 1962 hnu in Ne Win nih Chin miphun lawng si lo in Kawlram minung hrim hi a
ping bak ah a kan hruai i lam thlang ah a kan zuanpi dih caah Union of Burma pi
cu a dirtertu a tung haaumi bantuk in um awk ttha lo, khuasak awk tha lo
in a sawn dihmi inn ah ai cang. 1988 rampumpi lamchuak au in BSPP
cozah kan von turh ve ciam-mam nain mipi leiin uknak tlai kho lo in ralkap kut
thotho ah a hung tlaak tikah University sianghngakchia tampi cu ramtang an lut,
thlen nak lamdang an kawl. Hi doh ding in thlennak rian a linh saling pi ah kan
nih Chin miphun zong nih Chin National Front – Chin Miphun Ralhruang an vun
dirh ve i Kawl ralkap doh rian an vun i khinh ve. Dothlennak ser timi cu mi nih
sercia mi lampi kha zulh a si lo i mah tein lamsial in hling le bua kip kha pah
le siam rian a si caah rianhrang taktak a si. Cozah nih sercia mi lam kha kan
zulh rih ahcun Ne Win nih lamthlaang a rak kan zuanpi nak cheengpalaang ah hei
tlaak rih ding kha theih a si ko caah, a chaklei bua khin mah tein on vah
thluahmah ahcun, Democracy lampi ah ai chuah lai i vulei khuazakip cul in a hei
pemh mi Highway ah ai ser ding kha ttuan a si.
Kawl paoh kha kan do hna lo, Kawl
tthalo kha kan doh hna. Ngarul thah duh ruang ah ti chung um mi nga paoh kha
thah phung a si lo, ngarul te kha thah ding a si. Kawl ngian ( deception ) nih
kan nih Laimiphun zong a kan chonh viar caah kawl ngian in kan zaw tuk hna i
Lai lungput taktak ah kan hung dam kho rih lo. Anmah ngian kan chung
um bu in kan hei doh hna ahcun a nih a chuak men lai. Cucaah kawl dorian ttuan
ding ah cun Kawl ngian kan thlau hmasa a hau. Kan nih Chin miphun cu a taktak
ti ahcun Aboriginal ti mi ram ngeitu taktak kan si. Kan ram bak, kan vawlei bak
a simi cung ah a cawlcang mi kan si.
Lengthu chungnal in chungthu
lengnal ah
Carson siangbawi Chinram a hung luh ka
Laimi ( Laimi hman tikah Chin a huap in ka relpiak te uh ) hi an rak hnomh tuk
ning, angki lo, ha ttawl lo, hmai phiah lo, an rim nam emem nain mizer mi
hrokhrol an rak si lo kha a hmuh hna. Khua kip ah innkip le bukbau kip kha tawh
hrenh a um lo. Tawh ti mi hna hi Kawl holh a si i kawl rat hnu ceo in theih a
si. Fir a rak um lo, upadi kan hau lo. Hlen hrim hi lai nawn ah ruah a si caah
lih le lih in khuami khuapa hlen an rak ngamh lo. An lenglang in mihrut, mimolh
an rak lo nain an chung muru ah an rak felning le an din nak kha hmuh tik ahcun
lengthu chungnal bak an rak si hrimhrim ko.
Tuchan Laimi tu cu Kawl ngian in kan
zawt tuk cang caah, angki dawhdawh kan ni hruk, inn thatha kan ni cawk, motor
thatha kan von i mongh, Kawl bawi tete ko kan hung lo cang nain kan chungmuru
ah cun mi hlen ding le lih ding bak kha timh cia tein kan um ttung, mi sercia
mi kha man lo in zeitindah tamcem ka ei khawh lai ti kan bawh tung, lengnal
chungthu bak ah a ni cang viar hnik cang. Kan lungput –morality a rawk bupi in
cun, kanmah bantuk lungput in a rawk dih mi Kawlralkap ruun khi zeitindah kan
doh khawh in kan thlen hna lai? Karen miphun khi kum 50 leng an tuar cang khih.
Kawl ngian in an zaw kho hlei lo. An phunzai lo, a ni el lo, a ni hnachuah hlei
lo. Asinain an palhnak kha Kawl hmai ah a ni chimh lo pin ah anmah le anmah
tein a ni chim le a ni theihter.
Anna Loius Strong nih a tialmi “ The
Stalin Era” cauk ah Russia kha Harry S Truman nih a rak renghtuk hna caah
Truman hi mi hrut a si. Vulei cung minung ah Nuclear a hmang hmasa bik tu,
mithat lainawng pa ti in heh tiah an phomh nain, US nih Truman kha Foreign
policy sernak ah an rak uar tuk caah nihin tiang Truman Doctrine hi president
kip nih an soi bal lo pin ah George H W Bush le bang nihcun a relbik mi a si,
ti a si. Cucaah Russia caah cun Truman cu mihrut asinain US caah cun mifim
taktak a rak si timi kha “ what’s one man’s meat is another man’s
poison” - na ca sathaw bik kha ka caah cun sivai a si- tiin an
tialnak kha a si. Cucaah Kawl sinak cu Kawl caah a thaw bik nain kan nih Chin
miphun caah cun sivai a rak si ko. Kawl sivai ka ni dolh hnu ahcun Kawl bantuk
in mi cuk kan hmang cang, mi hlen kan hmang cang. Cucaah kan ca i
sathaw bik a si mi kan Lai miphun sinak kha kan ei tthan in Kawl ngian kan
thlau hi a herh hringhran ko.
Mirang nih an kan phurh mi Krifa
biaknak zong hi anmah Mirang ram an hman ning in kan hmang hrim lo ti hi nihin
ni ahcun kan hmuh dih cang ko lai. Biaknak cu cawhnuk bantuk in thiangtein amah
tein umter ding a simi kha a phunphun kan cawh, Kawlngian kan cawhchih dih
tikah nihin kan Lairam ah a tambik cu biaknak in phaisa kawl hi a si ve cang.
Pumpek in ram caah raithawinak a herh tak tikah Krifa ah ka ni cang colh le
Pathian nawl si ko seh, dai tein um ko usih, thlacam ko usih tiah in ka ni
phesei viar. Man lo in thil lak ding a um cang ti tik vial ah kan Krifa sinak
kha kaltak colh in ar faangfah mi kan lo viar hoi. Kan biaknak zong ah
Kawlngian kan cawh, kan nunphung zong ah ai cawh, ka ni hruk aih tiang in
kawlthlaak phun in kan nung hna. Zu le va raldoh nak ah papalak kan si.
Zalonnak hmun kan phaak paoh ah buanco viar ka ni tim. Kanmah le kanmah hi chaw
ka ni leh nak ( Exploit ka ni tuah ). Tuchan Laimi cu ttuanchan uar kha si loin
chim chan uar kan si cang i mah nih tuah lo mi pi zong porhlaw ngai in tuah
phun bak in i fak kan hmang. Internet cahmai cung ah fim ka ni cuh.
By Victor Khen Sang
2006, May
No comments:
Post a Comment